Sorumluluk Merkezlerinin OluĢturulması

Sorumluluk Muhasebesinin uygulanabilirliğinin temel hedeflerinden biri de Sorumluluk merkezlerinin belirlenmesidir. Merkezkaç yapının oluĢturulduğu iĢletmelerde sorumluluk muhasebesinin uygulanabilmesi için organizasyon Ģeması ile çeĢitli kontrol merkezlerine ayrılması gerekmektedir.(Young, 2007 : 244) Ayrılan kontrol alanları sorumluluk merkezlerini oluĢturur. Sorumluluk merkezi; organizasyonda çeĢitli faaliyetlerin toplandığı bir alt birimin sorumluluk muhasebesine uygun olarak bir yöneticinin emir ve kumandası altına verilmesi ve burada oluĢan farklı faaliyetlerle iliĢkili finansal sonuçların bu yöneticiler tarafından hesaplanabildiği raporlanabildiği iĢletmenin alt birimidir.(Barfield vd., 1994 : 908; Horngren ve Foster, 1997 : 191)

Önceki bölümlerde merkezkaç yapıdan bahsederken de değindiğimiz yetki ve sorumlulukların üstten alta doğru aktarılması sorumluluk muhasebesinde sorumluluk merkez yöneticilerine bu yetkinin sorumluluk merkezlerinde kullanılması üzerinedir (Gürsoy, 1999 : 607). Bu sayede karar alma özgürlükleri olan yöneticiler sorumluluk merkezlerinde oluĢan faaliyetlerden etkin bir Ģekilde sorumlu olacak ve bu sorumlulukları ile gerçekleĢtirecekleri eylemlerden dolayı oluĢturacakları sorumluluk raporları ile performansları değerlendirilebilecektir.

Organizasyonun çeĢitli sorumluluk merkezlerine ayrımı; sorumluluk merkezleri aracılığı ile iĢletmenin daha etkin ve verimli yönetilmesine imkan sağlayacaktır. Organizasyonda sorumluluk merkezlerinin saptanmasının çeĢitli yararları vardır. Bunlar (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 2000 : 311);

Maliyetlerin kaynağına inerek sorumluluklar açısından izlenme olanağı doğar Sorumluluk sınırlarının belirlenmesi ile birlikte kiĢinin sorumluluk sınırları ve üst kademesinin sorumlulukları ve sınırları açıkça belirlenmiĢ olur.

KiĢinin kendi iradesi ile hareket edeceği alan belli olmuĢ olur.

En alt kademelere kadar oluĢan giderlerin incelenmesi ve kontrol edilebilmesi ile hedeflere en az fedakarlıkla ulaĢılmasına neden olur.

Amaç ve hedef birliğini en alt kademeye kadar ulaĢtırarak ĠĢletme içinde aidiyet duygusunun güçlendirilmesi

Sorumluluk merkezleri, kurum içinde bir yöneticinin yönetiminde oluĢturulmuĢ bir örgüt birimidir. Her sorumluluk merkezinin yöneticisi, biriminin girdileri ve çıktıları ile ilgili kararlar vermekle yükümlüdür. (Gürsoy, 1999 : 596) Kurumun genel hedeflerine ulaĢabilmesi, sorumluluk merkezlerinin yüksek performansla çalıĢmasına bağlıdır.

Sorumluluk merkezleri, yöneticinin yetkisinin kapsamına ve finansal sorumluluğun tipine göre sınıflandırılır. (Barfield vd., 1994 : 908) Merkezde oluĢan faaliyetlerin baĢta maliyetler olmak üzere gelir, kar ve varlık kontrolü doğrultusundan ayrıma tutulması söz konusudur. Buna göre organizasyonda 4 tip sorumluluk merkezinden bahsedilebilir (Hansen ve Mowen, 1992 : 669; Weygandt vd., 1998 : 1087; Burch, 1994: 940; Venkat ve Reddy, Http://www.icwai.org ).

