Sivil toplum örgütleri ve baskı grubu ilişkisi

Burada ayrıca “sivil toplum örgütleri” ile “baskı grupları” arasındaki ilişkinin de ortaya konmasının yararlı olacağı kanaatindeyiz. Zira çoğu zaman sivil toplum örgütleri birer baskı grubu olarak da nitelendirilmektedir. Bu kullanımın yerinde olup olmadığı tartışmaya değerdir. Burada, öncelikle, sivil toplum örgütlerini yukarıda açıkladığımız için, baskı grubu kavramının ne anlama geldiği üzerinde durulacak sonrada iki kavramın ilişkisi ele alınacaktır.

Baskı grupları, en genel tanımıyla, ortak menfaatler etrafında birleşen ve bunları gerçekleştirmek için siyasal otoriteler üzerinde etki yapmaya çalışan, örgütlenmiş gruplar olarak⁴⁰⁵ tanımlanabilir. Bir baskı grubunun meydana gelebilmesi için, örgütlü bir çalışmanın olması gereklidir. Örneğin bir ülkedeki gayrimenkul kiracıları, kiracılık durumundan doğan ortaklaşa çıkarların bilincinde olarak, örgütlü biçimde çalışmadıkça bir menfaat grubu olmaktan öteye geçemeyeceklerdir. Ancak burada sözü edilen örgütlü biçimde çalışmaktan, bütün kiracıların bir kiracılar derneğine üye olmaları anlaşılmamalıdır. Böyle bir dernek, sembolik olmaktan öteye geçerek üye olmayan kiracılara da sesini duyurabilirse, örgütlü bir biçimde çalışma gerçekleşmiş olur⁴⁰⁶.

402 Akpınar, a.g.e., s. 53, 54.

403 Sivil toplum örgütlerinde “özerklik” kavramının ayrıntılı değerlendirilmesi için bkz. Turan, a.g.m., s. 27

404vd. Sivil Toplum İşbaşında, s. 5.

405 Kapani, a.g.e., s. 193.

406 Aybay, Rona, “Baskı Grupları”, İÜHFM, Cilt: 27, Sayı: 1-4, İstanbul, 1962, s. 271.

Bu nokta, “baskı grubu” ile ”menfaat grubu” arasında bir fark ortaya koymayı gerektiriyor. Hemen söylemek gerekirse her menfaat grubu mutlaka bir baskı grubu değildir. Bu iki terimi eşanlamda kullanmak yerinde olmaz. Aradaki başlıca fark bir davranış ve yöntem farkı olarak kendini gösterir. Bir menfaat grubu ancak siyasal karar merkezleri üzerinde çeşitli yollardan sistemli bir etkileme faaliyetine giriştiği zaman baskı grubu haline gelir. Şu halde, “etkileme” unsuru, baskı grubunu niteleyen temel etken sayılmalıdır⁴⁰⁷.

Öyleyse baskı grubu denildiğinde; toplumdaki çeşitli toplumsal güçlerin bilinçli biçimde örgütlenerek kendi çıkarları doğrultusunda toplumsal çıkarları iktidara iletmesini ve onunla karar verme işlemini paylaşarak kitlenin gerçek iradesini belirleyen ve yönetime (bir bakış açısına göre) meşrululuğunu kazandıran çoğulcu grupları⁴⁰⁸ anlamak mümkündür.

Menfaat grubu, aralarında fiilen bir çıkar ortaklığı kurulu insanlardan oluşmuştur.

Kişilerin iradeleri dışında ekonomik ve sosyal hayat sonucunda ortaya çıkan bu ortak menfaatlere çok sayıda örnek verilebilir. Tarım ürünlerinin vergilerinin azaltılması konusunda çıkar ortaklığı bulunan çiftçilerden menfaatin, sadece bir zevke dayalı pul meraklılarına kadar her tür maddi ve manevi çıkar türü, bir menfaat grubu meydana getirebilir⁴⁰⁹. Menfaat birlikleri siyasal iktidarı etkileme amacıyla hareket ettiklerinde baskı gurubu niteliğini kazanırlar. Bu yönüyle baskı grupları, fikirden eyleme doğru harekete geçip iktidara menfaatleri yönünde işlemler yaptırmaya çalışırlar ve bu amaçla örgütlenirler⁴¹⁰.

