Serbest Bölge Faaliyetlerinin Ekonomiye Olası Negatif Etkileri

Serbest bölge oluşturan ülkeler, faaliyet gösterecek müteşebbislere teşvik olmak üzere ilk olarak uzun vadeler arasında değişen bir vergi kolaylığı sağlamaktadır.

İndirimli vergi tarifesi uygulaması, serbest bölgelerde faaliyet gösteren müteşebbislere sağlanan kolaylıklardan biridir. Diğer bir kolaylık ise bazı serbest bölgelerde sürekli vergi muafiyeti tanınmasıdır.²³¹ Bunun paralelinde toplam ülke içi vergisel gelirlerin azalması söz konusudur.

227 Beytullah Yurttutan, Serbest Bölgeler Uygulamasının Vergi Kanunları Açısından İncelenmesi, Yeterlilik Etüdü, Maliye Bakanlığı Hesap Uzmanları Kurulu, İstanbul, 2003, s.15,16.

228 M.K. Gürsoy, Serbest Bölge Uygulamalarından Alınacak Dersler, Yaklaşım Dergisi, Sayı:68, İstanbul, 1998, s.135.

229 DPT, Serbest Bölge Çalışmaları Hakkında Rapor, No:1, s.12-13.

230 Tiryakioğlu, s.567.

231 Ömer Köroğlu, Serbest Bölgelerde Sağlanan Teşvikler, Yaklaşım Dergisi, Sayı 77, Mayıs 1999, s.2.

4.2.2 Transfer Fiyatlandırması Problemi

Transfer fiyatlandırması, aynı mülkiyet ve organizasyon içinde yer alan firmaların kendi aralarındaki mal ve hizmet satış işlemlerinde uyguladıkları fiyatlamadır.²³² Başka bir deyişle, transfer fiyatlaması, bir firmanın farklı birimleri arasında mal veya hizmetlerin el değiştirmesi esnasında, ilgili bölüm tarafından o mal veya hizmete değer biçme sürecidir. Her bir işleme biçilen değer ise transfer fiyatıdır.²³³ Transfer fiyatlandırması çoğunlukla çokuluslu şirketlerin farklı vergi bölgelerindeki mülkiyet ve organizasyon yapılarına dâhil kuruluşları arasındaki alım satımlarda ortaya çıkar. Keza aynı vergi bölgesindeki bağlı kişi ve kuruluşlar arasındaki işlemler de transfer fiyatlandırmasına konu olmaktadır. Bağlı kişi ve kuruluşlar, “ilişkili kişi” olarak adlandırılmaktadır.²³⁴

Serbest bölgeler her türlü ticari ve hukuki kolaylıkları sunduklarından yabancı yatırımcılar, genellikle tahakkuk eden vergileri ödememek için karlarının önemli bir kısmını doğrudan değil de transfer fiyatları yoluyla ana firmaya aktarırlar. Bu da, bölgenin yarattığı katma değerin, potansiyel değerin altına düşmesine ve kalan potansiyel değerin yabancı yatırımcılara intikal etmesine neden olmaktadır.²³⁵

4.2.3 Kanun Dışı Faaliyetlerin Artması

Serbest bölgelerin önemli sakıncalarından bir diğeri ise kaçakçılık ve benzeri kanun dışı faaliyet ve işlemlerin yoğunluk kazanmasına sahne olması, diğer bir ifadeyle bazı gayrı meşru faaliyetlere zemin oluşturma potansiyelini taşımasıdır. Örneğin, gümrüksüz olarak ithal edilen mallar, serbest bölgelerde ana ülkeye gizlice ve kolaylıkla sokulabilir. Bunu önlemek için, serbest bölgelerin sınırlarının iyi tespit edilmesi, koruyucu güvenlik tedbirlerinin uygulanması ve giriş çıkışların etkin bir denetim altına

232 Yenal Öncel, Transfer Fiyatlaması, Örtülü Kazanç Dağıtımı ve Vergilendirme, Gazi Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, 41. Seri, Sayı: 86/2002, İstanbul, 2003, s.2.

