Metnin Yapısını Oluşturan Unsurlar

3.1. Hikâye-i Şahmeran Metninin Yapı Bakımından Tahlili, Motifleri ve Diğer Unsurları (Yz1)

“Hikâye-i ġahmeran” adıyla esas aldığımız nüsha; metnin yapısı (kiĢiler, yer, zaman ve olaylar), motifleri ve diğer unsurları olmak üzere üç ana baĢlık altında incelendi. Ġlk olarak metnin yapısını oluĢturan kiĢiler, yer, zaman ve olaylar tespit edilip örneklendirildi. Daha sonra bu nüshada tespit ettiğimiz 40 masal motifi örneklendirildi. Son olarak, “diğer unsurlar” baĢlığı altında “Ayet, Hadis ve Dua, Bitki, Esmayıhüsnâ, Halk Hekimliği, Hamam, Özlü Söz ve Deyimler, Yiyecek-Ġçecek ve Manzum Kısımlar” olmak üzere sekiz baĢlık altında incelenip örneklendirilmiĢtir. Bu nüshaya Yz1 Ģeklinde atıfta bulunuldu.

3.1.1. Metnin Yapısını Oluşturan Unsurlar

Metnin yapısını oluĢturan unsurlar; kiĢiler, yer, zaman ve olaylardır.

A. Kişiler

“Cin, peri, dev, ejderha, cadı, zenci, padiĢah, köse gibi çoğu hayal mahsulü kahramanlar masallarda önemli roller üstlenmiĢtir. Masal kahramanları gerçek kimliği olmayan belirsiz kiĢilerdir: “ PadiĢah‟ın biri veya üç oğlu/kızı, kocakarı, cadı, köse, tüccar” gibi. Masallarda kesif bir dualizm(karĢılık, zıtlık, ikili sistem) vardır. Ġyi-kötü, güzel-çirkin, erdemli-erdemsiz çatıĢması masalların bütününe hâkimdir.” Gerek kahramanlar

bakımından olsun gerekse objeler ve olaylar bakımından olsun masallarda her türlü olağanüstülüklere rastlamak mümkündür.” 88

Yz1‟de kiĢi kadrosu olağandıĢı ve olağan kiĢiler olmak üzere ele alındı.

1. Olağandışı Kişiler: ġahmeran (Yemliha), div, perî, iblis, cîn, Ģeytan, ejderha, konuĢan kuĢ, ağaç, bitki ve yılanlar, Halis, Melis, Peri kızları, melek, Murg-ı ġah, ġehbaz, ġah-ı Zularak, Ya‟mus, Reisü‟l Hayye, DemĢad, Kamer Banu, ġemsa Banu, Rıdvan, Burak. . .

[3b] / (7) olan çiçegi buldı murÀd-ı èaliyyem añı òalúa bildirmekdir hemÀn CebrÀil Àdem ãÿretinde (8) gelüb köpriniñ öte başında DÀnyÀl èaleyhisselÀma erişdi ve ayıtdı dur yÀ Àdem

[5b] / (16) yılan …. gibi CÀmesÀb selÀm virdi çub ãadrında oturdı ol (17) ejderhÀlara óÀl diliyle selÀm virüb oturuñ didi cümlesi ÀdÀb ile oturdılar (18) cÀmesÀba ayıtdı ãafâ geldin ey èazíz müsÀfirim ãaúın úorúma bu taòtı Haú te´ÀlÀ (19) baña iósÀn eyledi bu gördigin ejderhÀlar benim úullarımdır ben anlarıñ pÀdişÀhım benim adıma (20) Yemliyâ dirler ve baèøı ŞÀhmerÀn dirler bunlarıñ cümlesi benim óükmimdedir saña bunlardan (21) bir ziyÀn gelmez òâùırıñ òoş deyüb cevÀhir ùabÀúlara dürlü yemişler ŞÀhmerÀnıñ öñine