Bu açıklamalar ışığında ortaya çıkan tablo şudur: Baskı gruplarının amacı iktidar üzerinde dışarıdan etki veya baskı yaparak siyasal kararların kendi istedikleri yönde alınmasını sağlamaya çalışmaktadır⁴¹¹. Oysa genel olarak sivil toplum örgütleri ise yukarıdaki tanımlarda işaret edildiği gibi pek çok işin iktidar dışında halledilebileceğini düşünmektedirler. Her ne kadar sivil toplum örgütleri de bazı durum ve olaylarda siyasal iktidarı etkilemeye yönelseler ve faaliyetlerinin bir kısmı siyasal içerikli olsa da farklı bir

407 Kapani, a.g.e, s. 193, 194.

408 Akad, Mehmet, Baskı Guruplarının Siyasal İktidarla İlişkileri, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1976, s. 66, 67.

409 Kuzu, Burhan, “Kamu Yönetiminde Baskı Guruplarının Rolü ve Memleketimizdeki Duruma Kısa Bir Bakış”, İÜHFM, Cilt: 51, Sayı: 1-4, İstanbul, 1985, s. 69.

410 Dönmezer, Sulhi, Sosyoloji, 10. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 1990, s. 243.

411 Akad, Baskı Gruplarının Siyasal İktidarla İlişkileri, adlı eserinde baskı guruplarının faaliyetlerini münhasıran iktidara ve iktidarı etkilemeye yönelik faaliyetler olarak ele almıştır.

şey söz konusu değildir. Ayrıca baskı grupları doğrudan doğruya kendi üyelerinin istek ve çıkarları için faaliyette bulunurlar buna karşın sivil toplum örgütleri, üyelerine yönelik faaliyetler birinci planda olmakla birlikte; üyelerinin dışında kalsa bile faaliyet alanı ile ilişkili olan herkesle ilgilenirler.

Diğer yandan sivil toplum örgütlerinin temel özelliğinin “gönüllülük“ olduğu göz önüne alınırsa, bir çok baskı grubu örgütünün sivil toplum örgütü sayılamayacağı görülür.

Bu bağlamda hukuksal olarak üye olmanın zorunlu olduğu meslek kuruluşları birer baskı grubu olmalarına rağmen sivil toplum örgütü sayılmayacaktır. Başka bir ifadeyle örgütlü olmak tek başın sivil toplum örgütü olarak nitelemek için yeterli değildir⁴¹².

Sivil toplum, doğrudan devlet tarafında düzenlenmeyen, kendi dinamiğini oluşturan toplumsal ilişkiler alanı olarak ele alınmaktadır. Bu nedenle yaptığı çağrışımlar açısından demokratikleşme, insan hakları siyasal, toplumsal ve kültürel çoğulculuk, yönetime ve karar alma sürecine katılım, iktidar paylayışımı gibi kavramları içerecek biçimde kullanılmaktadır. Sivil toplum örgütleri bu genel çerçeve içersinde, yaşamın her alanına damgasını vurmaya başlayan özerk, gönüllü toplumsal örgütlenmeler olarak toplumsal sistemde yerlerini almaktadırlar⁴¹³. Böyle olunca çok sınırlı bir bakış açısına sahip olan, amaçları ve faaliyetleri bakımından dar bir alanda kalan baskı gruplarını veya baskı gruplarının hepsini, çok geniş bir muhtevaya sahip olan sivil toplum örgütleri ile aynı anlamda kullanılmak pek doğru bir yaklaşım olmaz. Öyle ise denebilir ki, her baskı grubu sivil toplum örgütü kavramına dahil olmadığı gibi, her sivil toplum örgütü de baskı grubu niteliği taşıyan faaliyetlerde bulunmaz.

412 Doğan, İlyas, a.g.e., s. 238.

413 Emrealp, Sadun, “Yerel Yönetimler ile STK Arasındaki İşbirliği“, içinde. Merhaba Sivil Toplum, Derleyen: Taciser Ulaş, Helsinki Yurttaşlar Derneği, İstanbul, 1988, s. 40.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM