Yer Seçiminde Analitik Hiyerar i Yöntemi

Bir yer seçimi karar birçok seçene in tan mlanmas n , analizini, de erlendirilmesini ve seçimini içerir. Fabrikalar, depolar, ma azalar, terminaller ve acil durum servisleri yer seçimi yap lacak tesisler aras ndad r. Yer seçimi i lemi do al olarak bir gereksinime cevap verecek de i kenlerin belirlenmesiyle ba lamaktad r. Bir yer seçimi karar da “en iyi” yerle imin ara t r lmas yla verilmektedir (Yang ve Lee, 1997).

Yer seçimi, tan mlanan bir arazi kullan m için uygun bir alan n belirlenmesinde kapsaml bir biçimde saptanm amaç ve faktörlerin birlikte dü ünülmesini gerektirmektedir. Örne in endüstriyel bir tesis için yer seçimi i lemi ekonomik, sosyal, teknik ve çevresel disiplinlerce tan mlanm bir dizi faktörü içermektedir. Özellikle tüm bu faktörlerin bir yer seçimi için birlikte dü ünülmesi bu i lemi oldukça karma k hale getirmektedir (Jun, 2000).

Yer seçimi kararlar özellikle son y llarda akademik çevrelerce ve i çevrelerince artan bir ilgi ile kar lanmaktad r. Yer seçimi problemleri ekonomi, mühendislik ve co rafya gibi birçok de i ik altyap daki ara t rmac için çözülmesi gereken problemler olarak görülmektedir (Ghosh ve Harche, 1993).

Yer seçimi problemi sonuç ürün olan karar vermede anahtar rol oynayan ölçütleri içeren bir çok ölçütlü karar verme problemidir. Bir tercih modeli olu turularak karar

vericilerin tercihlerinin de erlendirilmesi amac yla birçok kuram ve yöntem geli tirilmi tir. Literatürde en çok tercih edilen yakla m olarak analitik hiyerar i yöntemi büyük bir uygulama alan bulmaktad r (Saaty, 1990a; Saaty, 1994a).

Bir tesis için yer seçimi birçok yeni yerle im yerinin, birçok ölçütün ve birçok evrenin birlikte dü ünülmesini gerektiren karma k bir süreçtir. Bunlara ek olarak yer seçimi kararlar dinamik bir ortamda verilmektedir. Baz anahtar faktörler beklenilmeyen olaylardan ötürü de i ime u rayabilmektedir. Ayr ca, çok ölçütlü karar analizi alt nda, seçenekler üzerinde birden fazla yerle im yeri bask n olabilmektedir. Her olas yerle im yeri kendi a rl oran nda bir avantaja sahip olmakta ve son karar tüm faktörlerin bir bile imi olarak verilmektedir. Bu ba lamda yer seçimi problemi analitik hiyerar i yakla m aç s ndan elveri li bir uygulama alan olmaktad r. Analitik hiyerar i yöntemi ile ilgili derinlemesine bilgi Saaty (1990b)’den edinilebilir. Ayr ca Bölüm 4.1’de yöntemle ilgili kavramsal bilgi verilmektedir.

Analitik hiyerar i yöntemindeki ikili kar la t rma, yer seçimini etkileyen faktörlerin a rl klar n n belirlenmesinde ve nitel/nicel faktörlere dayal olarak olas yerle im yerlerinin önceliklendirilmesinde uygulanan anahtar bir ad md r. Çözüm süreci ayn anda sadece iki faktörün de erlendirilmesine odakland ndan, karar verici -mutlak tercihinden çok göreli tercihini analize dahil etti inden- daha esnek davranabilmektedir. Herbir faktörün göreli önem dereceleri Saaty (1994b) taraf ndan verilen bir önem ölçe ine göre yap land r lmaktad r. AHY’nin yer seçiminde kullan lmas na ili kin çözüm süreci 'ekil 4.2’de verilmi tir.

4ekil 4.2 : AHY’nin yer seçiminde kullan lmas na ili kin çözüm süreci. Kurulan AHY modeli uygun yer seçimi faktörlerinin tan mlanmas yla ba lamaktad r. Bu faktörler belirlenen bir genel amac n alt nda hiyerar ik olarak yap land r lmaktad r. Saaty (1990a) taraf ndan hiyerar inin olu turulmas ve faktörlerin seçiminde önemli ilkeler önerilmi tir. Bunlar:

1) Problemi mümkün oldukça kapsaml ve net bir biçimde tan mlamak, 2) Problemin d ndaki di er faktörleri de ele almak,

3) Çözüme katk s olabilecek sorunlar ve ölçütleri tan mlamak, 4) Problem ile ili kili olan kat l mc lar çözüme dahil etmektir.

