Türk Sanatında Şahmeran Motifi

“Halk arasında “ġahmaran” ya da “ġahmeran” diye adlandırılan baĢı insan(kadın) gövdesi yılan ve konuĢan bu mitolojik varlığın adı Farsçadır ve “ġah-ı mâran”dan doğmadır. “ġah-ı mâran” yılanların Ģahı demektir. ġahmaran‟ın bu genel adından baĢka

64NeĢe Yıldıran, Yakın Doğu Sembolizminde Akrep, Yılan; Akrep Adam ve ġâhmerân, Folklor/Edebiyat, 7(27), (2001), 8–16.

özel bir adı da vardır. “Yemliha”. Bu ad Sami dili kökenli olup “hükmetmek”, “hükümdar olmak” anlamındadır. Yamliha adı, Ashab-ı Kahf (Yedi Uyurlar) efsanesindeki yaranlardan birisinin de adıdır. Yamliha Yedi Uyurların en güzeli ve en dindarıdır. Bu adın aynı zamanda büyülerde de kullanıldığı bilinmektedir.

Kökeni Yahudilere kadar uzanan bir efsaneye göre yarı insan, yarı yılan görünümlü „ġahmaran‟ hastaları iyileĢtiren ve can veren, bilgelik sembolü bir yaratıktır. Dünyanın çeĢitli ülkelerindeki inançlara göre kadını; dolayısıyla doğurganlığı ve bereketi de simgeleyen yılanın evrenselliği, Eliade, Alexandre Krappe ve birçok etnolog tarafından da açıklanmıĢtır. Anadolu‟da ġahmaran resimleri, özellikle uğur getirsin diye daha çok, genç kız ve kadınlar tarafından nesillerin türemesi için, alınıp yatak odasına asılmaktadır, genç kızların çeyizlerinde de ġahmaran iĢlemeleri bulunmaktadır.

Halk resimlerinde yaygın olarak kullanılan teknikler; camaltı, taĢbaskısı, boyama, iĢleme ve örmedir. Halk resminin hemen her türünde ġahmaran motiflerine rastlamamız mümkündür. Özellikle Türkmen kültüründe ağırlığı olan ġahmaran motiflerinin, kötülüklerden, yangın ve afetlerden koruyacağına, bereket, uğur ve bolluk getireceğine inanılmaktadır. Bu sebepten gücü temsil ettiği kabul edilmektedir. ġahmaran resimleri evlerde giriĢte göze çarpan bir yere ya da özellikle misafir odalarında, kapı ya da pencere üstlerine yerleĢtirilerek sergilenir. Evleri kötülükten koruyacağına, gözcü ve koruyucu olduğuna inanılır.

Halk resimlerinde „ġahmaran‟, baĢında boynuzu, süslü tacı, taçlı yılanbaĢlı kuyruğu ve yılanbaĢlarından oluĢmuĢ birçok ayaklarıyla mitolojik bir yaratık olarak gösterilmiĢtir. Sanatçılar kompozisyona çeĢitli renkler ve motifler ilave etmiĢlerdir. Kompozisyona eklenen motifler yörelere göre farklılık taĢımaktadır. ġahmaran resimlerinde ve motiflerinde kullanılan renkler de yörelere göre farklılık göstermektedir. Camaltı resimleri, el iĢlemeleri, kilim ve halı dokumaları, pul ve boncuklarla iĢlemeler, petch-work iĢlemeler ve camın arkasına konan yaldızlı kâğıtlarla daha ilgi çekici bir görünün kazanan farklı tekniklerde ġahmaran motifleri üretilmektedir.

Sanatın sürekli üslup değiĢtirmesine karĢın halk sanatında bu değiĢim çok yavaĢ geliĢmektedir. Halk sanatında özellikle ġahmaran motiflerinde, değiĢimden çok yöresel farklılıklar görülmektedir”.65

“Halı ve kilimlerde kullanılan değiĢik yılan motifleri: Ġnsan belleğindeki ilk evrendoğum bilgi ve simgesi olarak dokumalarımızda, mutluluk ve bereket simgesi olarak yer alır. Yılanla eĢ anlamlı olarak da ejder; aslanayağı, yılan kuyruğu, havanın ve suyun ruhu olduğuna inanılır.” 66

