Süreçsel Modelle Bilgilendirici Metin Öğretiminde

Kintsch ve Van Dijk (1978) tarafından geliştirilen süreçsel model, bilgilendirici metinlerin öğretiminde kullanılan etkili bir anlama modelidir. Bu çalışmada bilgilendirici metinlerin öğretimi için süreçsel modelden yararlanılmıştır. Süreçsel modelin anlama stratejileriyle beraber uygulanması gerekmektedir (Mannes ve Kintsch, 1987). Öğrencilerin anlama becerilerinin geliştirilmesi için okuma öncesi, okuma sırası ve okuma sonrası kullanılan stratejiler, süreçsel modelle bilgilendirici metin öğretimi etkinliklerine dâhil edilmiştir. Bu etkinlik ve stratejiler farklı kaynaklardan (Akyol, 2006, Duke ve Pearson, 2002; Hall, Sabey ve McClellan, 2005; Hoffman, 2010; Gunning, 2005; Güneş, 2007; Karatay, 2011; MEB, 2005; NRP, 2000; Schirmer, 2010; Temple vd., 2005; Tompkins, 2006; Vacca ve Vacca, 2005) yararlanarak çalışmaya eklenmiştir. Okuma öncesi, okuma sırası ve okuma sonrasında süreçsel modelle bilgilendirici metin öğretiminde kullanılan etkinliklerin içerdiği stratejiler aşağıdaki tabloda ifade edilmiştir.

Tablo 3. Süreçsel Modelle Bilgilendirici Metin Öğretimi Etkinliklerine Dâhil Edilen Okuma Stratejileri

Okuma Öncesi Stratejiler Okuma Sırası Stratejiler Okuma Sonrası Stratejiler

 Ön bilgileri harekete

geçirme

 Okuma amacını oluşturma

 Başlığa ve metne göz atma

 Tahmin çalışmaları  Anlamı bilinmeyen kelimelerle çalışma  Beyin fırtınası  Bildiklerim-Bilmek İstediklerim- Öğrendiklerim (KWL)

 Okuma etkinlikleri (eşli

okuma, paylasımlı okuma, koro halinde okuma, eko okuma, tekrarlı okuma vb.)

 Önemli kelime ve

ifadelerin altını çizme

 İpucu kelimeleri bulma

 Soru-cevap etkinlikleri

 Yeniden anlatma

(retelling)

 Konuyu belirleme

 Yardımcı fikirleri bulma

 Ana fikri bulma

 Yazarın amacını

belirleme

 Grafik organize ediciler

 Özetleme

Yukarıdaki tabloda, süreçsel modelle bilgilendirici metin öğretimi çalışmalarında okuma öncesi, okuma sırası ve okuma sonrasında çeşitli stratejilerin kullanıldığı görülmektedir. Bu stratejiler dışında başka stratejilerde bilgilendirici metinlerin öğretiminde kullanılabilir.

Williams (2008) çalışmasında, ilkokul 2. Sınıf öğrencilerine neden-sonuç türü bilgilendirici metinleri öğretirken üç strateji kullanmıştır;

1. İpucu kelimeleri kullanma

2. Grafik organize edicilerden faydalanma

3. Seri sorularla öğrencilerin önemli fikirlere odaklanmalarını sağlama (Williams, 2008: 174).

Bu tez çalışmasında, bilgilendirici metinlerin öğretiminde kullanılan ve süreçsel modelle uyumlu anlama stratejileri, araştırmaya dâhil edilmiştir. İpucu kelimelerin belirlenmesi ve metinde yer alan fikirlerin grafik organize edicilere yerleştirilmesi, süreçsel modelle bilgilendirici metin öğretiminde kullanılan etkili stratejilerdendir (Hall, Sabey ve McClellan, 2005: 215). Bu stratejiler aşağıda açıklanmıştır.

2.3.4.4.1.1. İpucu Kelimeler

Metinsel ipuçları, bilgilendirici metin yapılarının belirlenmesine yardımcı olur (Ray ve Meyer, 2011: 68). Yazarlar genellikle ipucu kelimeler veya ipuçları vererek kullandıkları yapıyı tespit etmeleri için okuyucuya yardım eder. Okuyucu, metinde yer alan ipuçlarına dikkat ederek metnin yapısını tespit edebilir. Metindeki ipucu, bir kelime veya bir cümlecik olabilir (Vacca ve Vacca, 2005: 398).

Bilgilendirici metin yapılarında kullanılan ipucu kelimelerden bazıları şunlardır; Tanımlama türü metinlerde; örneğin, ek olarak, en önemlisi, bir diğeri, ilk olarak vb.

Sıralama türü metinlerde; birinci, ikinci, önce, sonra, izleyen, önce gelen, ilk olarak, sonunda vb.

Karşılaştırma türü metinlerde; benzer olarak, farklı olarak, buna rağmen, bunun yerine, karşılaştırdığımızda veya vb.

Sebep-sonuç türü metinlerde; bundan dolayı, bunun için, bunun sonucu olarak, bu sebepten, nedeniyle vb.

Problem çözme türü metinlerde; problem, sorun, soru, çözüm, karmaşıklık vb. (Akyol, 2006).

Yazar tarafından ifade edilen ilişki bağlaçları (önce, sonra, daha sonra, bundan böyle vb.) yapının farklı bölümleri ve kendi aralarındaki bağları, geçişleri belirlemeye yarayan ipuçlarıdır. Öğrencilere metinde karşılaştıkları bu ipuçlarına dikkat etmeleri vurgulanmalıdır (Güneş, 2007: 228). Nubla-Kung (2008) ikinci sınıf öğrencileri üzerinde gerçekleştirdiği çalışmasında, bilgilendirici metinlerin öğretiminde ipucu kelimelerin kullanılmasının öğrencilerin anlama becerilerini olumlu yönde etkilediğini belirtmiştir.

2.3.4.4.1.2. Grafik Organize Ediciler

Grafik organize edicilerin önemine yönelik araştırmalar, Ausubel’in (1960) çalışmasıyla başlamıştır. Ausubel’e göre yeni bilgiler grafik organize edicilerin yardımıyla düzenlenmeli ve uygun şemalar oluşturulmalıdır (Mannes ve Kintsch, 1987: 91). Şema teorisinin 1970’lerin ortalarında eğitimde kullanılmaya başlamasıyla birlikte, grafik organize edicilere ilişkin yapılan araştırmalar da hız kazanmıştır (Hoffman, 2010: 24).

Grafik organize ediciler veya grafik düzenleyiciler; yazılı materyalin öğretilmesini ve öğrenilmesini kolaylaştırmak amacı ile metnin içeriğinin, yapısının ve metinde geçen anahtar kavramların birbirleri ile olan ilişkilerinin, bağlantılar veya oklar vasıtasıyla tanımlandığı görsel bir araçlardır (Darch ve Eaves, 1986; Akt: Dönmez ve Yazıcı, 2006).

Grafik organize ediciler, anlamaya ve metindeki önemli fikirlerin hatırlanmasına yardım eden görsel sunumlardır (Vacca ve Vacca, 2005: 399). Okuyucuların metindeki fikirleri birbiriyle ilişkilendirerek, grafiksel olarak temsil etmelerini sağlar (NRP, 2000).

Ön bilgilerin aktif hale getirilmesini yardım eder, yeni bilgilerin eklenmesi için okuyucuya çerçeve sunar (Hoffman, 2010: 24). Ayrıca, yazarın kullandığı yapının açıkça görülmesini sağlar (Dymock, 2005: 178). Metin yapılarını görselleştirdiği için bilgilendirici metinlerin öğretiminde sıklıkla kullanılmaktadır (Montelongo vd., 2006: 30). Bilgilendirici metinleri anlama ve metin yapılarının öğretimi açısından kolaylaştırıcı bir etkisi vardır (Jiang ve Grabe, 2007: 36).

Grafik organize ediciler, farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Aşağıdaki çizelgede Kang’ın (2004) sınıflandırması yer almaktadır (Akt: Akyol, 2007: 182).

Çizelge 2. Grafik Organize Edicilerin Sınıflandırılması

Tür Örnekler Açıklamalar

Ağ organize ediciler

 Örümcek Ağı

 Anlam analiz çizelgesi

 Örümcek ağları bir kavramı, süreci

nesneyi vb. tanımlamak için kullanılır.

 Anlam analiz çizelgesi genel bir

konuyu merkeze alarak alt konularla bağlantı kurar. Hiyerarşik organize ediciler  Yapılandırılmış gözden geçirme  Kavram haritaları  Şebeke ağacı

 Bu tip organize edicilerde temel fikir

veya düşünce üst noktaya

konulmakta, yardımcı fikirler altına sıralanmaktadır. Konu alanıyla ilgili yapısal bilgileri vermede uygundur.

Matris organize ediciler  Girdi/araştırma tabloları  Karşılaştırma/kıyaslama matrisleri

 Girdi/araştırma tabloları bilgiyi

analiz ve sentez yoluyla oluşturmaya ve kayıt tutmaya katkı sağlar.

 Karşılaştırma/kıyaslama matrisleri

benzerlikleri ve farklılıkları ortaya koymak için kullanılır.

Doğrusal organize ediciler  Venn şemaları  Süreklilik ölçekleri  Olaylar zinciri  Hikâye haritaları

 Venn şemaları karşılaştırma yapmak

için iki veya üç daireden oluşmaktadır.

 Süreklilik ölçekleri, tarihi olayları,

oranlamaları ve derecelendirmeleri göstermede kullanılır.

 Olayların aşamalarını göstermek için

kullanılır.

 Hikâye haritaları grafiksel veya

aşamalı gösterimlerdir.

