Çok kriterli mekansal karar destek sistemlerinin bile enleri

Son y llarda Çok Kriterli Mekansal Karar Destek Sistemleri (ÇK-MKDS) için birçok genel çerçeve (framework) tan mlanm t r (Carver, 1991; Church ve di , 1992; Eastman ve di , 1993; Jankowski, 1995; Jankowski ve di , 1997). Genel olarak ÇK- MKDS Co rafi Bilgi Sistemleri (CBS) olanaklar ile çok kriterli karar verme tekniklerinin bütünle tirilmesinden olu turulmaktad r. Genel olarak bir ÇK-MKDS üç ana bile enden olu maktad r:

a) CBS veritaban b) Çok kriterli modeller c) Kullan c arayüzü

ÇK-MKDS bile enleri çok kriterli mekansal karar analizinin bile enleri ba lam nda incelenmektedir. Bu genel çerçeve birçok problem çözme ad m n içerir:

a) veritaban n n olu turulmas

b) çok kriterli yap n n geli tirilmesi (amaçlar ve ölçütler ile karar vericinin tercihleri aras ndaki ba lant lar)

c) karar seçeneklerinin üretimi d) seçeneklerin de erlendirilmesi e) duyarl l k analizinin yap lmas

f) uygulama a amas için uygun olan seçene in seçilmesi

Tüm bu eylemler karar verme evrelerinin (bilgi, tasar m ve seçim) birer alt grubu olarak s n fland r lmaktad r. Bu üç evrenin herbiri bilgisayar ortam nda birbirinden ba ms z teknolojiler olarak depolanmaktad r. Bu birbirinden ba ms z teknolojiler, ÇK-MKDS ortam nda, problem çözme i leminin herbir evresi için kullan c dostu bir arayüz arac l yla bütünle tirilmi tir. Sistem, belirli görevler için kullan lan araç kutular n n n (toolboxes) bütünle tirilmesinden olu maktad r. Her bir araç kutusu çok kriterli mekansal karar verme i lemine destek sa layan araçlar içermektedir. 'ekil 3.5’te ÇK-MKDS’nin genel mimarisi gösterilmektedir.

Uzman Sistemler Araç kutusu Çok Ölçütlü Karar Verme Araç Kutusu Mekansal Veri Yönetimi ve Analizi Araç Kutusu Kullan c Arayüzü Kullan c Uzman Sistemler Araç kutusu Çok Ölçütlü Karar Verme Araç Kutusu Mekansal Veri Yönetimi ve Analizi Araç Kutusu Kullan c Arayüzü Kullan c

'ekil 3.5’te görülen mimari üç temel bile ene sahiptir:

a) Mekansal Veri Yönetimi ve Analizi Araç Kutusu (CBS-Uzaktan alg lama teknikleri, veritaban yönetim sistemleri, istatistiksel analizler, simulasyon, karto rafik modelleme, veri analizi, vb.)

b) Çok Kriterli Karar Verme Araç Kutusu (tercih modelleme, çok kriterli karar verme kurallar , vb.)

c) Kullan c Arayüzü.

Ayr ca, sistem, Uzman Sistem bile enine de sahiptir. Burada uzman sistem yakla m ÇK-MKDS’nin temel bile enlerinin i letilmesi ile bu bile enlere eri imin iyile tirilmesi a amalar nda kullan lmaktad r.

3.2.5.1 Mekansal veri yönetimi ve analizi araç kutusu

Bir ÇK-MKDS için temel veritaban , verilerin etkin bir biçimde yönetilmesinde ve analizinde büyük öneme sahiptir. Bu araç kutusu CBS ile veritaban yönetim sistemlerinin birlikte ve bütünle ik bir biçimde çal mas n gerektirir. Bir ÇK- MKDS’nin tasar m ndaki temel görev CBS-Veritaban Yönetim Sistemleri (VTYS) modeli ile çok kriterli karar verme modelinin aras ndaki veri uyum mekanizmas n kurmakt r (Nyerges, 1993).

