Afet yönetimi ve mekansal karar destek sistemleri

Mekansal karar destek sistemleri karar vericilere verecekleri kararlar mekansal bir özellik ta d sürece, gerekli analiz bilgisini sa lama olana sunmaktad r. Mekansal karar destek sistemleri, olanakl olan birçok alternatif karar içinde, karar vericilerin en uygun karar vermesine de yard mc olmaktad r. Verinin toplanmas nda, modellenmesinde ve al veri inde, karar vericilere, analitik raporlama, görselle tirme ve trend analizi konular nda destek sa lamaktad r (NRC, 2007).

Mekansal karar destek sistemlerinin afet yönetiminde kullan m aç s ndan öyle bir örnek verilebilir. Örne in bir karar verici bir yang n yerinden itfaiye istasyonuna en uygun yolu CBS olanaklar n kullanarak saptamak isteyebilir. Bu analiz için karar verici, itfaiye istasyonlar n n konumlar , yol a ve k s tlamalara (tek yönlü yollar, girilemeyen sokaklar gibi) gereksinim duyabilir. Bu bilgiler CBS için temel girdiler olarak ortaya ç kmakta ve CBS bu a amada bir mekansal karar destek sistemi olarak kullan labilmektedir. Bazan da karar vericiler mevcut olan bu itfaiye istasyonlar n n yetersiz kald bölgeler için yeni yerle imler bulma yoluna gidebilmektedirler. Bunlara ek olarak karar vericiler, bu istasyonlar için servis alan tan mlamas na ve analizine gereksinim duyarlar. E er bu tip analizlerin s kl kla yap lmas gerekiyorsa, mekansal analizlerin kolayl kla yap labilmesi için, bir makro kodlanmas çok yararl olacakt r. Bir CBS’den mekansal karar destek sistemleri ve acil durumlar aç s ndan tüm ihtiyaçlara cevap vermesi beklenemez. Bu a amada CBS’lerin yukar da belirtilen mekansal karar destek sistemleri için dört bile eni içerecek ekilde geli tirilmesi, geli tirilmesi planlanan ülkenin artlar , olanaklar ve acil durum yönetim sistemlerinin yap s dü ünülerek sa lanmal d r. Afetler karma k ve kapsaml yap lar ndan dolay ek teknikler gerektirebilirler. Örne in büyük afetlerde tahliye planlamas ve rotalama uygulamalar nda ayr simulasyon modelleri geli tirilip bu modellerin CBS ile bütünle tirilmesi sa lanabilir. Özellikle literatürde tahliye planlamas , bu entegrasyon i lemi aç s ndan güzel bir örnektir. Literatürde CBS ve mekansal karar destek sistemleri entegrasyonu iki ekilde belirmektedir: Birincisi baz CBS bile enlerinin modelleme i leminin içine sokulmas ; ikincisi modelleme i leminin bir CBS içinde kullan lmas d r.

Mekansal karar destek sistemleri belirli bir afete yönelik olarak, afet yöneticilerine, bir müdahale plan olu turma a amas nda ve bu plan n hayata geçirilmesinde destek sa lar. Mekansal karar destek sistemleri bu a amalarda u araçlar ve teknikleri içerir. Bunlar (GDIN, 1997):

1) Modelleme ve simulasyon

2) Veri görselle tirme ve veri bütünle tirme araçlar (özellikle mekansal objelerin birbirleriyle ili kilendirmesine olanak sa layarak)

3) -leri veri madencili i ve örnekleme uygulamalar

4) H zl hasar analizi yapmaya olanak sa layan araçlar ve teknolojiler 5) Lojistik planlama araçlar

6) Farkl ortamlarda bulunan mekansal veri ve bilgilerin grup karar vermeye yönelik olarak yay m na olanak sa layan araçlar ve tekniklerdir.