233 Murat Çak, Uluslararası Vergi rekabeti, Transfer Fiyatlaması ve Vergilendirme, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007, s.43.

234 İsmail Kökbulut, “100 Soruda Şirketler İçin Transfer Fiyatlandırması Rehberi”, 2008, http://www.ozdogrular.com/content/view/3827/175/ (25.05.2011), s.4.

235 Özcan, s.52.

alınması zaruridir.²³⁶ Sınırları tam olarak tespit edilmiş ve bu sınırları son derece iyi kontrolü yapılan serbest bölgelerde kaçakçılık yapılacağı endişesi olmamalıdır.²³⁷

4.2.4 İthalat Baskısı Oluşturma

Özellikle ihracata yönelik serbest bölgelerde üretim faaliyeti montaj işlemlerinden ibaret olan çokuluslu şirketler, üretimde kullandıkları girdileri ithalat yoluyla ev sahibi ülkeden değil de üçüncü ülkelerden sağladıkları takdirde, üretim artışına koşut olarak girdi ithalatı da artacak ve bu durum bir ithalat baskısının ortaya çıkmasına yol açacaktır.²³⁸

Özellikle gelişmiş ülkelerde yer alan serbest bölgelerde faaliyet gösteren işletmeler, üretim açısından ucuz olan dünya girdilerini kullanmayı tercih etmektedir.

Esasen, genel olarak serbest bölgelerde sağlanan vergi ve gümrük muafiyeti ileride ihraç edilmek gayesi ile de olsa ithalatı çok cazip kılabilmektedir.²³⁹

Diğer bir ifade ile serbest bölgenin ithalat eğilimi, sağladıkları avantajlardan ötürü ülkenin ortalama ithalat eğiliminin üzerinde seyretmektedir. Böyle olduğu takdirde, hem döviz ödemeleri artacak, hem de bu bölgelerde kurulacak imalat birimlerinin girdi çıktı ilişkileri açısından geriyi beslemesi söz konusu olmayacaktır.²⁴⁰

4.2.5 Yurt İçi Sanayi İle Rekabet

Serbest bölgelerde faaliyet gösteren firmalar, her özel firmanın güttüğü karlılığını artırma güdüsü ile üretim faaliyetlerini gerçekleştirirken birtakım avantajlardan doğal olarak istifade ederler. Bölgede faaliyet göstermenin sağladığı düşük maliyetli üretim imkânları, vergi maliyetlerinde azalma ve sağlanan vergi kolaylıkları, kar transferi gibi mali mekanizmalardan istifade etmeleri, söz konusu firmaların yararlandığı önemli avantajlardır. ²⁴¹

236 Köroğlu, Serbest Bölgelerde Sağlanan Teşvikler, s.2.

237 Erdoğan, Ener, s.102.

238 Karaduman, Yıldız, s.138.

239 DPT, Serbest Bölgeler Mevzuatı No:4, s.7.

240 Hüseyin Şahin, Serbest Bölge, Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı:10, 1991, s.81.

241 Köroğlu, Serbest Bölgelerde Sağlanan Teşvikler, s.1.

Bu durumda üretim serbest bölgelerindeki yabancı firmalar, ev sahibi ülkede üretim faaliyetinde bulunan yerli firmalara karşı dış pazarlarda önemli bir rakip haline gelebilirler. Özellikle ulaştırma maliyeti önemli bir dezavantaj olduğu takdirde, serbest bölgeden komşu ülkelere yapılan ihracat durumunda bu maliyet azalacağı için yabancı firmalar yerli firmalar karşısında bir rekabet üstünlüğü elde etmek suretiyle onlar için ciddi bir rakip durumuna gelecektir. ²⁴²