Maliyet merkezleri Gelir merkezleri Kar merkezleri Yatırım merkezleri

Organizasyonda sorumluluk merkezleri genelde üst yapıda en üst karar mekanizması olarak yatırım merkezleri, orta yapıda kar merkezleri ve ağırlıkta alt yapıda gelir ve maliyet merkezleri olarak oluĢturulmaktadır (Minitzberg, 1991 : 989- 990). Sorumluluk muhasebesi uygulamasında iĢletmedeki belirlenen merkezlerin sorumluluk yapıları açık ve net bir Ģekilde ortaya konulmalıdır. Bu amaçla her bir sorumluluk merkezinin kısaca tanımlanmasında yarar olacaktır.

Maliyet Merkezleri : Sorumluluk muhasebesinin ana amaçlarından biri

maliyet kontrolünün sağlanmasıdır. Maliyet merkezleri iĢletmedeki en alt seviyede ve iĢletmedeki sorumluluk muhasebesi uygulamasının temelini oluĢturan merkezlerdir. Belirlenen yönetici tarafından gerçekleĢen ve tahakkuk eden maliyetlerin kontrol edilebildiği ve hesaplanabildiği merkezlerdir. Bu merkezlerde doğrudan gelir elde edilmemektedir (Weygandt vd.,1998 : 1087).Belirli bir dönemde plan ve bütçelerle belirlenen maliyetlerin gerçekleĢen maliyetlerle ölçülebildiği yerler olan maliyet merkezlerinde, iĢletme kontrol sistemi tarafından gelire yönelik çıktıları değil, yalnızca giderlerin parasal değerleri ölçümlenmelidir.

Maliyet merkezleri ölçümleme amacına uygun olarak 2 ana gruba ayrılırlar (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 2000 : 312-313). Bu gruplar standart maliyet merkezleri ve istemli (ihtiyari) maliyet merkezleridir.

OluĢan giderlerin, miktar ve fiyat olarak belirlenebildiği, girdi ve çıktı arasında bir bağın oluĢturulabildiği ve belirlenen bu miktar ve fiyat üzerinde yöneticinin etkinliğinin bulunduğu merkezler, standart maliyet merkezleridir (Weygandt vd., 1998 : 1087).

Standart maliyet merkezlerinde performans kontrolü standart maliyetlerle yapılır (Gürsoy, 1999 : 605). Eğer merkezde üretim miktarı ile girdi-çıktı ölçümlenmesi yapılamıyorsa bu tip maliyet merkezlerine istemli Maliyet merkezleri adı verilmektedir. Bu merkezlerde oluĢan giderler önceden yöneticileri istekleri doğrultusunda yapılabilmektedir (Maher,1997 : 638).

Gelir Merkezi : Belirlenen yöneticisi tarafından bölümde elde edilen

kazançların ölçülebildiği alt iĢletme birimidir. Gelir merkezi sorumlusunun amacı bölümde oluĢan gelirleri en üst seviyeye çıkarmaktır.(A.Kartal, 1996 : 81)

Gelir merkezlerinde sadece o bölüme iliĢkin gelirler ölçülebilir. Gelir merkezlerinin yöneticileri genel olarak bir ürünü pazarlamaktan, satıĢ fiyatından veya satıĢ faaliyetlerindeki değiĢikliklerden sorumludur. Yöneticinin mal satıĢlarından sorumlu olduğu büyük bir mağaza zincirinde spor giyim departmanı veya, hastanelerdeki poliklinikler örneklerdir. (Maher, 1997 : 637-638)

Gelir merkezlerinde sorumlu yöneticiler kontrol ve denetimi satıĢla ilgili belirli göstergeleri kullanılarak yapabilirler.(Ricketts ve Gray, 1988 : 303) Kontrolü sağlayabilecek göstergelerden baĢlıcaları ; satıĢ hacmi, satıĢ fiyatı ve farklı ürünlerin oluĢturduğu satıĢ karmalarıdır. Gelir merkez yöneticisi satıĢ kotalarını hedef olarak almaktadır.(Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 2000 : 313-314)

Gelir merkezi yöneticisinin performansı satıĢ fiyatları üzerinde etkin bir rol üstlenmiyorsa satıĢ faaliyetleri konusunda satılan ürünün fiyatından çok satıĢ miktarı hedefini gerçekleĢtirmek ve satıĢ elemanlarını en maksimum Ģekilde kullanmak olmalıdır.