“ġahmeran‟ın da içinde bulunduğu çeĢitli konularda halk resimlerinin sergilendiği mekânlar konumundadır. Bu resimler genelde resim eğitimi görmemiĢ, halk ressamları tarafından yapılır ve çklukla önceki örnekler kopya edilir. Kompozisyonların çok renkli olması, camın renkleri daha parlak görmesi, resimlerin ucuz oluĢu ve koruyucu güçlerin bulunduğuna olan inanç, evlerde de yaygın biçimde asılmalarını getirmiĢtir. ġahmeran resimleri çeyiz veya düğün hediyesi olarak satın alınmaktadır. Bunlardan en belirgin olanı resime Hazret-i Muhammed‟i simgeleyen kırmızı bir gül eklenerek, kompozisyonun islamileĢtirilmesine katkıda bulunulmuĢtur. Kimi örneklerde “de ġahmeran ikiz kompozisyon içinde sunulur. Denizkızı ile özdeĢleĢtirildiği de olur.

Sırların koruyucusu ġahmeran Anadolu‟nun doğusunda ana Tanrıça iĢlevini üstlenmiĢtir. Gelin yatağını yani yuvayı koruması sırları paylaĢma potansiyelini de içinde barındırmaktadır. Simgenin, yılanın gizeminin farkında olan Orta Asya inanıĢıylaçeliĢmemesi, dahası herhangi bir kadın kiĢiliğinin sivrilmediği Ġslamî anlayıĢa sessiz sedasız eklenerek bu konuda hissedilenboĢluğu doldurması, günümüze değin ulaĢmasını mümkün kılmıĢtır.”67

“Yılan en eski tanrılardandır. Hayatın güçlerinin efendisidir. Hayatı yaratmıĢ ve devam ettirmiĢtir. Ġnsanın ruhunu temsil eder. Deri değiĢtirmesinden dolayı “ölmezlik”1 fikrini sembolleyen yılan birçok efsanenin ve büyünün temel ögesi olmuĢtur. Yılan toprak altında, mağaralarda yaĢadığından ve ölenlerin ruhlarının da buralarda yaĢadığı kabul

65

Sevda Mant, Halk Sanatında Şahmaran, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, s. 16.

66 Tankut Sözeri, Kültürlerde Şahmaran, Ġstanbul: Ġm Yayıncılık, 2000, s.18

67 NeĢe Yıldıran, “Yakın Doğu Sembolizminde Akrep, Yılan; Akrep Adam ve ġâhmerân”, Folklor/Edebiyat, 7 (27), (2001), s. 20.

edildiğinden dolayı yılanın atalarla Yılan çeĢitli sanat eserlerinde kuvveti, ölümsüzlüğü ve dünyanın yaradılıĢını sembolize eden önemli bir motif olarak görülür. Anadolu dokumalarında yılan motifi zigzag (meander), bulut ve ejder Ģeklinde yorumlanmıĢtır.

Yılan ilk çağlardan beri Anadolu‟da kutsal bir varlık sayılır; ona karĢı korku ile karıĢık bir saygı beslenir. Hekimliğin sembolü olan çift baĢlı yılan zehir/panzehir birliğini tanımlar. Alevi toplumlarda kutsal sayılan sopa, yılanla özdeĢtir.” 68

“Şahmeran Efsanesi(Merkez/Gaziantep)

Derleyen: Ebru Sultan KAÇAR Derleme Yeri: Gaziantep

Kaynak Kişi 1: Hüseyin DELĠGÖZ, 70 yaĢında, okuma yazması var, çalıĢmıyor. Kaynak Kişi 2: Fatma YEġĠLDAĞ, 40 yaĢında, ilkokul mezunu, ev hanımı.

ġahmeran efsanesini ana hatlarıyla anlatmak gerekirse Ģöyledir; “ Bir rastlantı sonucunda meranların ülkesine giren Cansap adlı delikanlının, yılanların dünya güzeli kraliçeleri ġahmeran‟a aĢık olması, hak dinin peygamberi Hz. Muhammed‟in dünyaya gelip gelmediğini öğrenmek için izini bulmak amacıyla bir serüvene atılması, daha sonra iĢkence altında çok sevdiği ġahmeran‟ı zalim ġah‟a teslim etmesi ve ġahmeran‟ın öldürülüĢü etrafında efsane Ģekillenir.

Şekil 1: Gaziantep’te Bir Evde Şahmeran Tablosu69

Kaynak: Oğuz-Oral, 2005: 32.

5- Şahmarân Mitolojisi(Merkez/Kırşehir)