Serbest bölgede üretilen malların, iç piyasada satılması yerli üreticiyi pazarda rekabet açısından zor duruma sokabilir. Daha düzgün altyapı hizmetlerinden yararlanan serbest bölge firmaları iç pazarda çalışan firmalara göre maliyet avantajı elde edebilirler. Serbest bölgeden yurt içine ithal edilen mallar üzerine konan gümrük vergisi, bu maliyet farkını telafi etmiyorsa yurt içi endüstriler rekabet güçlükleri yaşayabilirler. Bu konuda ülkeler yerli üreticiyi koruma adına farklı uygulamalar icra etmektedir.²⁴³

4.2.6 Yatırımların Olumsuz Yönde Dağılması

Serbest Bölgelerin yaratabileceği bir diğer olumsuz durum da, kuruldukları illerin veya bölgelerin belli sanayi merkezleri olarak gelişmesini sağlarken ülkenin diğer bölgelerinin yatırımlar açısından geri kalmasıdır.²⁴⁴ Serbest bölgelerin kurulduğu yerlerin belli sanayi merkezleri olarak gelişmesi, yatırımların bölgesel dağılımını da olumsuz yönde etkileyebilecektir. Şöyle ki; serbest bölgenin dışsal ekonomilerinden yararlanmak üzere sanayilerin birçoğunun serbest bölgelere yakın yörelerde yoğunlaşması, bölgeler arası dengesizlikleri artıran bir unsurdur. Böyle bir gelişmenin olumsuz yansımaları kendini işsizliğin artması ve toplumsal refahın daha da azalması şeklinde gösterecektir.²⁴⁵Ayrıca serbest bölgelerin alt yapı yatırımlarını üstlenecek olan devletin, bütçe gelirlerinin önemli bir kısmını bu alana harcamasına rağmen vergisel avantajlar nedeniyle gelirlerinin daha da azalmasının sonucunda yaşanacak olan çifte kayıp göz önüne alındığında olumsuzluğun daha da artacağını söylemek mümkündür.²⁴⁶

242 Güner, Serbest Bölgelerde Vergi Kanunlarının Yeri, s.13.

243 Alpar, s.45.

244 Büyükyılmaz, s. 8.

245 Ebiri, Türkiye’deki Serbest Bölgelerin Ekonomiye Etkileri ve Vergisel Boyutu, s.49.

246 Özcan, s.52.

4.2.7 Sosyal Yapıda ve Ücret Dengesinde Bozulmalar

Serbest bölgenin kurulduğu bölgede ekonomik faaliyetlerin artması nedeniyle ciddi anlamda nüfus ve sosyal yapı değişikliği meydana gelebilmektedir. Bu hızlı değişim bazı sosyal sorunları da kaçınılmaz olarak beraberinde getirmektedir.²⁴⁷ Serbest üretim bölgelerinde düşük maliyetli üretim için üretim faktörlerinin en önemlisi olan iş gücü zaten bol miktarda kullanılmaktadır. Keza yabancı sermayeyi bölgelerde yatırım yapmaya özendiren en önemli neden, son derece düşük ücretlerle çalışmaya razı olan iş gücü potansiyelinin mevcut olmasıdır.²⁴⁸

4.2.8 Çevre Kirliliği

Serbest bölgede oluşan faaliyetlerden bazıları çevreyi kirletici nitelikte olabilir.

Bu etki serbest bölgede bulunan firmaların faaliyet türüne ve serbest bölgenin bulunduğu yöreye göre birtakım farklılıklar gösterir. Örneğin bir limana bağlı olan serbest bölgede ya da serbest limanda deniz trafiğinin artması oranında deniz suyu kirliliği de artar. Bu olgu üretim tipi serbest bölgelerde hava kirliliği ve üretim atıkları şeklinde kendini gösterir.²⁴⁹ Bölge kurulup faaliyete geçtikten sonra, bu sorunlar etkilerini göstermeye ve hissettirmeye başlar.²⁵⁰