Yang ve Lee (1997)’de önerilen AHY yer seçimi modelinde dört temel varsay m üzerinde durulmu tur. Bunlar:

1) Yer seçimi i lemi belli bir modele uygun olarak yap land r lmal ve veriler tam ve mümkün oldu unca eksiksiz bir analiz yapabilmek için yeterli olmal d r.

0.Ad m: Yer Seçimi karar n n verilmesi (Tesis için gerekliliklerin tan mlanmas ) 1.Ad m: Uygun yer seçimi faktörlerinin tan mlanmas

2.Ad m: A rl klar n belirlenmesi

3.Ad m: Verilerin toplanmas ve her bir olas yerle imin s ralanmas

4.Ad m: Kar la t rma sonuçlar n n analiz edilmesi

5.Ad m: Tercih edilen yerle im(ler)in tan mlanmas

2) Çözüm sürecine kat lan karar vericiler- olas yerle im yerlerinden anlaml seçimler yapabilmeleri için- seçim sürecinden önce bir veya birden fazla co rafi bölge hakk nda güçlü tercihlere sahip olmal d rlar.

3) Karar vericiler karar verme sürecini etkileyen yerle im yeri ile ilgili de i kenler hakk nda bilgi sahibi olmal d rlar.

4) Karar vericiler uzmanl k alanlar yla ilgili edindikleri bilgileri çözüm süreciyle bütünle tirmek amac n gütmelidirler.

AHY’nin yer seçimindeki temel katk s bir faktör veya ölçütün di eriyle kar la t r lmas nda karar vericilerin tutars zl klar saptamaya yönelik bir iç sürece sahip olmas d r. AHY, faktörlerin ikili kar la t r lmas sürecinde uzman görü lerinin tutarl l n n test edilmesine olanak sa lamaktad r (Banai-Kashani, 1989).

Çok ölçütlü karar verme yöntemlerinden biri olan AHY’yi özellikle yer seçimi analizinde CBS’den ay rmak olanaks zd r. Son y llarda bilgisayar donan m ve yaz l m bile enlerindeki teknolojik geli meler ile CBS, özellikle mekansal tan mlamalar ve manipulasyonlar için yararl bir bilgisayar tabanl sistem olarak belirmektedir. Siddigui ve di . (1996) taraf ndan AHY ve CBS bütünle tirmesi kat at k yer seçimi analizine uygulanm ve mekansal AHY kavram tan mlanm t r. AHY bu çal mada alansal betimlemeye olanak sa layan raster hücrelerin önem derecelerinin belirlenmesinde kullan lm t r. Mekansal AHY kavram CBS olanak ve araçlar yla AHY’yi bütünle tiren bir kavramd r. CBS’de depolanan veri ve bilgiler ile karar vericilerin bu veri/bilgiler üzerindeki tercihleri biraraya getirilerek olu turulmu tur.

Mekansal AHY’nin i leyi i izleyen be ad m içerir. Bunlar: 1) Problem ile ili kili olan amaç ve faktörlerin belirlenmesi,

2) Bu amaç ve faktörlerin bir karar hiyerar isi olu turacak ekilde yap land r lmas ,

3) Hiyerar ik olarak yap land r lm olan bile enlerin göreli önemlerinin belirlenmesi,

4) Tüm bu göreli önem de eri puanlamalar n n seçenekler için bir uygunluk katsay s hesaplamak amac yla biraraya getirilmesi,

5) Hesaplanan uygunluk katsay s na göre mekansal olarak belirlenen objelerin (kapal alanlar) s ralanmas .

Ayr ca bir alt nc ad m olarak -özellikle kat at klar için yer belirlemesi çal malar na özel olarak- kat at klar n depolanmas na uygun ve yeterli büyüklükte alan n tan mlanmas da gerekmektedir. Mekansal AHY’de temel amaç, yer seçimine konu olan alanlar tan mlamak ve süreci etkileyen a rl klar oran nda s ralamakt r.