[14b] /(1) şekilli dişi òaãletli ammÀ úuyruàı èaúreb úuyruúlı ammÀ anlara melíå deyü ad (2) virir anlara emir ider ki úuyruúlarıñızı birbirine ãarub cimÀè idiñ daòi idince (3) kendüleri daòi bilÀ- emir zinÀ iderler bu iki cimÀèdan Melíå ãafÀlanur óÀmile olunur (4)kendüden bir çift toàar biri erkek biri dişi ammÀ úuyruàından ol úadar èaúreb (5) ùoàar ki óisÀba gelmez bu Halíå ile Melíåiñ uzunlıàı biñ arşun idi

88

[28a]/ (2) ol timür úapuyı açma ãoñra çekersin anlar perí pÀdişÀhınıñ úızlarıdır yılda (3) bir vaúit ben úuşlara giderim baà òalvet úalur anlar gelür yıúanurlar daòi görünmez (4) ben anlarıñ yerin kimse bilmez ücü daòi úarındaşlardır büyügine DemşÀd dirler ortanca (5) sına KamerbÀnÿ dirler küçügine ŞemsabÀnÿ dirler ben ayıtdım ey baba

2. Olağan Kişiler: Gerçek kahramanları da kendi içinde üçe ayırabiliriz. Din uluları, sıradan insanlar ve meslek adıyla geçen kahramanlar.

2.1 Telmih Yoluyla Geçen Olağan Kişiler: Hazret-i Muhammed, Hazret-i Musa, Hazret-i Ġbrahim, Âdem, Havva, Nemrud, Hazret-i Nuh, Hazret-i Süleyman.

[2b] / (5)MÿsÀ ãalavÀtullahi èalÀ nebiyyinÀ ve èaleyhím ecmaèín óaøretleri bir gün Ùÿr Ùaàında (6) tekellüm idüb ayıtdı yÀ Rabbi baña cemÀliñi göster nidÀ geldi ki “ len terÀní yÀ MÿsÀ

[2b] / (1) Úulum ve resÿlüm olduàını bileler ve seni bilmeyen úulum biñ kerre * LÀilÀhe illallahu (2)Muóammed Resÿlullah* dimeyince úabÿl itmem ey Muóammed ümmeti ol vaúit úadir úıymet bilmeyen iòvÀn-ı (3) sÀliàada geçen enbiyÀlar ki Óaøret-i İbrÀhím a. s. ve MÿsÀ a. s. gibi ÿlÿ´l èizam u peyàamberler

[8a]/ (14) idi óaøret-i SüleymÀn a. s ise beytülmuúaddesde vefÀt itdi dívle cesedi altûn (15) taòtaya úoyub yedi deryÀyı geçürdiler andan öte bir èaôím maàÀra derÿnında úodılar

[19a] /(1) cenk iderler ol zamÀnki Nemrÿd èaleyhisselÀm úartallara binüb hevÀya çıúdı ki gök (2) tañrısıyla cenk iderim deyü tÀ ki anı öldürmeyince ben bu yerde tañrılıú idemem

[33b]/(15) yaèmÿsdır óaøret-i Nÿó èaleyhisselÀm devrinden úalmışdır ol iúlíme anı óaøret-i (16) Nÿó òalífe úomuşdur anıñ iúlíminiñ úuşları pek büyükdür vesÀir

2.2. Doğrudan Bahsi Geçen Olağan Kişiler: Danyâl hazretleri, Camesab, Camesab‟ın annesi, Camesab‟ın eĢi, Camesab‟ın oduncu refikleri, Mısır ġahı UĢe, ġah UĢe‟nin oğulları Belkıya ve Kahir, Kabilistan padiĢahı Tamhur ġah, Tamhur Ģahın oğlu Cihan ġah, Horasan Ģahı Behruz ġah, Tamhur‟un veziri Haccac, Hindistan padiĢahının oğlu Keygal-i Hindî, Serhenk Ayyan namında hünerbaz, Camesab‟ın ülkesinin padiĢahı Key Hüsrev, Key Hüsrev‟in veziri ġemhûr ve padiĢahın adamları.

