CBS ve karar destek kavram

CBS’nin temel amac mekansal karar verme sürecine destek sa lamas d r. Bir CBS’nin yapabilirlikleri karar verme süreci ba lam nda analiz edilebilir. Karar verme sürecinin analizinde kullan labilecek birçok temel çerçeve mevcuttur. Bunlardan biri de karar analizi literatüründe genel kabul görmü , Simon (1960) taraf ndan temellendirilen yakla md r. Simon (1960), karar verme sürecini üç evrede incelemi tir. Bunlar ('ekil 3.4):

a) Bilgi (Intelligence) (Problemin tan mlanmas ) b) Tasar m (Design) (Seçeneklerin olu turulmas ) c) Seçim (Choice)’dir. (En iyi seçene in seçilmesi)

Bilgi Tasar m Seçim Bilgi Tasar m Seçim

4ekil 3.4 : Karar verme sürecinin üç evresi.

Karar verme sürecinin bu üç evresi 'ekil 3.4’ten görülece i üzere do rusal bir ak izlememektedir. Karar verme sürecinin herhangi bir a amas nda geri dönü ler gerekebilmektedir. Örne in, tasar m a amas nda birçok seçenek plan olu turulmas na ra men bu planlar karar probleminin gerekliliklerini kar lamayabilir. Bu durum problem hakk nda ek bilgiye sahip olmay gerektirebilir. Mekansal karar analizinde önemli sorulardan biri u olmaktad r: Karar vermenin bu

üç evresinde CBS’den özellikle bilgi deste i sa lamada nas l ve ne dereceye kadar yararlan labilir? (Malczewski, 1999a; Malczewski, 1999b). -lerleyen alt bölümlerde bu üç evre incelenecektir.

3.2.2.1 Bilgi evresinde CBS

Karar verme süreci bir karar probleminin ortaya koyulmas yla ba lamaktad r. Bir mekansal karar problemi genel olarak mevcut bulunan ve arzulanan mekansal gerçek hayat problemleri aras ndaki fark ile ilgilenir. Bu durum karar verici taraf ndan doldurulmas gereken bir bo luk olarak görülmektedir. Kararlar, bir problemin varl nda, bir durumun olmas gereken ekilde olmad nda ya da herhangi bir durumun iyile tirilmesi sözkonusu oldu unda al n rlar. Sonuç olarak bilgi evresinde karar olarak adland r lan durumlar için karar verme ortam n n ara t r lmas gerekmektedir. Bu evrede, karar problemini tan mlamaya yönelik olarak kullan lacak ham veriler: elde edilirler, depolan rlar ve i lenirler. Veri elde edilmesi, depolanmas , tekrar kazan m ve verinin yönetilmesi fonksiyonlar gerçek hayat probleminin bir CBS veritaban içerisinde betimlenmesine olanak sa lar. Bu durumda, gerçek hayat varl klar n n hangilerinin gözlenip, seçilip, elenip, s n fland r l p bir veri olarak kaydedilmesi büyük önem kazanmaktad r. Ayr ca bu verilerin hangilerinin mekansal karar problemiyle ilgili oldu u karar da bu evrede verilmektedir.

Karar verme sürecine bilgi evresindeki destek CBS’den sa lanmaktad r. Mekansal verinin toplanmas nda ve analizinde kar la lmas olas sorunlar etkili ve etkin bir biçimde CBS ile a lmaktad r. Mekansal karar vermenin ilk a amalar nda özellikle büyük hacimlerdeki veri ve bilgilerin depolanmas ve yönetiminde CBS’ye büyük görevler dü mektedir.

3.2.2.2 Tasar m evresinde CBS

Bilgi evresinde tan mlanan problem için mümkün olan çözümler grubunun geli tirilmesi ve analizi tasar m evresinde yap land r l r. Bu evrede genel olarak, karar vericiye, verece i kararlarda destek sa layacak seçeneklerin üretilmesini sa layan bir model olu turulur. Bu model gerçekli in basitle tirilmi veya soyutland r lm bir gösterimidir. Basitle tirme i lemi gerçekli in oldukça karma k ve birebir kopyalanamaz yap s ndan ileri gelmektedir. Ayr ca ilgilenilen özel problemden dolay gerçeklik, konuyla ilgisiz veri ve bilgileri de içermektedir. Mekansal karar verme ba lam nda bir model, verilecek karar ile ilgili özelliklerin bir

veritaban ile model taban ndaki gösterimidir. Bu evrede, karar problemi hakk nda elde bulunan veri ve bilgiler bir karar durumu için yap land r lmal d r. Mekansal karar seçenekleri CBS’de depolanan veri ve bilgilerin manipulasyonu ve analizinden türetilir.