Afetlere müdahaleden sorumlu her afet yöneticisi can ve mal güvenli ini sa lamak amac yla do ru ve yerinde al nm kararlar uygulamakla yükümlüdür. Varolan kaynaklar n zaman nda ve etkin kullan m hem kay plar azaltmak hem de afet yönetimini iyile tirmek konular nda özel öneme sahiptir. Afetler do as gere i kaotik karar verme ortam olarak betimlenirler. Bu ortamda, karar vericiler büyük hacimli veri ve bilgileri i lemek, veri do rulama mekanizmalar n kurmak ve kritik kararlar etkin bir biçimde vermek durumundad rlar. Tüm bunlar etkin ve iyi yap land r lm bir mekansal karar destek sistemi ile ba ar lmaktad r (Thompson ve di ., 2006). Ayr ca mekansal karar destek sistemleri ile afetlerde gereksinim duyulan kaynak tahsisi i lemlerini de etkinle tirmek mümkün olmaktad r. Ek olarak bu sistemlerle, farkl ölçekte ve tipte meydana gelmi olan afetlere etkin bir müdahalenin sa lanmas amac yla afet planlar n n da de erlendirilmesi ve amaca uygun olarak iyile tirilmesi olanakl olmaktad r.

Erken uyar sistemlerinin olu turulmas , risk tahmini, durum analizi, hasar tahmini ve tematik afet haritalar n n üretimi gibi eylemler afet verilerinin yönetimi ile bilgi sistemleri yönetiminin bütünle tirilmesini gerektirmektedir. Tüm bu eylemler afetler için karar vermeye destek sa layan mekansal karar destek sistemleri ile ba ar lmaktad r. Afet müdahale uygulamalar anl k olarak gereksinim duyulan verilerin toplanmas n n yan nda; verilerin, veri i leme modelleriyle i lenerek olu an afetlerin etkilerinin azalt lmas nda rol oynayan uygulamalar olarak ekillenmektedir. Mekansal karar verme araçlar afet yöneticilerinin afetin etkilerini zamansal olarak

görselle tirmesinde, afet müdahale ekiplerinin eylemlerinin izlenmesinde, müdahale eyleminin ç kt lar n n tahmin edilmesinde söz sahibi olmaktad r (Bhanumurthy ve di . 2008; French and Turoff, 2007; Wallace ve Balogh, 1985).

Afet yönetiminde etkin bir karar vermenin ba ar lmas ve di er afet yönetimi modelleriyle uyumunun sa lamas için Asghar ve di . (2006) taraf ndan modüler yakla m önerilmi tir. Bu sistemin tasar m , modülerizasyon ve yeni model üretimi konular nda teknik ve kuramsal yakla mlar biraraya getirmektedir. Farkl mekansal karar destek modelleri, belirgin modellere ve farkl karar destek gereksinimlerine cevap verecek ekilde tasar mlanm t r. Karar destek gereksinimlerinin bu özelli inden dolay tek bir model ihtiyac kar lamayabilmektedir. Özellikle dinamik afet durumlar için de i ken bilgi gereksinimi birle ik modelleri olu turman n önemini artt rmaktad r. Bütünle ik bir mekansal karar destek modeli afet yönetimi için geli tirilen modüler alt yordamlar arac l yla ba ar ya ula abilmektedir (Asghar ve di 2005; Asghar ve di , 2006).

Afet yönetiminde mekansal karar destek sistemleri için olu turulan modüler yakla m varolan modellerin bütünle tirilmesine de olanak sa lamaktad r. Örne in afet risk analizi ve yönetimi için geli tirilmi bulunan modeller modüler yakla m arac l yla farkl afet tipleri için kullan labilmektedir. Modüler yakla m karma k afet yönetiminin ba ar ya ula mas için etkili bir yakla m olmaktad r. Bu yakla mla modelin alt model ve yordamlara ayr t r lmas , karar destek sistemlerinin karma kl n n azalt lmas n da olanakl k lmaktad r. Böylelikle yeni bir afet meydana geldi inde problemin çözümünde alt yordamlar kullan labilmekte ve afet etkin bir ekilde yönetilebilmektedir. Örne in bir tahliye planlamas nda sistem alt yordamlara ayr labilmekte bir sel afetinin ihtiyaç duyabilece i gereksinimler, tüm modeli en ba tan tekrar olu turmak yerine, birkaç alt yordam n i letilmesiyle ba ar labilmektedir.

