KadÕnlara KarúÕ Her Türlü

1975 yÕlÕnda Meksika’da gerçekleútirilen Birinci Dünya KadÕn KonferansÕ, ikincisi ise 1980 yÕlÕnda Kopenhag’da düzenlenen økinci Dünya KadÕn KonferansÕ’dÕr. CEDAW ikinci konferansÕn ardÕndan BM Genel Kurulu tarafÕndan kabul edilip, 1980 yÕlÕnda üye ülkelerin imzasÕna açÕlmÕútÕr. 64

KadÕnlara KarúÕ Her Türlü AyrÕmcÕlÕ÷Õn Önlenmesi Sözleúmesi, kadÕnÕn insan haklarÕnÕ somut olarak hayat geçiren, kadÕnlara karúÕ var olan ayrÕmcÕlÕ÷Õ kaldÕrmak amacÕyla düzenlenen en kapsamlÕ ve en geniú katÕlÕmlÕ sözleúmedir.65 CEDAW (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women)1979 yÕlÕnda BM tarafÕndan kabul edilerek 1980 yÕlÕnda imzalanÕp, 1981



64 _{Lale TaúkÕn, UluslararasÕ Sözleúmeler IúÕ÷Õnda KadÕnÕn Durumu, C.Ü. Hemúirelik Yüksekokulu}

Dergisi, Cilt 8, SayÕ 2, 2004, 17.

65 _{Nazan Moro÷lu, KadÕnÕn Kimlik Sorunu "KadÕnÕn SoyadÕ", Türkiye Barolar Birli÷i Dergisi, YÕl}

yÕlÕnda yürürlü÷e girmiútir. Günümüzde 189 ülkenin taraf oldu÷u sözleúmeye, Türkiye 5 yÕl sonra 1985’te sözleúmeyi imzalayarak taraf olmuútur.66 _{Ancak ilk} etapta sözleúmenin 15/2-4, 16/1-c, d, f, g maddelerine ve uluslararasÕ tahkim konusunda 29/1. maddesine çekince koymuú ve 9/1 maddesinin ise Türk VatandaúlÕk Kanununa aykÕrÕ oldu÷unu beyan etmiútir.67

CEDAW, Türk doktrininde “KadÕnlara KarúÕ Her Türlü AyrÕmcÕlÕ÷Õn Önlenmesi” úeklinde çevrilmiútir. “önleme” olarak çevrilen kelime “elimination” aslÕnda “ortadan kaldÕrma/çÕkarma” anlamÕndadÕr. DolayÕsÕyla CEDAW kadÕnlara karúÕ ayrÕmcÕlÕ÷Õn varlÕ÷ÕnÕ bir ön kabulde bulunarak kabul etmiútir. Bu durumun kabulü ilerici bir tutumdur.68

Sözleúmenin baúlangÕcÕnda69 sözleúmeye karar verirken göz önünde bulundurulanlar;

“… KadÕnlara karúÕ ayrÕmcÕlÕ÷Õn, hak eúitli÷i ve insanlÕk onuruna saygÕ prensiplerini ihlal etmesinin, kadÕnlarÕn erkeklerle eúit bir biçimde ülkenin siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel yaúamÕna katÕlmalarÕnÕ bir engel oluúturdu÷unu, toplumun ve ailenin refah düzeyinin artmasÕna mani oldu÷unu ve ülkelerinin ve insanlÕ÷Õn hizmetinde bulunan kadÕnlarÕn yeteneklerini tam olarak geliútirmelerini daha da güçleútirdi÷ini …” ve “… Erkekler ile kadÕnlar arasÕnda tam bir eúitli÷in gerçekleúmesi için erkekler ile birlikte kadÕnlarÕn da toplum ve aile içindeki geleneksel rollerinin de÷iúmesine ihtiyaç bulundu÷undan, …” úeklindedir.

Geleneksel rollere de de÷inmesi anlaúma açÕsÕndan çok önemlidir. Böylece taraf hiçbir ülke kültürel bahaneler ile ayrÕmcÕlÕ÷a müsaade edemeyecek hale getirilmiútir.

Sözleúmenin ilk maddesine bakÕldÕ÷Õnda, “kadÕnlara karúÕ ayrÕm” kavramÕ ayrÕntÕlÕ geniú içerikli olarak tanÕmlanÕp, di÷er maddelerinde ise ayrÕmcÕlÕ÷Õn her türlüsünün



66 _{United Nations, United Nations Treaty Collection, Status of Treaties,}

https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV- 8&chapter=4&lang=en#1, 11 Temmuz 2019.

