Karar Destek Sistemleri (KDS) ve Mekansal Karar Destek Sistemleri (MKDS)

Karar Destek Sistemleri (KDS) farkl kaynaklardan elde edilen bilgileri düzenleyerek, verilecek karar modelleyerek, analiz ederek ve de erlendirme sonuçlar n sunarak, karar vericiye en uygun karar n verilmesinde destek sa layan bilgisayar temelli sistemlerdir (Sauter, 1997; Turban, 1990; Turban ve Aronson, 1998; Sprague ve Carlson, 1982). Sauter (1997)’ye göre bir KDS karar vericiye a a daki konularda yard mc olur:

• Bir karara farkl aç lardan yakla mak • Daha iyi seçenekler üretmek

• Olas durumlara h zl cevap vermek • Karma k problemleri çözmek

• Bir problemin çözümünce daha fazla seçene i dikkate almak • Beyin f rt nas çözümleri olu turmak

• Birçok karar verme stratejisinin uygulanmas na yard mc olmak • Problemin do as na uygun verilerin kullan m na olanak sa lamak • Modeli etkin ve etkili bir biçimde kullanmak

Karar Destek Sistemleri karar verme sürecine bir mekansal bile en de dahil oldu u zaman Mekansal Karar Destek Sistemleri (MKDS) olarak an lmaktad r. MKDS kavram KDS ile paralel bir geli im göstermi tir (Densham ve Rushton, 1987; Densham ve Goodchild, 1989; Densham, 1991; Crossland ve di . 1995).

MKDS KDS’ye benzer bir biçimde yar yap sal bir mekansal problemin çözümünde etkin bir karar vermenin ba ar labilmesi için karar vericileri verecekleri kararlarda desteklemek amac yla olu turulmu etkile imli ve bilgisayar temelli sistemlerdir (Densham, 1991). Bu a amada mekansal uygulamalar için gereken bilgisayar deste i Co rafi Bilgi Sistemleri (CBS)’den sa lanmaktad r (Keenan, 2002).

Densham (1991) bir KDS’nin a a daki özelliklere sahip olmas gerekti ini belirtmektedir:

Yar yap sal veya yap sal olmayan problemler için net bir tasar m mekanizmas na sahip olmas ,

Etkin ve kolay kullan ma olanak tan yan bir kullan c arayüzü, Veri ile analitik modellerin esnek etkile imine imkan tan mas , Alternatif çözümler üretebilme yetene i,

Birçok farkl karar verme biçimini desteklemesi,

Etkile imli ve yinelemeli problem çözmeye olanak sa lamas .

KDS’nin bu alt özelli i MKDS için de geçerli ve uygulanabilir olmaktad r. Ayr ca Densham (1991) bir MKDS’nin fonksiyonlar n ve yapabilirliklerini dört grup alt nda toplam t r. Bunlar:

Mekansal veri giri ine olanak sa lamas ,

Mekansal ili kilerin ve yap lar n gösterimini ba armas , Mekansal analiz için analitik teknikleri içermesi,

Haritalar da içeren birçok mekansal formatta ç kt sa lamas .

Sözüedilen tan m, öznitelik ve fonksiyonlara göre bir MKDS yar yap sal mekansal problem, etkinlik ve destek sa lama olmak üzere üç temel kavram ile terimlendirilmektedir. Veri ve bilgi i lemedeki etkinli i artt rmas na ra men böyle bir sistemin gerçek amac , bir mekansal problemin çözümünde karar vericinin

yarg lar ile bilgisayar tabanl programlar uzla t rarak karar verme sürecinin etkinli ini iyile tirmesidir. Bu sistemin bir di er amac da karar vericinin “daha iyi” karar vermesini desteklemesidir (Malczewski, 1999a). Karar verme sürecini iyile tirmek için bir MKDS, karar vericinin mekansal problem hakk ndaki bilgisini, sezgisini, tecrübesini, giri imini ve yarat c l n da dikkate almak durumundad r. Sistem , ayr ca, etkile imli ve yinelemeli bir biçimde mekansal bir problemin çözümüne olanak sa lamal d r.

Bir MKDS’nin yap s , sistemin bile enleri veya alt sistemleri temel al narak tan mlanabilir. MKDS genel olarak üç temel bile enden olu maktad r: Mekansal Veritaban ve Veritaban Yönetim Sistemleri (VTYS), Model Taban ve Model Tabanl Yönetim Sistemleri (MTYS) ile Diyalog Üretim ve Yönetim Sistemleri (DÜYS) ('ekil 3.2). Mekansal Veritaban Model Taban VTYS MTYS DÜYS Kullan c Mekansal Veritaban Model Taban VTYS MTYS DÜYS Kullan c

4ekil 3.2 : MKDS’nin bile enleri (Malczewski, 1999a).

VTYS verinin depolanmas , manipulasyonu, yeni veri üretimi gibi mekansal verilerle ilgili tüm görevleri yapmakla yükümlüdür. VTYS veriye eri imi sa lad gibi bir karar verme probleminin gereksinim duydu u veriyi uygun formatta üretmeyi de garanti eder.

MTYS model kütüphanesini içerir ve model taban n n yönetimini üstlenir. MTYS ayr ca farkl modeller aras nda ba lant y ve geçi i de sa lar.

Bir KDS’nin yapabilirlikleri ise DÜYS ile ba ar l r. DÜYS bir sistemden ç kt olarak üretilen veri ve bilgilerin di er bir sisteme girdi verisi olarak üretilmesinin mekanizmalar n olu turur.

Bu üç bile en bir MKDS’nin yaz l m k sm n olu turur ve bilgisayarda depolan r. Ayr ca bu a amada karar verici veya kullan c da sistemin bir bile eni olarak dü ünülmelidir. Daha önce de belirtildi i gibi bir KDS’nin temel katk s bilgisayar ile karar vericinin etkile imine olanak sa lamas d r (Malczewski, 1999a).

Tüm bu sözüedilen bile enlerin alt ba l klar a a daki gibi özetlenebilir: Mekansal Veritaban ve Veritaban Yönetim Sistemleri (VTYS)

o Veri Tipi

Konumsal (koordinat)

Topolojik (Nokta, Çizgi, Alan ve tüm bunlar aras ndaki ili kiler)

Öznitelik (jeoloji verisi, ula m verisi gibi de i ik türde veriler) o Veri Yönetimi Elde etme Depolama Manipulasyon Sorgulama Bütünle tirme

Model Taban ve Model Tabanl Yönetim Sistemleri (MTYS) o Analizler

Amaç tabanl Optimizasyon Simulasyon o -statistik ve tahmin

Mekansal veri analizi Zaman serileri Jeo istatistik

o Karar vericinin tercihlerinin modellenmesi Diyalog Üretim ve Yönetim Sistemi (DÜYS)

o Kullan c dostu olmas Tutarl l k

Yard m ve hata mesajlar

o Ç kt ürününün çe itlili i Komut sat rlar Aç l r menüler Dialog kutular

Grafik kullan c arayüzleri

Grafiksel diyagramlar ile ve tablosal gösterim Görselle tirme

2. Bölüm’de belirtildi i gibi MKDS karar vericilere verecekleri kararlar mekansal bir özellik ta d sürece, karar vermek için gerekli bilgiyi sa lama olana sunmaktad r. MKDS, olanakl olan birçok alternatif karar içinde, karar vericilerin en uygun karar vermesinde yard mc olmaktad rlar. Verinin toplanmas nda, modellenmesinde ve al veri inde, karar vericilere, analitik raporlama, görselle tirme ve trend analizi konular nda da destek sa lamaktad rlar (NRC, 2007).