CBS genel olarak mekansal karar seçeneklerinin tasar m sürecine destek sa layan sistemler olarak tan mlanmas na ra men, birçok CBS program özellikle karar vericinin gereksinim duyabilece i ileri mekansal analiz ve modelleme konular nda eksiktir (Keenan, 2003; Keenan, 2004). Karar seçeneklerinin üretilmesindeki CBS katk s , ba lant l l k, devaml l k ve yak nl k gibi mekansal ili kilere ba l olmaktad r. CBS, özellikle mekansal karar verme sürecinde olas de i ik varyasyonlara yer sa lamas aç s ndan yeterince esnek de ildir. Bu eksikli i gidermek için bir CBS platformu üzerinde karar verme teknikleri ile CBS fonksiyonlar n n bütünle tirilmesi gerekmektedir. Bu bütünle tirme ile ilgili bilgi ilerleyen alt bölümlerde verilecektir. 3.2.2.3 Seçim evresinde CBS

Seçenekler tasar m evresinde üretilmesine ra men seçeneklerin de erlendirilmesi seçim evresinde yap lmaktad r. Seçim evresi karar vericilerin kararlar n verdikleri evredir. Olanakl olan birçok seçenek içerisinden en uygununun seçilmesini içerir. Belirlenen bir karar verme kural uyar nca, herbir seçenek de erlendirilir ve analiz edilir. Karar kurallar seçeneklerin önem derecelerine göre s ralanmas nda kullan l r. S ralama i lemi karar vericinin tercihlerine göre ekillenir.

Bu evrede CBS, karar vericinin tercihlerinin karar verme süreci içerisine dahil edilmesinde kritik bir öneme sahip olmaktad r. Genel olarak bir CBS, kriterlerin de erlendirilmesi ba lam nda önceli in ve seçimin gösterimine olanak sa layamamaktad r (Carver, 1991). CBS, karar vericiye de erlendirme kriterlerinin öneminin de i tirilmesinde bir esneklik de sa lamamaktad r. Bu s n rl l k CBS’yi statik bir modelleme ortam yapmaktad r. Bu ba lamda CBS’den bir karar destek sistemi olarak yararlanabilmek için karar verme tekniklerinin CBS içine dahil edilmesi gerekmektedir (Carver, 1991; Eastman, 1997; Jankowski ve di ., 1997). Bu durumda, bir CBS’nin karar verme sürecindeki ba ar s , süreç içine dahil edilen sistemin bir mekansal karar destek sistemi olarak ne kadar iyi tasar mlanabilece i konusudur. -lerleyen alt bölümlerde çok kriterli mekansal karar destek sistemleri hakk nda bilgi verilecektir.

3.2.3 Çok kriterli mekansal karar analizinin s n fland r lmas

Çok kriterli mekansal karar problemleri çok kriterli mekansal karar analizi a amas nda iki temel kategoriye ayr lmaktad r. Bunlar (Malczewski, 1999b; Hwang ve Yoon, 1981; Yoon ve Hwang, 1995):

a) Çok Ölçütlü Mekansal Kararlar (Spatial Multiattribute Decisions) b) Çok Amaçl Mekansal Kararlar (Spatial Multiobjective Decisions)

Çok Ölçütlü Mekansal Karar Verme (ÇÖ-MKV) yakla m karar ile ilgili seçenekler grubunun belirgin bir ekilde tan mlanmas yla belirtilir. Bir ÇÖ-MKV problemi a a daki ekilde formülüze edilebilir:

X= {xi* | i= 1,2,..,m} (3.1)

X seçenek grubunu gösterirken, xi* karar de i kenlerini belirtmektedir. Buradaki i indisi i.nci seçene in konumunu göstermektedir. Basitle tirme aç s ndan herhangi bir seçene in konumu için tek bir indis kullan lm t r.

Seçenekler bir raster CBS veritaban nda hücre veya piksel gruplar yla temsil edilirken, vektör tabanl veritaban nda noktasal, çizgisel veya alansal obje gruplar yla gösterilirler. Burada herbir seçenek, konumu belirten koordinat verisi ve öznitelikleri belirten ölçüt de eriyle tan mlanmaktad r.