67 _{Parlak Börü, 53.}

68_{Gülay Arslan, Birleúmiú Milletler KadÕnlara KarúÕ Her Türlü AyrÕmcÕlÕ÷Õn Ortadan KaldÕrÕlmasÕna} Dair Sözleúme (Öngörülen Haklar ve Öngörülen Usuller), østanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi

MecmuasÕ, Cilt LXII, SayÕ 1-2, 2004, 5.

69 _{Türkiye Büyük Millet Meclisi, KadÕnlara KarúÕ Her Türlü AyrÕmcÕlÕ÷Õn Önlenmesi Sözleúmesi,}

https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/belge/uluslararasi_belgeler/ayrimcilik/CEDAW/CEDAW_S ozlesmesi_ve_Ihtiyari_Protokolu.pdf, 11 Temmuz 2019, 2-3.

kaldÕrÕlmasÕnÕn sa÷lanmasÕ için yasalarda ve uygulamada eúitlik hedefine ulaúÕlÕncaya kadar taraf devletlerin kararlÕ bir eúitlik politikasÕ izlemesi önerilmiútir.70 Madde 4 ile kadÕn-erkek eúitli÷inin sa÷lanmasÕ adÕna geçici veya özel uygulamalarÕn ayrÕmcÕlÕk sayÕlmayaca÷Õ belirtilmiútir. Sözleúme e÷itim, siyaset, istihdam, sosyal yaúam, yönetimde söz sahibi olunmasÕ, hukuk dilinde eúitlik sa÷lanmasÕ gibi geniú yelpazede kadÕn haklarÕnÕ ele almÕútÕr. De÷inilen baúlÕklar ile kadÕnlarÕn haklarÕnÕn iyileútirilmesi ve mevcut erkek haklarÕ seviyesine ulaútÕrÕlmasÕ dolayÕsÕyla kadÕn- erkek eúitli÷inin sa÷lanmasÕ amaçlanmÕútÕr. Sözleúmede son olarak 17. maddeden 30. maddeye kadar taraf devletlerin sözleúme ile üstlendi÷i yükümlülüklere, sözleúmenin uygulanmasÕ ve yaúanan geliúmelerin takip edilmesi ile ilgili olarak kurulacak komitenin, kuruluú, iúleyiú düzenine iliúkin açÕklamalara yer verilmiútir.

CEDAW (madde 28/1)’e göre sözleúmenin onaylanmasÕnda ya da sözleúmeye katÕlmada çekince koymak mümkün kÕlÕnmÕútÕr. Sonraki maddede ise sözleúmenin amacÕ ve konusu ile ba÷daúamaz olmamasÕ gerekti÷i aksi halde çekincenin kabul edilemeyece÷i belirtilmiútir. Ancak milletlerarasÕ anlaúma hukukunu düzenleyen Viyana Sözleúmesi madde 20’ye göre, itirazlarda bir çekincenin sözleúmenin konusu ve amacÕ ile ba÷daúÕp ba÷daúmadÕ÷ÕnÕ denetlemeye imkân veren bir husus yoktur. Bu boúluk çekincelerin denetlenmesi ile ilgili yetkinin olup olmadÕ÷Õ konusunda tartÕúma do÷urmuútur. KadÕnlara KarúÕ Her Türlü AyrÕmcÕlÕ÷Õn Ortadan KaldÕrÕlmasÕna Dair Komite ise çekinceleri inceleyebilece÷ini ancak geçersiz sayamayaca÷Õna dair karar vermiútir. Bu durum sözleúmeyi, insan haklarÕ sözleúmeleri içinde en fazla çekince koyulan sözleúme durumuna getirmiútir. Türkiye de bu devletlerden biri olmuútur.71 Türkiye’nin çekince koydu÷u maddeler medeni kanunla ilgili olup, daha sonra çÕkan kanunlarla çekincelerin ço÷u ortadan kaldÕrÕlmÕútÕr.72 Türkiye’nin günümüz için sadece madde 29/1 ile ilgili çekincesi bulunmaktadÕr.