Bilgilendirici bir metindeki ilişkilerin belirlenmesinde kullanılacak grafik organize edicilerden bazıları; ‘kelime haritaları, anlam haritaları, anlam ağları, akış şemaları, kavram matrisleri, ağaç diyagramları’dır (Vacca ve Vacca, 2005: 399). Aşağıdaki şekilde, bilgilendirici metinlerin öğretiminde kullanılabilecek bazı grafik organize ediciler verilmiştir.

Şekil 3. Grafik Organize Ediciler

Tanımlama Karşılaştırma

Konu1 Benzerlik Konu 2

Sıralama

Sebep / Sonuç Problem Çözme

Temple vd., (2005)’den uyarlanmıştır.

KONU Neden Sonuç 1 Sonuç 2 Sonuç 3 Yeni Durum Problem Çözüm Teşebbüsleri Çözüm Teşebbüsleri Çözüm

Öğretmenler, genellikle grafik organize edicileri boş şekilde vererek, bilgilendirici metinlerin öğretiminde bir not alma şablonu gibi kullanırlar (Hoffman, 2010: 4). Öğrenciler, metindeki önemli kavramları, fikirleri bu şablonlara yerleştirir. Metinden seçilen fikirlerin grafik düzenleyicilere yerleştirilmesi, her öğrenci için aynı olmayabilir. Ancak, genelde birbirine yakın seçimler yapmaları beklenir. Bir öğrencinin metindeki bir bilgiyi atlaması, metni anlamasını etkilemeyebilir (Cha ve Swaffar, 1998: 206).

Grafik organize edicileri kullanmaya başlamadan önce, öğrencilerin metindeki küçük yapıları ve büyük yapıları oluşturmalarını ve bu yapılar arasındaki ilişkileri belirlemelerini sağlayacak stratejilere sahip olmaları gerekir. Ayrıca, grafik organize ediciler bazı sorular eşliğinde kullanılmalıdır. Örneğin, Problem ne?, Problemin nedenleri ne? gibi. Öğrenciler, grafik organize edicileri kullanmayı ve oluşturmayı öğrendikleri zaman, metnin önemli bölümlerini, hangi fikirlerin ve kavramların ilişkili olduğunu ve ana fikri destekleyen yardımcı fikirlerin yerlerini belirleyebilirler. Bu stratejiyi sıklıkla kullanırlarsa, bağımsız öğrenenler olmaları sağlanabilir. Bir öğrenci zihninde uygun bir grafik organize ediciyle metni okursa, önemli fikirlere ve ilişkilere odaklanacaktır. Bu sayede metni anlaması daha da kolaylaşacaktır (Vacca ve Vacca, 2005).

Birçok araştırmacı bilgilendirici metinlerin öğretiminde grafik organize edicileri kullanmaktadır (Orstein ve Snatra, 2005: 35).

Newman (2007) çalışmasında, bilgilendirici metin yapılarının doğrudan öğretiminin ve grafik organize edicilerin kullanımının ilkokul 3. sınıf öğrencilerinin okuduğunu anlamalarına etkisini araştırmıştır. Sonuç olarak, grafik organize edicilerin anlama üzerinde olumlu etkileri olduğunu belirtmiştir.

Mcginley (2008) çalışmasında, 4. sınıf öğrencilerine bilgilendirici metinlerin öğretiminde grafik organize edicileri kullanarak, anlama ve motivasyon üzerindeki etkisini incelemiştir. Araştırmasının sonucunda, grafik organize edicilerle yapılan öğretimin anlama ve motivasyon üzerinde etkili olduğunu belirtmiştir.

Hoffman (2010) çalışmasında, 5. sınıf öğrencilerinde üstbilişsel kontrol öğretiminin ve grafik organize edicilerin kullanımının bilgilendirici metinleri anlamaya

etkisini incelemiştir. Araştırmasının sonucunda, yapılan öğretimin anlamayı olumlu yönde etkilediğini belirtmiştir.

Grafik organize ediciler, okuma öncesinde, okuma sırasında ve okuma sonrasında kullanılabilen, okuyucuların metin yapılarını belirlenmesine, önemli bilgileri ayrıştırılmasına ve metin içindeki kavramsal ilişkileri anlamalarına yardım eden görsellerdir (Hoffman, 2010: 4). Özmen (2011) de çalışmasında, öğrenme güçlüğü olan öğrencilerde okuma öncesi ve okuma sonrasında grafik organize edicilerin kullanımının, bilgilendirici metinlerdeki bilgilerin hatırlanmasına etkisini incelemiştir. Araştırmasının sonucunda, okuma sonrası grafik düzenleyicilerin kullanılmasının daha etkili olduğunu belirtmiştir.

Öğrenciler, okuma sonrasında uygun grafik organize edicileri kullanarak, metnin önemli kavramlarını organize edebilir ve yapısal ilişkilerin farkına varabilirler (Gunning, 2005: 329). Bu tez çalışmasında da grafik organize ediciler, okuma sonrasında kullanılmıştır.