Kar Merkezleri : Kar gelir ile giderler arasındaki olumlu farktır. ĠĢletme de

oluĢan çıktıların parasal değerleri ve oluĢan girdilerin parasal değerlerinin karĢılaĢtırılmasının yapılabildiği merkezler kar merkezleridir. (Sevgener ve Hacırüstemoğlu, 2000 : 314) Sorumluluk merkezi yöneticisi bu bölümde oluĢan hem gelir hem de giderlerden sorumludur. (Hansen ve Moven, 1992 : 669) Genelde iĢletmede orta ve üst kademede bulunan kar merkezlerinde hem gelir hem de maliyetler belirli ve ölçülebilir seviyede oluĢmaktadır. Kar merkezleri gider merkezlerine gelir sağlama fonksiyonlarının da ilave edildiği geniĢ kapsamlı sorumluluk merkezleridir.

Kar merkezlerinde gelir çıktıların parasal değeridir ve çıktılar oluĢtuğu anda gelir gerçekleĢmiĢ olur. Finansal muhasebeye göre satıĢ gerçekleĢtiği anda gelir oluĢurken yönetim muhasebesi ve beraberinde sorumluluk muhasebesinde gelir sorumluluk merkezinde çıktının gerçekleĢmesi ile gerçekleĢmiĢ olmaktadır. Özellikle birden fazla kar merkezine sahip iĢletmelere bakıldığında A kar merkezindeki çıktı B

kar merkezine transfer edildiği zaman bu A merkezi için bir gelir B merkezi için ise gider olarak kaydedilir.

Kar merkezleri iĢletme içi ve iĢletme dıĢı iliĢkilerine göre doğal kar merkezleri ve yapay kar merkezleri olarak iki farklı Ģekilde belirlenmiĢtir. (Bursal ve Ercan, 1992 : 450) Sorumluluk merkezlerinde karın iĢletme tarafından belirlenmesi ve girdinin çıktıya dönüĢümü aĢamasında fiyat serbestliğine sahip olması durumunda doğal kar merkezi olarak nitelendirilirken, ürettiği mal veya hizmet için fiyat kontrolünü elinde bulundurmadığı merkezlere ise yapay kar merkezleri denir. Kontrol edilebilirliğin önemli olduğu bu ayrımda doğal kar merkezlerinin verdiği sorumluluk raporlarında kontrol edilebilirliğinden dolayı gelir performans ölçümünde dikkate alınmalı yapay kar merkezlerinde ise kontrol edilemeyen gelir olmasından dolayı ayrıca değerlendirilmelidir. (Polimeni vd., 1991 : 1005)

Yatırım Merkezleri : Bu bölüm kar merkezi olmasının yanından bu karı elde

etmek için yatırılan sermaye maliyeti hesaplanabilen ve kontrol edilebilen geniĢ bir alt birimdir. Bir anlamda yatırım merkezi yöneticisi bu merkezde oluĢan gider ve gelir yanında yatırımlardan da sorumlu tutulmaktadır.(Hansen ve Mowen, 1992 : 669) Yatırım merkezleri merkezkaç yönetimin tarzının en üst seviyede uygulandığı merkezlerdir. (Gürsoy, 1999 : 607) Yatırım merkezleri Organizasyonun en üst seviyesinde oluĢurken aynı zamanda organizasyonun ortak amaç birliğine sahip fakat varlık ve kaynak yönetimi açısından tam serbestliğe sahip ayrı bir birimi olarak veya ayrı bir iĢletme olarak ta karĢımıza çıkmaktadır.

Yatırım merkezlerinin yöneticileri diğer merkez yöneticilerine göre önemli derecede büyük sermayeyi kontrolleri altında bulundurur. Bu yüzden organizasyon için değerlendirilmesi en önemli olan merkezdir. (Maher, 1997 : 638)

Yatırım merkezlerinin finansal anlamda değerlendirilebilmesi için Yatırım dönüĢüm oranı ve artık kar gibi finansal değerlendirme yöntemleri kullanılmaktadır. (Burch, 1994 : 940; Maher, 1997 : 639-640)