Anlama Stratejileri ve Teknikleri

Okuduğunu anlama becerilerini geliştirmek için çeşitli anlama stratejileri ve teknikleri kullanılmalıdır. Bu strateji ve tekniklerin nasıl kullanılacağı, anlamaya nasıl katkı sağlayacağı uygun metinler aracılığıyla öğretilmelidir. İlgili literatür incelendiğinde, okuma ve anlama stratejilerinin benzer özellikler taşıdığı ve birbirinin yerine kullanılabildiği görülmektedir. Anlama stratejileri genel olarak, okuma öncesi, okuma sırası ve okuma sonrası kullanılan stratejiler olmak üzere sınıflandırılmıştır (Akyol, 2006; Coskun, 2010; Güneş, 2007; Karatay, 2011; Schirmer, 2010; Temizkan, 2007; Vacca ve Vacca, 2005).

Okuma ve anlama stratejilerinin öğretimi ile ilgili çalışmalar incelendiğinde, okuma sürecinde kişinin süreci planlaması, kontrol ederek düzenlemesi ve anladığını değerlendirmesi, metinden kişinin bilinçli ve kalıcı öğrenme sağlaması açısından önemli olduğu vurgulanmaktadır. Yine araştırmalar öğrencilerin, okuduğunu anlama düzeylerini geliştirmek amacıyla etkili strateji geliştirme ve kullanma konusunda eğitilebileceğini göstermektedir (Karatay, 2007). Bu nedenle okuma ve anlama stratejileri; öğretilebilen, geliştirilebilen ve gerektiğinde değiştirilebilen özelliklere sahiptir (Beydoğan, 2010).

Öğrenciler anlama stratejilerini kullanarak iyi birer okuyucu olma yolunda ilerlerler. Aynı zamanda bu stratejiler öğrencilere, önceden sahip oldukları bilgilerle metinden öğrendikleri bilgileri birleştirme konusunda yardımcı olur. Anlama stratejilerinin bir başka faydası da öğrencilerin akademik başarılarını olumlu yönde etkilemesidir (Temizkan, 2007: 50).

Anlama stratejileri, metnin anlamının oluşturulması sürecinde kullanılan araçlardır (Block, 2004: 74). Bu stratejilerin etkili kullanımı metni anlamayı kolaylaştıracaktır (Gates ve Duke, 2004: 15). İyi okuyucuların okuduklarını anlamak için kullandıkları gelişmiş stratejileri vardır (Vacca ve Vacca, 2005).

Anlama stratejileri ilkokulun ilk yıllarından itibaren öğretmenler tarafından model olunarak öğretilmelidir. Öğretmenlerin okuma ve anlama stratejilerinin kullanımı ve öğretimi konusunda sahip oldukları yeterlilikler, kendi öğrencilerinin de stratejik birer okuyucu olmalarını etkileyen önemli unsurlardandır (Akyol ve Ulusoy, 2010).

Schirmer’in (2010: 15) belirttiği, anlama öğretiminde kullanılabilecek bilişsel stratejiler şunlardır;

Okuma öncesi stratejiler; amaçları belirleme, gözden geçirme, konu ve kelimelerle ilgili ön bilgileri harekete geçirme ve tahmin.

Okuma sırası stratejiler; önemli fikirler arasındaki ilişkileri not alma, önemli ve önemsiz bilgileri belirleme, anlamayı izleme, kontrol etme, hız ve konsantrasyon sorunlarını belirleme, metindeki tutarsızlıkları belirleme, yeni bilgilerle tahminleri karşılaştırma, akıcı veya dikkatli okuma, tekrar okuma, sorgulama, ana fikri belirleme, gözünde canlandırma, yorumlama, eleştirel düşünme.

Okuma sonrası stratejiler; özetleme, değerlendirme, bütünleştirme ve sonuç çıkarma.

Duke ve Pearson’a (2002) göre bireysel olarak etkili bir şekilde kullanılabilecek anlama stratejilerini şunlardır:

1. Tahmin

2. Sesli düşünme (think-aloud) a. Öğretmenin sesli düşünmesi

b. Öğrencinin sesli düşünmesi

3. Metin yapıları

a. Hikâye edici metin yapıları b. Bilgilendirici metin yapıları

4. Metnin görsel temsilleri 5. Özetleme

6. Sorular /sorgulama

Yukarıda belirtilen stratejiler dışında bireysel olarak kullanılabilecek başka stratejiler de vardır. Karatay (2011: 46) okuma öncesi, okuma sırasında ve okuma

sonrasında kullanılabilecek anlama stratejilerini detaylı olarak ele almıştır. Karatay’ın belirttiği okuma ve anlama stratejilerine aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.