[4a] / (16) üzerine bir zamÀn geçtikden ãoñra eceli gelüb èavretine ayıtdı yâ óelÀlim saña bir vaãiyyetim (17) var Haú teèÀlÀ bana bildirmişdir ki benden ãoñra bir oàlum olacaú õiyÀde èilm-i (18) óikmete ÀşinÀ olub èÀleme taèríf itse gerekdir evrÀúları bir ãanduàa

[6a] / (19) eline ne taúríb ile düşdiñiz kerem edüb óikÀye idiñ didi* HikÀye-yi ŞÀh (20) merÀn * ŞÀh-ı merÀn şöyle naúil ider ki ey CÀmesÀb zamÀn-ı selefde Mıãır Uşe (21) şÀh nÀmında bir pÀdişÀh var idi bení úavminden idi ve ziyÀde èÀlím idi

[20b] /(11) getürüb BelúıyÀ ile yedikden ãoñra ol daòi sergüõeşdin BelúıyÀya naúil birle (12) dir ki yÀ BelúıyÀ ben úÀbil şÀhınıñ oàluyam adım CihÀn ŞÀhdır babama Tamhÿr şÀh

[21a]/(1) evlÀdıñ olsa gerekdir deyü deróÀl babama müjde ider atam daòi haccÀc vezíre òil èat(2) girer ol ãÀèat tedÀrik görüb bir nice úadar hediye òilèatlar geydirüb dört (3) vezíri berÀber oldı ol daòi oùalar döşeyüb ve yer öpüb Behrÿz şÀha taúdím (4) ider ol daòi bunlar böyle revÀn (5) olub bir gün òorosÀna dÀòil oldılar bir vezíri ilerü gönderüb Behrÿz ŞÀha (6) òaber virdiler şÀh bunlara on vezír úarşu gönderüb bunları ièzÀz-ı ikrÀm ile

[40b] / (1) sizi ister didi hemÀn anı işitecek dünyÀ başına dar oldı ayıtdı ey vÀlide siz (2) gidiñ ben gelürem didi úalúub diger arúadaşlarına gidüb óÀli bildirdi cÀmesÀb (3) gelmiş bizi ister dedikde óÀlimiz nice olur buna bir çÀre idelim didi (4) ler buna bir çÀre yoòsa ŞÀh-ı òüsreve söylerse bizi úaùlider cümle malımızı øabù

[41a] / (5) daòi girmez idi ŞÀhmerÀn ile èahid eylemişdi Şemhÿr gördü ki böyle olmadı (6) àayr-i ùaríúle bulalım didi yine óikmet kitÀbın açdı yaúdı şÀhmerÀnı gören kimse

2.3. Meslek Adıyla Geçen Olağan Kişiler: Tabib, havace, eĢekçi, oduncu, sarraf, bezzaz, bezirgan, bekçi, seyyah, sahir, vezir, dülger, Ģah, padiĢah, aĢçı.

[4a] / (12) ol ãu ile arpa tarlasına gitmiş arpanıñ ãuyundan içtigiçün baèøı ùabîbler (13) arpa ãuyunı òastaya içürürler ve baèøı kimseler anıñla èamel iderler divÀra yürü dirler

[4b]/(1) adını CÀmesÀb úodılar vaútÀ ki yedi yaşına girdi òavÀceye virdiler altı yıl mektebe (2) gidüb geldi bir óarf ögrenmedi velóâãıl àayrı ãanèata virdiler bir şey ögrenmedi

[4b] / (6) anası óayf idüb ayıtdı ey oàul bunca işe yapışdın olmadı dilersen (7) saña iki merkeb alalım var ùaàdan odun getür ãat aúçesiyle kifÀf idelim (8) didi CÀmesÀb siz bilürsiniz didi ãoñra iki merkeb aldılar ve eşekçilere úoşulub (9) ùaàa gidüb birúaç gün varub odun getürdiler nefèilendiler birgün yine ùaàa

[5a] / (12) DÀnyÀl a. s sözü çıúmadı. Bâz bu bu oàlan èömür sürecek deyü vaãiyyet eyledi (13) òoş imdi “ Elóükmullahi “ didiler vararaú her bir yoldaşı bir münèim bÀzirgÀn olub (14) kimi ãarrÀf ve kimi bezzÀz oldılar úaçan CÀmesÀb‟ıñ vÀlidesin görseler òÀùırın

[24b] / (10) yÀ BelúıyÀ ol gice ol Àdemiñ òÀnesinde müsafir oldum meger ev sÀóibi (11) aşçı imiş ãabÀó olunca beni dükkÀna götürdi ùaèÀm yedirdi òalú benim başıma