AHY’nin yer seçiminde etkili oldu u bir di er uygulama alan da endüstri bölgelerinin seçimidir. Jun (2000) ve Eldrandaly ve di . (2003)’te CBS, uzman sistemler ve çok ölçütlü karar verme yöntemlerinden AHY’nin birlikte kullan m ara t r lm t r. Endüstri bölgeleri için yer seçimi, karar vericilerin kar la abilecekleri karma k karar problemlerinden biridir. Süreç teknik gerekliliklerin yan nda ekonomik, sosyal, çevresel ve politik gereklilikleri de içermektedir. Karma k do as ndan dolay bu süreç CBS, uzman sistemler ve çok ölçütlü karar verme yöntemlerinin bütünle ik olarak yap land r lmas n gerektirmektedir. Yap land rma i lemi 3. Bölüm’de aç klanan ba la m yöntemlerinden uygun olan kullan larak ba ar labilmektedir.

Endüstri bölgeleri için yer seçimi süreci varolan veya gelecekte gereksinim duyulabilecek bir gereklili in saptanmas yla ba lamaktad r. Bu fark ndal k co rafi olarak ilgilenilmesi olas bir alan n tan mlanmas n içeren bir dizi aktiviteyi tetiklemektedir. A a da belirtilen baz sorunlar, yer seçimi sürecinin karma kl n artt rmaktad r (Keeney, 1980):

1) kriterleri sa layan birçok yerle im yerinin varl , 2) birbiriyle çeli en amaçlar n getirdi i gereklilikler,

3) nitel amaçlar n nicel de i kenlerle belirtilmesindeki zorluklar, 4) payda lar n ve önceliklerinin farkl l klar ,

5) gelecekte kar la lmas olas sorunlar hakk ndaki belirsizlikler.

Eldrandaly ve di . (2003) önerdikleri yakla mda iki evreyi tan mlam lard r. Bunlar: 1) Yerle im yerlerinin gösterimi evresi

2) Yer seçimi için de erlendirme evresi.

Yerle im yerlerinin gösterimi evresinde uzman sistemler farkl ölçütler için önerilen de erlerin sa lanmas a amas nda kullan lmaktad r. CBS’den ise uzman sistemlerle belirlenen de erleri en iyi kar layan alternatif yerle imlerin saptanmas nda yararlan lmaktad r (Junggoth ve di ., 2008). Bu evre üç i lem ad m n içerir. Bunlar:

1) Karar verici yer seçimi yap lacak tesisin çe idini ve bu tesisin ilintili oldu u co rafi bölgeyi tan mlar.

2) Belirlenen tesisin çe idine göre uzman sistem, yerle im yerlerinin gösterimi için uygunluk ölçütlerini (fiziksel, çevresel, mekansal ölçütler) önerir. Karar verici, uzman sistemler taraf ndan önerilen de erlerin kabul edilmesinde veya yeniden düzenlenmesinde bir opsiyona sahiptir.

3) Uzman sistemler taraf ndan önerilen de erleri kullanan CBS ilgili co rafi bölge için olas yeni yerle im yerlerinin gösterimini yapar. Bu modülün ç kt s ileri bir de erlendirme için olas yeni yerle imleri içeren bir listedir. Yer seçimi için de erlendirme evresinde AHY, mekansal olmayan ölçütlere dayanarak, alternatif yerle im yerlerini birbiriyle kar la t rarak en uygun yerle im yerinin tan mlanmas nda kullan l r. Bu evre iki i lem ad m n içermektedir:

1) Uzman sistemler taraf ndan önerilen mekansal olmayan faktörler (ya amsal ko ullar, i olanaklar vb.) ve bunlar n birbirine göre önem/a rl klar de erlendirmeye al nmaktad r. Karar verici uzman sistemlerden gelen önerileri kabul etmede veya önerileri düzenlemede opsiyona sahiptir.

2) AHY bile eni aday yerle im yerlerinin önem dereceleri/a rl klar baz al narak ileri düzeyde de erlendirme a amas nda kullan l r. Bu modülün ç kt s aday yerle im yerlerinin uygunluk derecesine göre s ralanm bir listesidir.

