Sendika hakkı

Örgütlenmiş toplu özgürlük türü olarak sendikaların hukuksal çerçevesini dernek biçimindeki klasik örgütlenme oluşturur. Bu bakımdan sendika özgürlüğü, dernek

512 Korkusuz, a.g.e., s. 272.

513 Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, s. 199.

514 Bulut, Türkiye’de Siyasal Katılım, s. 181.

515 Bulut, Türkiye’de Siyasal Katılım, s. 182.

özgürlüğünün sosyal ve mesleki bağlamda anlatımıdır⁵¹⁶. Sendika özgürlüğü, sendika kurma ve sendikaya üye olma ve sendikadan çıkma ile uzak kalma özgürlüğüyle sendikal faaliyette bulunma özgürlüğünü içerir⁵¹⁷.

Sendika özgürlüğünü tanımlarken, ”sendika kurma”, ”sendikadan çıkma” ve benzerinden bahsettiğimize göre burada “sendika”yı da açıklamak gerekmektedir.

Sendika, işçilerin veya işverenlerin çalışma ilişkilerinde ortak, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek için serbestçe ve demokratik esaslara uygun olarak kurulan ve faaliyette bulunan bağımsız, özel hukuk tüzel kişisidir⁵¹⁸. Sendika asıl olarak, sanayi devriminin ortaya çıkardığı işçi sınıfının, çıkarlarını korumak ve geliştirmek için kurdukları örgüttür. Ancak ücretlilerin ya da bağımlı çalışanların öteki kesimleri ve memurlar da zaman içinde aynı amaçla sendikalarda örgütlenmiş böylece sendikacılık sırf bir işçi olgusu olma özelliğini yitirmiştir⁵¹⁹.

Sendikanın başlıca unsurları ise şunlardır. Ortak amaç: sendikalar için amaç olarak, üyelerin çalışma ilişkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek denmiştir. Bunun yanında günümüz sendikaları sadece işçi-işveren ilişkileri ile yetinmemekle siyasal yaşamı da etkilemektedirler⁵²⁰. Sendikalar üyelerinin menfaatleri doğrultusunda önemli birer baskı grubu işlevi görmektedirler⁵²¹. Serbestçe kurulabilme:

Sendikaların serbestçe kurulabilmeleri demek sendikanın meydana gelmesinde devletin hiçbir etki, karışma ve katkısının bulunmaması, sendikanın tamamen onu meydana getirecek kişilerin iradeleriyle kurulması demektir. Bağımsızlık: Sendikalar, yönetim ve faaliyetlerinde, gerek devlete ve gerek diğer sendikalara karşı bağımsız olmalıdırlar.

Demokratik ilkelere uygunluk: Demokratik toplum düzeni içerisinde sendikaların işlevlerini, toplumda oynadıkları düzenleyici ve dengeleyici rollerini gereği gibi yerine getirebilmeleri demokratik bir yapıya sahip olabilmeleri ile mümkündür. Ancak, bu şekilde demokratik ve sosyal hukuk devletinin temel gereklerine uygun düşerler. Son olarak sendikalar, tüzel kişiliğe sahip kuruluşlar oldukları gibi aynı zamanda özel hukuk tüzel kişileridirler⁵²².

516 Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, s. 245.

517 Çelik, Nuri, İş Hukuku Dersleri, 16. Baskı, Beta, İstanbul, 2003, s. 340.

518 Tuğ, Adnan, Sendikalar Hukuku, 2. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 1992, s. 2; Nuri, a.g.e., s. 327.

519 Gülmez, Mesut, “Memur Sendikaları ve Siyasal Etkinlik”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 28, Sayı: 2, Ankara, 1999, s. 35.

520 Tuğ, a.g.e., s. 2, 3.

521 Gülmez, a.g.m., s. 35.

522 Tuğ, a.g.e., s. 3 vd.

Sendika kavramını böylece açıkladıktan sonra “Sendika Özgürlüğü”nün boyutlarını (yönlerini) ele alabiliriz. Bir örgütlenme özgürlüğü olarak sendika özgürlüğü, genellikle “Bireysel Sendika Özgürlüğü” ve “Kollektif Sendika Özgürlüğü” şeklinde iki boyutta ele alınmaktadır⁵²³.

Bireysel sendika özgürlüğünün de iki yönü vardır. Bunlardan ilki sendika kurma ve sendikaya üye olma özgürlüğüdür ki “pozitif sendika özgürlüğü” olarak ifade edilir.