[29b] /(15) izniñiz olur ise zifÀf eylemege geldim deyince atam dügün tedÀriki görülsün (16) deyü emir eyledi dügün tedÀriki olana úadar ben daòi emir itdim şehirde ne úadar dül (17) ger var ise götürüb şu baàçeniñ ortasına bir köşk bina idiñ ki

[41b] / (1) öyle ôan idersiñiz ki bende bilürem beni yedi sene òavÀceye gönderdiler bir (2) şey ögrenemedim ve her úanàı ãanèata virdiler ise taóãíl idemedim nihÀyet (3) oduncılıú eyledim oduncı olan kimse óekimlikden ne bilür ki pÀdişÀ (4) hıñ derdine èilÀc ide Şemhÿr ayder öyle degil pÀdişÀh

B. Yer (Mekân)

“ Masallarda belirli bir coğrafya yoktur. Bazen Çin, Bağdat gibi yer adları geçse de bunlar süs olarak sonradan eklenmiĢtir. Masalların mekânı çoğunlukla belirsizdir.” ülkenin birinde “ , Kâf u Nun dağının ardında “ gibi belirsiz ifadeler kullanılır.”89

Tıpkı kiĢilerde olduğu gibi Yz1‟ deki yer ifadelerini de olağandıĢı ve olağan mekânlar olmak üzere iki açıdan ele alabiliriz. Geçen yer isimleri olayın geçtiği coğrafya hakkında bilgi vermesi bakımından önemlidir.

1. Olağandışı Mekânlar: Kafdağı, Kulzem Ġklimi, Karınca diyarı, Gul diyarı, Genc Cevahir Dağı, Kal‟a-i Gevhernigin, Kûh-ı Semender, Tayru´l-müluk, cennet, cehennem, ġahmeran‟ın kaldığı kuyu.

[10b] / (7) murÀd-ı dünyÀda bir geçinmek ise seninle bunda úışlarız yaz olduúda úÿh-ı úÀf (8) etegine gideriz ÇemenzÀr muràızâr yaylaları seyr ü temÀşÀ eyle ve hem ol iúlímlerin èacÀib

[13a] / (6) aàaclarıñ altında oturub temÀşÀ iderler BelúıyÀ ol deñizi daòi geçüb Kulzem(7) İúlíminiñ sınurından geçüb òaù-ı üstüvÀba/ üstüvÀna çıúar anda períleri gözedirler (8) Hikâye-i Şahsahrâ (9) ŞÀhmerÀn CÀmesÀb‟a ayıtdı ey CÀmesÀb úaçan BelúıyÀ yedi deñizi geçüb òaùù-ı

89

[23a] /(14) ùarafı daòi altı aylıú yoldur Gÿl diyÀrıdır ve ön ùarafı dívler diyÀrıdır ve bir ùaà (15) vardır gice ateş gibi şuèle virir gündüz yanına varılmaz ve ard tarafı üç aylıú yoldur (16) úarınca diyÀrıdır ellerine Àdem girse yirler úaçan bu yazıyı oúıdım melÿl maòzÿn

[24b] / (12) cemè oldı nereden gelürsin deyü suÀl eylediler cümle aóvÀli naúil eyledim ve KÀbil (13) şehrinden oluram didim ayıtdılar ne KÀbil şehri ne maymun diyÀrı görmüşüz (14) ve ne işitmişüz velÀkin úarınca diyÀrını bilürüz ãandal ve baúúÀm aàacı çoúdur

[25a] / (16) indik bir ùaà ki bir ùarafı hemvÀra yapılmış duvar gibi iki ùarafı üç minÀre boyu (17) úadar var idi indim buña ne ùaàı dirler ayıtdı buña Genc-i CevÀhir ùaàı dirler

[31b] (16)Hikâye-yi Kal„a-yı Gevhernigîn (17) CihÀn ŞÀh BelúıyÀya ayder çünki ol gice ata suvÀr oldum bir ùarafı ùutub gitdim.

2. Olağan Mekânlar: Kendi içinde Ģehir ve ülke adları, bina adları ve coğrafî yer