CEDAW imzalandÕktan sonra yasalarda özellikle medeni hukuk alanÕnda olumlu de÷iúimler gerçekleúti. Ancak uygulamada evlilik yaúÕnÕn 16’ya kadar inmesi ile gelen çocuk evlilik sorunu, gebelikte yasal kürtaj süresi on hafta olmasÕna ra÷men,



70 _{Parlak Börü, 52.} 71 _{Arslan, 17-18.} 72 _{Parlak Börü, 54.}

devlet hastanelerinde fiilen yasaklanmasÕ, yine yasal süt izninin BakanlÕk Genelgesiyle çalÕúÕlmayan saatlerden sayÕlmasÕ gibi uygulamada engeller devam etmektedir.73

BM Genel Kurulu’nda kabul edilerek 2000 yÕlÕnda yürürlü÷e giren Sözleúmeye Ek øhtiyari Protokol gere÷ince KadÕnlara KarúÕ Her Türlü AyrÕmcÕlÕ÷Õn Ortadan KaldÕrÕlmasÕna Dair Komite’nin denetim mekanizmasÕ olarak da görev yapmasÕna karar verilmiútir.74 _{Taraf devletlerce sunulan raporlarÕ incelemek ve görüú bildirmek,} yine taraf devletlere tavsiyelerde bulunmak gibi görevlerinin yanÕnda denetim de komitenin iúidir. Komite üyeleri, ba÷ÕmsÕz ve uzman kiúiler arasÕndan seçilir. Bir ülkenin memuru olmadÕklarÕ gibi herhangi bir ülkeyi de temsil etmezler. Komite üyeleri sosyoloji, tÕp, uluslararasÕ iliúkiler, e÷itim, politika bilimi, hukuk ve yönetim gibi farklÕ alanlardandÕrlar. Üç istisna hariç üyeleri hep kadÕn olagelmiútir. Bu yaklaúÕm erkeklerin de sürecin parçasÕ olmasÕ ancak komitede yer verilmemesi ile alakalÕ olarak eleútirilmiútir.75

Sözleúmenin ardÕndan 1985’te Nairobi’de Üçüncü, 1995’te Pekin’de Dördüncü KadÕn KonferanslarÕ gerçekleútirildi. Türkiye her ikisine de taraf oldu. Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu adÕnda iki belgeye imza atÕldÕ. Bu belgelerin önemi toplumsal cinsiyetin ana politika ve programlara yerleútirilmesi konusunda taraf devletleri yükümlü kÕlmÕú olmasÕdÕr. ArdÕndan Pekin Dördüncü Dünya KadÕn KonferansÕ’nda Türkiye 2000 yÕlÕna kadar CEDAW’a koydu÷u çekinceleri ortadan kaldÕrmayÕ taahhüt etmiú ve 1999’da taahhüt etti÷i çekinceleri kaldÕrmÕútÕr. Pekin eylem platformu erkek ve kÕz çocuklarÕ arasÕnda ilk ve orta ö÷retimdeki farkÕn kapanmasÕnÕ öngörmüútür. Türkiye 1997 yÕlÕnda zorunlu e÷itimi sekiz yÕla çÕkartmÕútÕr. KadÕn okuryazarlÕ÷ÕnÕ ise 2000 yÕlÕna kadar %100’e getirmeyi taahhüt etmiútir.76



73 _{Moro÷lu, UluslararasÕ ve Ulusal Hukukta KadÕnÕn ønsan HaklarÕ, 297.} 74 _{Parlak Börü, 53.}

75_{Philip Alston ve Ryan Goodman, International Human Rights, Oxford: Oxford University Press,} 2013, 186-187.

Türkiye’de CEDAW etkisi ile kadÕna yönelik ayrÕmcÕlÕk içeren hukuki maddelerin ço÷u çÕkartÕlmÕútÕr ya da de÷iútirilmiútir. Örnek olarak; 1990 yÕlÕnda kadÕnÕn çalÕúmasÕnÕ kocasÕnÕn iznine ba÷layan 159. madde iptal edildi. Yine aynÕ yÕl VI. Beú yÕllÕk KalkÕnma PlanÕ do÷rultusunda “KadÕnÕn Statüsü Genel Müdürlü÷ü” (KSGM) kuruldu. 1997 yÕlÕnda kadÕnlara kocasÕnÕn soyadÕ ile beraber kendi soyadÕnÕ kullanma hakkÕ verildi. 1998 yÕlÕnda Gelir vergisinde aile reisi beyannamesi uygulamasÕ kaldÕrÕldÕ. KadÕnlara kendi adlarÕna beyan verme hakkÕ tanÕndÕ. Erke÷in ve kadÕnÕn zinasÕnÕn suç oldu÷u 440. ve 441.maddeler eúitli÷e aykÕrÕlÕk gerekçesiyle 1996’da biri 1999 yÕlÕnda di÷eri iptal edildi. 1989 yÕlÕnda kadÕnlarÕn kaymakamlÕk sÕnavÕna katÕlabilecekleri açÕklandÕ. 2001 yÕlÕnda Türk Medeni Kanunu (TMK) hukuk dilindeki cinsiyetçilikten büyük ölçüde kurtuldu. 2004’te ise AnayasanÕn 10.maddesine “kadÕn erkek eúit haklara sahiptir. Devlet bu eúitli÷in yaúama

geçirilmesini sa÷lamakla yükümlüdür.” cümlesi eklendi. Toplumsal cinsiyet

eúitli÷inin sa÷lanmasÕ ve kadÕnlarÕn durumunun iyileútirilmesine yönelik birçok devlet kurumu da bu yÕllarda kuruldu.77