4.2.9 Tekelleşme Problemi

Serbest bölgeler genel olarak yerli ve yabancı firmalara birtakım imkânlar sağlamakla birlikte, ülkedeki işlemlerde tekelleşme sürecini de hızlandırabilir. Örneğin;

küçük ve orta boy firmaların ürettiği parçaları hem uluslararası kalite standartlarında bulmayan ve hem de maliyetini yüksek bulan ve alıcı tekeli durumunda bulunan bir otomobil fabrikasının, tesisini serbest bölgeye taşıyarak aynı parçaları dışarıdan sağlama yoluna gitmesi, ev sahibi ülkede yaygın bir şekilde faaliyet gösteren bu tür irili ufaklı kuruluşların hızla çökmesine neden olabilecektir. Keza alıcıların daha iyi ambalajlamaya önem vermesi halinde ev sahibi ülkede üretilen mallar, serbest bölgeden

247 Özdoğan, s.22.

248 Köroğlu, Serbest Bölgelerde Sağlanan Teşvikler, s.2.

249 DPT, Serbest Bölgeler Mevzuatı No:4, s.10.

250 Ömer Köroğlu, Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomilerine Olumsuz Etkileri, Yaklaşım Yayınları, Sayı:76, Nisan1999, s.49.

sağlanan göreli ucuz ambalaj malzemelerinin kullanılmasıyla ambalajlanabilecek, bu durumda da yurtiçindeki ambalaj sanayi olumsuz yönde etkilenebilecektir.²⁵¹

4.2.10 Kuruluş Maliyetlerinin Yüksekliği

Serbest bölgelerin kuruluşu için yapılan harcamalar büyük boyutlara ulaştığından kurulan serbest bölgenin uluslararası düzeyde etkinlik kazanmaması durumunda ülke önemli ölçüde kaynak israfına uğrayacaktır.²⁵²

Uluslararası standartlara uygun bir serbest bölge kurmak için yapılması gereken alt yapı yatırımı harcamaları hayli yüksek tutarlara ulaşmaktadır. Serbest bölgeler çok gelişmiş kara, deniz ve hava yolları şebekesinin kesiştiği bir merkezde kurulmalıdır. Bölgelerde, ihtiyacı tümüyle karşılayabilecek iskele ve konteynır terminalleri, yükleme, boşaltma tesis ve araçları, depo ve antrepoları, her türlü sağlık, güvenlik ve turizm hizmetleri ve dünyanın bütün ticaret merkezleri ile anında ilişki kurabilecek haberleşme ağı sağlanmalıdır. Kurulurken çok titiz bir maliyet-hâsılat analizi yapılması gereken serbest bölgelerde, adı geçen bütün bu tesislere yapılacak yatırımların, çok büyük meblağlara ulaştığı ve kendilerini ancak çok uzun bir süre de amorti edebildikleri bilinen bir gerçektir.²⁵³

4.2.11 Konjonktürel Olaylara Karşı Kırılganlık

Serbest bölgelerde emek yoğun teknolojiye ve salt ihracata yönelik olarak kurulmuş olan endüstriler, dünya konjonktürüne karşı çok duyarlı olabilmektedir.

Dünya ekonomisinde meydana gelebilecek bir ekonomik kriz, önce bu bölgelerdeki üretime, istihdama ve ihracata darbe indirecektir. Bu durumda ihracat gelirlerindeki ani düşüş nedeniyle ülke ekonomisi bundan zarar görebilecektir.²⁵⁴

251 Özcan, s.52.

252 Erhan Gümüş, Türkiye’de Serbest Bölgeler ve 5084 Sayılı Kanun Sonrasında Serbest Bölgelerde Vergi Uygulamaları, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı:276, Yıl:23, İstanbul, 2004, s.143.

253 Köroğlu, Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomilerine Olumsuz Etkileri, s.47.

254 Özcan, s.53.

4.3 Serbest Bölge Faaliyetlerinin Ekonomiye Etkilerinin Değerlendirilmesi