Tüm bunlara ek olarak modelleme ve simulasyon teknikleri afet yönetiminde karar vermeye yard m sa lamak amac yla kullan lmaktad r. Modelleme ve simulasyon olas bir afetin etki derecesinin anla lmas nda, afet müdahale planlar n n test edilmesinde, afet müdahale personelinin e itiminde ve afet etkilenebilirlik analizinin sa l kl bir ekilde yürütülmesinde uygulama alan bulmakta ve karar vericilere verecekleri kararlarda destek olmaktad r. Bu teknikler ayr ca, afetler için ayr lm kaynaklar n etkin bir ekilde kullan lmas na olanak sa layarak, birçok afet

senaryosunun amaca uygun bir biçimde olu turulmas n ve de erlendirilmesini de garanti etmektedir. Bu teknikler farkl afet senaryo ve planlar n n sonuçlar n n aç k ve net bir biçimde afet yöneticileri taraf ndan anla lmas na da önayak olmaktad r. Bir ehir için gereksinim duyulabilecek yeni itfaiye istasyonu yerlerinin belirlenmesi gibi uzun dönemli kararlar n de erlendirilmesinde kullan labilecekleri gibi; meydana gelen bir afette, müdahale ekiplerinin konu land r lmas gibi k sa dönemli kararlar için de kullan labilmektedirler (Jain ve McLean, 2006).

Son y llarda yay nlanm olan NRC (2002) raporunda modelleme ve simulasyon ile karar verme i lemi için u ibare yer almaktad r: “Sistem analizi ve modelleme araçlar na, afet de erlendirme, altyap etkilenebilirli inin tan mlanmas , afet saptama, tan mlama ve müdahale koordinasyonunda etkili olan karar verme a amalar nda gereksinim duyulmaktad r. Modelleme ve simulasyon, ayr ca, haz rl kl olma ile müdahale evresindeki ara t rmalara destek sa lamak amac yla da kullan lmaktad r”.

Özellikle nükleer afetler ele al nd nda, uygun ve yerinde karar verme afetin zararl etkilerinin hafifletilmesinde anahtar öneme sahiptir ve ba ar l bir afet yönetiminin ön ko uludur. Genel olarak kararlar s n rl bilgiyle ve zaman bask s alt nda verildi inden, geli en ani durumlar için hatal kararlara bürünme e ilimindedir. Afetin gerektirdi i detayl bilgiye sahip olmama, afet yönetiminde yetersizlik ve varolan veri ve bilgilerin yanl yorumlanmas afet yönetiminin etkinli ini azaltabilmektedir. H z ve do ruluk afet yönetiminde karar vermede en önemli parametreler olmaktad r. Bu yüzden olas afetler için planlama ve haz rl k i lemleri detayl bir biçimde ve derinlemesine olu turulmal d r. Geçerlili e ve güvenilirli e sahip mekansal karar destek sistemleri ve araçlar özellikle afetin müdahale evresinde planlamac lar ve karar vericiler için en büyük dayanak olmaktad r (de Silva, 2001).

Bilgisayar teknolojisindeki paralel geli meler mekansal karar destek sistemlerinin gelece ini de etkilemi ve etkilemektedir. Mekansal karar verme i lemi iki temel analiz baz al narak yap land r lmaktad r: veri analizi ve modellemeyi içeren nicel karar verme; tecrübe, sezgi, yarg ve uzmanla maya dayal nitel karar verme. Co rafi bilgi sistemleri aç s ndan bu olaya yakla ld nda u anki CBS, genel olarak karar vermenin nicel yönüyle ilgilenmekte nitel yönü aç s ndan yetersiz kalmaktad r. Özellikle konusunda uzman biri taraf ndan belirlenen kurallara göre i leyen bir

uzman sistem yakla m CBS’nin ve dolay s yla mekansal karar destek sistemlerinin nitel analiz yönünü de geli tirecektir.