Tablo 1. Okuma Sürecinde Kullanılabilecek Etkili Anlama Stratejileri

Okuma Öncesi Stratejiler Okuma Sırası Stratejiler Okuma Sonrası Stratejiler  Okuma amacı belirleme

 Metni gözden geçirme

 Bilgileri harekete geçirme

 Metnin ana başlığı, alt başlığı ve yazarına bakma

 Metnin yapısı ve uzunluğu gibi karakteristik

özelliklerini gözden geçirme

 Hangi noktalara

yoğunlaşacağına karar verme

 Metnin ne ile ilgili olduğunu tahmin etme

 Kendine metinde cevabı olabilecek sorular sorma

 Okuma hızı belirleme

 Okurken not tutma

 Anladığından emin olmak için okuma hızını ayarlama

 Dikkat dağılınca okunan kısma tekrar dönme

 Önemli bilginin altını çizme veya onu yuvarlak içine alma

 Anlamayı artırmak için sözlük gibi başvuru kaynaklarını kullanma

 Metin zor geldiğinde üzerine iyice yoğunlaşma

 Gerekirse yüksek sesle okuma

 Metinde yer alan grafik, tablo ve resim gibi görsellerden yararlanma

 Belli aralıklarla durarak okuduklarından ne anladığını düşünme

 Bağlama yönelik ipuçlarını kullanma

 Bilginin akılda kalıcılığını artırmak için onu şema resim gibi görsellerle formülleştirme

 Noktalama işaretlerine, kalın ve italik yazımlara dikkat etme

 Çelişkili bilgilerle karşılaşınca metni tekrar gözden geçirme

 Anlamı bilinmeyen kelime ve kelime gruplarını bağlam içinde tahmin etmeye çalışma

Metin içeriğinin okuma amacına uygun olup olmadığını sorgulama

Metinde işlenen düşünce veya bilginin günlük hayattaki geçerliğini kontrol etme

Metinde geçen düşünceleri özetleme

 Metinde yer alan düşünceler arasındaki ilişkileri görmek için metni tekrar gözden geçirme

 Anlama tam olarak gerçekleşmemişse metni tekrar okuma

Metin hakkındaki tahminlerinin doğru olup olmadığını kontrol etme

 Metinde sunulan ana düşünce veya bilgiyi eleştirerek değerlendirme

Metnin tamamında işlenen ana düşünceyi özetleme Metni anladığını denetlemek için okuduğunu başkalarıyla tartışma Karatay’dan (2011: 46) uyarlanmıştır.

Gunning de (2005) önemli gördüğü anlama stratejilerini farklı bir şekilde (hazırlık, organizasyon, ayrıntılandırma ve üstbilişsel stratejiler) sınıflandırmıştır. Aşağıdaki tabloda bu sınıflandırmaya yer verilmiştir.

Tablo 2. Hazırlık, Organizasyon, Ayrıntılandırma, Üstbilişsel Anlama Stratejileri Hazırlık Stratejileri Organizasyon Stratejileri Ayrıntılandırma Stratejileri Üstbilişsel Stratejiler  Gözden geçirme  Ön bilgileri harekete geçirme  Amaç ve hedefleri belirleme  Tahmin  Ana fikir oluşturma  Önemli detayları belirleme  Detayları organize etme  Sıralama  Yönergeleri takip etme  Özetleme  Çıkarım yapma  Gözünde canlandırma  Sorular üretme  Değerlendirme (eleştirel okuma)  Düzenleme  Kontrol etme  Düzeltme

Yukarıda okuma sürecinde kullanılabilecek bazı anlama stratejilerine açıklanmıştır. Anlama stratejileri sadece bunlarla sınırlı değildir. Farklı stratejilerde eklenebilir. Anlama stratejilerinin kullanımı metnin türüne, yapısına, okumanın amacına göre değişebilmektedir.

Anlama becerilerin geliştirilmesi için çok çeşitli teknikler de kullanılmaktadır. Güneş’in (2007: 240) belirttiği anlama teknikleri şunlardır;

 Görselleri inceleme,

 Anlam kaybını önlemek için metni küçük birimlere ayırma,  Kendi kelimeleri ile metni tekrarlama,

 Anlamı açıklama, not alma,  Metnin konusunu belirleme,

 Metnin ana düşüncesini ve yardımcı düşünceleri bulma,  Metnin yapısını belirleme,

 Öğrenilen bilgileri düzenleme,  Çıkarım yapma,

 Okuma öncesi yapılan tahminleri doğrulama,

 Ön bilgileriyle okuduğu bilgiler arasında bağlar kurma,  Benzetmelerden yararlanma,

 Sınıflama, sıralama, ilişkilendirme, sorgulama vb.  Metni özetleme,

 Bilgileri kavram şeması, haritası veya grafikle düzenleme,  Metnin şemasını çıkarma

 Tamamlama şemaları ve tablolardan yararlanma vb.

Anlama stratejileri ve teknikleri benzer özellikler göstermektedir. Öğrencilerin anlama becerilerini geliştirmek için anlama stratejileri ve tekniklerinin bilinmesi yeterli değildir. Bu strateji ve teknikler, öğretmenler tarafından etkili bir şekilde öğretilmeli ve öğrencilerin bunlara ilişkin farkındalık kazanmaları sağlanmalıdır.