Buna göre, çalışanlar ve işverenler önceden izin almadan sendikalarını ve üst kuruluşlarını kurabilecekleri gibi, bunlara serbestçe üye olabilecek ve üyelikte kalabileceklerdir. Bu özgürlük ayrıca birden fazla sendika içinden dilediğini seçebilme anlamını da taşımaktadır⁵²⁴. İkinci olarak, bir sendikaya üye olan bir kimse üyelikten çıkabileceği gibi üye olmayan bir kimse de üye olmadan kalabilir. Bu da “negatif sendika özgürlüğü” olarak nitelendirilir⁵²⁵.

Sendika özgürlüğünün diğer boyutu ise “Kollektif Sendika Özgürlüğü”dür.

Kollektif sendika özgürlüğü, işçi ve işverenlerin kurdukları sendikaların varlıklarının ve faaliyetlerinin güvence altına alınmasını sağlar. Sendikanın varlığının korunması öncelikle devlete karşı söz konusudur. Bu durum, ilk önce sendikaların ve üst kuruluşların kurulmasında serbestlik ilkesini zorunlu kılar. Kollektif sendika özgürlüğü, sadece sendikaların, serbestçe kurulabilmelerini değil kurulduktan sonra varlıklarını sürdürebilmelerini de ve faaliyetlerinde serbest olmalarını da kapsar⁵²⁶.

Sendika hakkı da pek çok uluslararası belgede ve yine 1982 Anayasası’nda yer almıştır. 1948’de Uluslararası Çalışma Teşkilatı’nca kabul edilen, ”Sendika özgürlüğü ve sendikalaşma hakkının korunması hakkındaki sözleşme”, uluslararası sendika özgürlüğünün esas metnini teşkil eder. Sözleşmenin 2. maddesinde, ”işçiler ve işverenler herhangi bir ayırım gözetmeksizin ve önceden izin almaya bağlı olmadan istedikleri kuruluşları kurabilir ve tüzüklerine uymak şartıyla bu kuruluşlara katılabilirler” hükmüne yer verilmiştir⁵²⁷. Görüldüğü üzere Sözleşme, “çalışanlar”a tanıdığı sendika kurma ve kurulan sendikalara üye olma hakkının uluslararası hukuksal çerçevesini belirleyen üç

523 Sur, Melda, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Sendika Hakkı”, İnsan Hakları Yıllığı, Cilt: 16, Ankara, 1994, s. 38; Tuğ, a.g.e., s .9; Çelik, a.g.e., s. 341.

524 Çelik, a.g.e., s. 341, 341; Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ile Divan tarafından “ pozitif sendika özgürlüğü” ile ilgili verilen kararlar için bkz. Sur, a.g.m., s. 42 vd.

525 Çelik, a.g.e., s. 347; Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ile Divan tarafından “negatif sendika özgürlüğü”

ile ilgili verilen kararlar için bkz. Sur, a.g.m., s. 42 vd.

526 Tuğ, a.g.e., s. 10; Çelik, a.g.e., s. 347.

527 Sözleşmenin Türkçe metni için bkz. Tuğ, a.g.e., s. 16.

temel ilkeye yer vermiştir. Bunlar; hiçbir biçimde ayrım gözetmeme, önceden izin almama ve seçilen (istenen) örgütü kurabilme ilkeleridir⁵²⁸.

Ayrıca insan hakları evrensel bildirisinin 23. maddesinin 4. fıkrasında, ”Herkesin çıkarlarının korunması için sendikalar kurmaya ve bunlara katılmaya hakkı vardır.”

hükmüne ve Avrupa İnsan Hakları sözleşmesi 11.maddesinde, ”Herkes barışçı bir şekilde toplanma ve dernek kurma özgürlüğüne sahiptir. Dernek kurma hakkı başkalarıyla sendika kurma ve çıkarmalarını korumak için sendikalara girme hakkını da kapsar.” hükmüne yer verilmiştir⁵²⁹. Ve Avrupa Birliği, Çalışanlar Temel Sosyal Hakları Topluluk Şartına göre,

“Avrupa Topluluğu çalışanlarının ve işverenlerinin ekonomik ve sosyal çıkarlarını korumak için seçtikleri mesleksel ya da sendikal örgütleri kurmak amacıyla özgürce örgütlenme hakkı vardır.”(m.11)⁵³⁰.

1982 anayasasının ise 51. maddesi sendika kurma hakkını düzenlemiştir. Buna göre, ”İşçiler ve işverenler, üyelerinin çalışma ilişkilerinde ekonomik ve sosyal hak ve menfaatleri korumak ve geliştirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma hakkına sahip tirler….

Sendikalara üye olmak ve üyelikten ayrılmak serbesttir.

Hiç kimse sendikaya üye olmaya, üye kalmaya, üyelikten ayrılmaya zorlanamaz….

Herhangi bir iş yerinde çalışabilmek, işçi sendikasına üye olmak veya olmamak şartına bağlanamaz…”.