AHY, ayr ca radyoaktif at klar için en uygun yerlerin belirlenmesi a amas nda da kullan m alan bulmaktad r. Birçok farkl kaynaktan elde edilen veriler (hidrolojik, jeolojik ve çevresel veriler) bir mekansal veritaban nda depolanmakta, i lenmekte ve analiz edilmektedir. Analitik hiyerar i yöntemi, olas yerle im yerlerini saptama, görüntüleme ve de erlendirme a amalar nda kullan lmaktad r. Nükleer kat at klar için olas uygun yerle im yerleri, saptanan faktör ve k s tlar baz al narak hesaplanan bir uygunluk katsay s na göre belirlenmektedir. Bu faktörler arazi kullan m , e im, jeoloji, su alanlar na, anayollara ve yerle im birimlerine olan uzakl klar ile parsel büyüklü ü olmaktad r. AHY herbir faktörün birbiriyle olan göreli önem/a rl klar n n belirlenmesi amac yla kullan lmaktad r (Huang ve di ., 2006; Mohd Din ve di ., 2008).

AHY kat at k ve endüstri bölgeleri için yer seçiminde kullan lmas n n yan nda da t m tesislerinin yer seçimi analizinde de söz sahibi olmaktad r (Ko, 2005). Da t m tesisleri için yer seçiminde ilgili ölçütler olarak nüfus, ula m ve pazar olanaklar , yerle im yerlerinin özellikleri ve maliyet ele al nm ve AHY tüm bu ölçütlerin ayr ayr a rl kland r lmas ile en uygun yerle imin seçilmesinde kullan lm t r.

Partovi (2006)’da hem d (yerle im özellikleri, tüketici istekleri vb.) hem de iç (kritik iç süreçler) ölçütler tan mlanarak stratejik olarak yer seçimi için bir analitik hiyerar i modeli tan mlanm t r. Çal mada, kullan c tercihlerine göre ekillenen ve bir yer seçimi i leminde AHY ile analitik a modelini birlikte kullanan bir model tasar mlanm t r.

Ayr ca AHY’nin yer seçimiyle ilgili tüm bu uygulama alanlar na ek olarak do al kaynak yönetimi ve çevresel yönetim alan nda internet tabanl uygulamalar da literatürde yer almaktad r (Zhu and Dale, 2001). Zhu ve Dale (2001)’de JavaAHP kavram tan mlanm ve problem yap land rma, ikili kar la t rma, sentez, duyarl l k analizi, rapor üretimi ve model entegrasyonu a amalar yla olu turulan internet tabanl bir sistem tasarlanm t r.

Yukar da de inilen AHY destekli yer seçimi uygulamalar na ek olarak fuar alan seçimi (Chen, 2006), ma aza yeri (Burnaz ve Topçu, 2006) ve hastane yeri seçimi (Ohta ve di ., 2007) de verilebilir. Ayr ca AHY’nin bulan k mant k ve yapay sinir a lar gibi esnek sistemlerle bütünle tirilmesinin yer seçimine uyguland çal malar da mevcuttur (Kaboli ve di , 2007; Kuo ve di ., 2002; Ertugrul ve Karaka o lu, 2008; Badri, 1999; Cao, 2006).

Bu bölümde AHY’nin yer seçiminde kullan m na ili kin bilgiler verilmi tir. Görüldü ü gibi literatürde AHY’nin yer seçiminde kullan m na olanak sa layan birçok uygulama ve analiz mevcuttur. Literatür incelendi inde AHY’nin özellikle afet yönetiminde acil durum servisleri için yer seçimi a amas na uygulanmas na yönelik yay n say s çok azd r (Vaidya and Kumar, 2006). Tez çal mas n n bu eksikli i giderecek yap da bir çal ma oldu u dü ünülmektedir. Olay/olguya özgü olarak belirlenecek olas ölçütlerin uygulamadan uygulamaya de i iklik gösterece i aç kt r. Bu çal mada afet yönetiminde özellikle itfaiye istasyonlar için yer seçimi sürecinde olas ölçütler belirlenmi ve olas yerler için a rl kland rma yap lm t r.

Bu a rl kland rma itfaiye personelinin ve afet yönetimi konusunda uzman akademik görevlilerin görü leri al narak (belirlenen ölçütlerin ikili kar la t rmas yap larak) yap land r lm t r. -zleyen bölümde itfaiye istasyonlar için olas yeni yerle imlerin AHY yard m yla CBS ortam nda belirlenmesine ili kin uygulama a amalar verilmi tir.