Mekansal veri yönetimi ve analizi araç kutusu CBS içinde gömülü olan tüm araçlar içermektedir. Ayr ca bu sistemler, karar vericinin karar verme ortam n daha iyi analiz etmesine olanak sa layan veri analiz araçlar n da içermektedir. Bu teknikler, özellikle çok kriterli mekansal karar analizinin bilgi ve tasar m evresinde kullan lan araçlar olarak dü ünülmekte ve matematiksel-istatistiksel teknikleri de içermektedir. 3.2.5.2 Çok kriterli karar verme araç kutusu

Çok kriterli karar verme araç kutusu çok kriterli karar modelleri ile tercih modelleme tekniklerini içermektedir. Ayr ca bu araç kutusu ile duyarl l k analizi ve hata yay l m modellemesi de yap lmaktad r. Tercih modelleme teknikleri de erlendirme ölçütleri için hiyerar ik bir yap kurman n yan nda her bir ölçüt için a rl kland rma tekniklerini de içerir. Çok kriterli karar verme modelleri, mekansal karar destek sistemlerine benzer olarak yar yap sal karar problemlerini çözmede karar vericilere destek sa lamaktad r. Bu modeller bir çok de erlendirme kriterini (ölçütler ve amaçlar) dikkate almay gerektirmektedir. Bu araç kutusunda kullan lan karar verme

modelleri, mekansal karar destek sistemlerine benzer olarak, kolay kullan ma ve esnekli e olanak sa lamaktad r. Bunlardan biri kullan lan karar yönteminin basitli i bir di eri de kullan c etkile imine olanak tan yan kullan c arayüzüdür. Burada kullan lan mekansal modelleme teknikleri gerçekçi, esnek ve kullan c taraf ndan kabul edilebilir olmal d r. Modeller, karar vericiler için bir kontrol mekanizmas sa lamakta ve çözüm i leminde karar vericilerin de er yarg lar n da sistemin içine dahil etmektedirler.

3.2.5.3 Kullan c arayüzü

Bir kullan c arayüzü karar verici aç s ndan bir karar destek sistemidir (Sauter, 1997). Etkin bir kullan c arayüzü bir karar destek sistemi için anahtar öneme sahiptir. Kullan c arayüzü, sistem ile kullan c aras nda bir köprü i levini görmektedir. Veri, komut ve istemler ile etkile im halinde olmas n n yan nda sistem taraf ndan üretilen ç kt n n organizasyonu için gerekli yöntemleri de içeren bir mekanizmaya sahiptir. Kullan c ve sistem aras nda etkile imi sa lamakta ve bilginin e zamanl olarak üretilmesinde ve görselle tirilmesinde kilit rol oynamaktad r. Kullan c arayüzü karar verme a amas n n tüm evrelerinde karar vericiye destek sa lamaktad r. Bir karar destek sisteminin kullan c arayüzü, yüksek çözünürlüklü kartografik gösterime, karar analizinin sonucunda üretilen sonuç verisinin görselle tirilmesine, tablolar ya da diyagramlar halinde raporlanmas na olanak sa lamaktad r.

Çok Kriterli Mekansal Karar Destek Sistemleri (ÇK-MKDS) için kullan c arayüzü tasar m n n genel prensipleri bir çok ara t rmac taraf ndan incelenmi tir (Armstrong ve di . 1991; Church ve di . 1992; Cassettari, 1993; Densham ve Armstrong, 1995; Heywood ve di . 1995; Jankowski, 1995; Nyerges ve di . 1995).

Bir kullan c arayüzü a a da verilen özellikleri sa lad ölçüde karar verme analizinin tüm evrelerinde ba ar ya ula maktad r:

Eri ebilirlik (Kullan c ve sistemin birbiriyle eri iminin kullan c dostu bir arayüz ile sa lanmas ),

Esneklik (-stenmeyen durumlar n iyile tirilmesi ve karar verme sürecinin sa l kl bir ekilde ba ar lmas na olanak sa lamas ),

Etkile imli yap (Kullan c ve sistem aras nda etkin bir bilgi ak n n sa lanmas ),

Ergonomiklik (Kullan c ve sistem aras nda etkin bir haberle me mekanizmas n n kurulmas na olanak sa lamas ),

- lem güdümlü yap (Anl k olarak gerçekle tirilen uygulamalardan kullan c n n haberdar edilmesi –örne in anl k olarak gerçekle tirilen uygulamalar için farkl renkte ikon türü i aretlerin ve animasyonlar n uygulanmas ).