ÇÖ-MKV için gereken girdi verisi tablosal formda düzenlenebilir (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1, seçenek-ölçüt yap s n göstermektedir ve karar, de erlendirme veya etki matrisi adlar yla da an lmaktad r. Matrisin sat rlar co rafi varl klar gösteren seçeneklerden (alternatives) olu maktad r. Matrisin her bir hücresi ilgili seçeneklere kar l k gelen ölçüt de erlerini içermektedir.

Çizelge 3.1 : ÇÖ-MKV problemi için ölçüt-seçenek matrisi. 1. Ölçüt 2. Ölçüt ... n. Ölçüt

1. Seçenek x11 x12 ... x1n

2. Seçenek x21 x22 ... x2n

...

m. Seçenek xm1 xm2 ... xmn

ÇÖ-MKV problemindeki girdi verisi harita katman yap s ile betimlenmektedir. Veri, n adet veri katman n içermekte ve katmanlardaki herbir obje bir öznitelik de erine

sahip olmaktad r. -lgili harita katman ndaki herbir obje bir karar seçene i olarak dü ünülmekte ya da karar seçenekleri ilgili objelerin bir kombinasyonu olmaktad r. Burada amaç, bir karar kural na göre en iyi seçene i seçebilmek için harita katmanlar n biraraya getirip analiz etmektir. Ayr ca bir seçene in seçilmesi karar vericinin tercihlerini de içermektedir. Karar vericinin tercihleri karar kurallar yla belirlenir. Bunun anlam , ölçüt ç kt lar n n, de erlendirme ölçütleriyle ölçütlere atanan tercihlerin kombinasyonundan elde edilmesidir.

ÇÖ-MKV’nin tersine, Çok Amaçl Mekansal Karar Verme (ÇA-MKV)’de, karar de i kenleri ve karar ölçütleri kavramlar aras nda bir ayr m vard r. Bu iki bile en amaç fonksiyonlar olu turularak birbirleriyle ili kilendirilmektedir. Ayr ca, seçenekler ÇÖ-MKV’dekinin aksine dolayl olarak tan mlanmaktad r. ÇA-MKV’de ölçütler karar vericinin amaçlar n formüle etmede ve gerçekle tirmede bir araç olarak görülmektedir (Starr ve Zeleny, 1977; Malczewski, 1999a). Di er bir deyi le, amaçlar ölçütlerden türetilmektedir. ÇA-MKV için gerekli olan girdi verisi CBS’de harita katmanlar eklinde depolanmaktad r. Her harita katman bir seçene i olu turan obje gruplar n içermektedir. Seçenekler, amaçlar ile mekansal ortamda bulunan her bir objenin öznitelikleri aras ndaki ili ki tan mlanarak harita katmanlar ndan türetilmektedir. Girdi harita verisi seçenek grubunu elde etmek için i lenmek durumundad r.

Bir ÇA-MKV problemi, k (k= 1,2,...,q) bir amac gösterecek biçimde formülüze edilebilir. Karar vericinin amaçlar n n ilgili ölçütlerin bir fonksiyonu oldu u kabul edilmektedir. Ölçüt-amaç ili kisi, fij = fj(xi*) ile gösterilirse, a a daki e itlikler tan mlanabilir:

f*j= (f1j, f2j,..., fmj) j= 1,2,...,q için _(3.3) (3.2) ve (3.3), her bir seçenek i’nin, ilgili ölçütlerin fonksiyonel olarak ili kili oldu u amaç gruplar na ba l olarak de erlendirildi ini göstermektedir. ÇA-MKV problemi ÇÖ-MKV problemine benzer bir biçimde matris olarak düzenlenebilir (Çizelge 3.2). Matrisin sat rlar seçenekler ile gösterilirken, sütunlar amaçlar göstermektedir. fi*= (fi1, fi2,..., fiq) i= 1,2,...,m için _(3.2)

Çizelge 3.2 : ÇA-MKV problemi için amaç-seçenek matrisi. 1. Amaç 2. Amaç ... q. Amaç

1. Seçenek f11 f12 ... f1q

2. Seçenek f21 f22 ... f2q

...

m. Seçenek fm1 fm2 ... fmq

ÇÖ-MKV’ye benzer bir biçimde ÇA-MKV de karar vericinin tercihlerini içermektedir. Tercihler çok amaçl karar kurallar ile belirlenmektedir. Bu ba lamda ÇA-MKV, olanakl birçok seçenek içinden belirlenen bir karar kural ile en iyi seçene in bulunmas n içermektedir.