YukarÕdaki geliúmelerin dÕúÕnda, 2015 Eylül ayÕnda BM Genel Merkezi’nde toplanan dünya liderlerdi 2030 yÕlÕna kadar dünyada yoksullu÷u tüm boyutlarÕ ile ortadan kaldÕrmak ve insanlÕ÷Õn ortak refahÕnÕ sa÷lamak amacÕyla “Sürdürülebilir KalkÕnma AmaçlarÕ” olarak 17 madde altÕnda topladÕklarÕ hedefleri kabul ettiler. Toplumsal cinsiyet eúitli÷inin sa÷lanmasÕnÕn da içinde bulundu÷u baúlÕklardan bazÕsÕ dolaylÕ olarak cinsiyet eúitli÷inin sa÷lanmasÕnÕ hedeflerken do÷rudan cinsiyet eúitli÷inin sa÷lanmasÕnÕ hedefleyen baúlÕk da bulunmaktadÕr.78 5. Hedef olarak yer alan toplumsal cinsiyet eúitli÷inin sa÷lanmasÕ hedefinde, bu hedefin neden önemli oldu÷u

“Ekonomik büyümenin ve toplumsal kalkÕnmanÕn sa÷lanabilmesi için kadÕnlarÕn ve kÕz çocuklarÕnÕn toplumdaki konumlarÕnÕn güçlendirilmesi gerekir. KadÕnlarÕn iú gücü içinde tam olarak yer almalarÕ ulusal kalkÕnma oranlarÕnÕ artÕracak, hatta iki haneli hale bile getirebilecektir.” 79 _{úeklinde belirtilmiútir. Hedefler dokuz alt baúlÕk}



77_{Moro÷lu, UluslararasÕ ve Ulusal Hukukta KadÕnÕn ønsan HaklarÕ, 298-299.}

78 _{Birleúmiú Milletler Türkiye, Sürdürülebilir KalkÕnma AmaçlarÕ} http://www.un.org.tr/belgeler/surdurulebilir-kalkinma-hedefleri/, 6 Haziran 2019.

79_{Birleúmiú Milletler KalkÕnma ProgramÕ Türkiye, Sürdürülebilir KalkÕnma için Küresel Hedefler,}

Toplumsal Cinsiyet Eúitli÷i http://www.kureselhedefler.org/hedefler/toplumsal-cinsiyet-esitligi, 6 Haziran 2019.

altÕnda ele alÕnmÕútÕr. Bunlardan beúi kadÕnlarÕn mevcut durumunun iyileútirilmesi için do÷rudan kadÕn odaklÕ alt baúlÕklardÕr. BaúlÕklar; kadÕn üreme sa÷lÕ÷Õ, kadÕna ve kÕz çocuklarÕna yönelik ayrÕmcÕlÕkla mücadele, çocuk evlilikleri ve kadÕn sünneti ile kadÕnlarÕn teknoloji yolu ile güçlendirilmesidir. Di÷er dört baúlÕkla ise toplumsal karar alma ve liderlikte, aile içi sorumlukta, finans ve mülkiyet edinmede cinsiyetler arasÕ eúitli÷in sa÷lanmasÕnÕ son olarak da toplumsal cinsiyet eúitli÷i için mevzuatlarÕn geliútirilmesi, uygulanabilir olmasÕ hedeflenmiútir.80 _{Nitelikli e÷itim hedefinde ise} tüm kÕz ve o÷lan çocuklarÕnÕn e÷itimi, engellerin kalkmasÕ hedeflenmiútir. Bu baúlÕ÷Õn en önemli yanÕ ise cinsiyet eúitli÷i de dâhil tüm hedeflerin 2030 yÕlÕnda gerçekleúebilmesi için e÷itim içinde bu hedeflerin içselleútirilmesi ve küresel sürdürülebilir kalkÕnmanÕn ilerletilmesi için gerekli bilgi ve becerinin kazandÕrÕlmasÕdÕr.81