II. Sâsânî Öncesi İran’ın Siyasi Durumu
1.2. Sâsânî Devletinin Kuruluş Dönemi
1.2.1. Sâsânîlerin Eski Pers Sınırlarına Ulaşma Hedefleri
Erdeşîr’in ölümü üzerine 241 yılında onun yerine oğlu I. Şapur geçmiştir300. Şapur, I. Erdeşîr’in Partların son hükümdarı olan Artabanus’ın kızından olma oğludur301. Erdeşîr’in, babasının intikamını almak isteyen bu eşi tarafından zehirlenerek öldürüldüğüne inanılmaktadır302. Erdeşîr’den sonra yerine geçen oğlu I. Şapur iktidarının ilk dönemlerinde dış politika üzerine yoğunlaşmıştır303. İktidarı döneminde ülkesinin doğu komşuları Kuşanlar; batı komşuları Romalılardı ve kuzeyde Kafkas üzerinden akınlar düzenleyerek Sâsânî ülkesinde karışıklıklar çıkaran kuzey göçebe boyları önemli bir problemi oluşturmaktaydı304. Ülkenin doğusunda en güçlü olduğu dönemlerde Ceyhun bölgesi merkez olmak üzere güçlü bir devlet kuran Kuşanlar bütün Maveraünnehir topraklarına sahip olmuşlar ve ülkelerini Afganistan’ın doğusu ile Pencab ve Sind sınırlarına kadar genişletmişlerdir305. I. Şapur ilk olarak Kuşan sorunu ile ilgilenerek kendi döneminde yazmış olduğu bir kitabede Kuşanlılarla ilgili olarak; Sind vadisini, Hindukuş dağlarını geçerek Belh şehrini, Ceyhun’u geçerek Semerkand ve Taşkent’i ele geçirdiğini ve Kuşanların ülkesini istila ettiğini belirtmektedir306. Şapur’un Kuşan varlığını ortadan kaldırmasının iki büyük nedeni vardı. Bunlardan birincisi onların ipek yolu üzerinde bulunmaları, Sâsânî ülkesini ekonomik olarak zayıflatmak istemeleri; diğer sebebi ise Sâsânîlerin, Ermeniler, Kafkas boyları ve Romalılarla uğraşmak zorunda kaldıkları dönemlerde doğuda istila faaliyetlerine girişmeleriydi307. Kuşan topraklarını ülkesine katan Şapur burayı bir eyalet haline getirerek oğlu Firuz’u bu eyalete Eberşah veya Kuşanşah lakabıyla vali olarak atadı308. Böylece büyük Kanişka’nın kurmuş olduğu bu Turan imparatorluğu I. Şapur’un eliyle tarih sahnesinden çekilmiştir309. Bunun yanında Hıristiyanlar Şapur döneminde Fırat ve
300
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.195; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 51; George Rawlinson, age, s. 574; A. Rafi Hakikat, age, s. 60; Maria Brossius, age, s. 142.
301
Hamdullah Kazvinî, age, s. 104; P. M. Sykes, age, C. I, s. 430; H. Mase, agm, s. 168vd.
302
Parvaneh Pourshariati, Decline and Fall of the Sâsânîan Empire, New York, 2008, s. 46; P. M. Sykes, age, C. I, s. 430.
303
M. Cevad Meşkür, age, s. 81.
304
Roman Girişmen, age, s. 293; M. Cevad Meşkür, age, s. 81; W. Seston, agm, s. 187.
305
M. Cevad Meşkür, age, s. 81.
306
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 52; Roman Girişmen, age, s. 293; M. Cevad Meşkür, age, s. 81; A. D. H. Bivar, amg, V. 3 (1), s. 203.
307
Roman Girişmen, age, s. 293.
308
M. Cevad Meşkür, age, s. 81; A. D. H. Bivar, amg, V. 3 (1), s. 209¸ Nesrin Servetian, agm, s. 939, 940.
309
Dicle arasındaki topraklarda yerleşme imkânı bulabilmişlerdir310. Bu dönemde henüz Romalılar Hıristiyanlığı kabul etmemiş olduklarından dolayı bu din Sâsânîler için fazlaca bir tehlike arz etmiyordu.
Şapur’un saltanatı döneminde Ermenistan toprakları tekrar karıştı ve bu eyaletteki karışıklıkları gidermek için çalıştı311. Bunun yanında Arap Hataralar312 Şapur’u uğraştıran önemli konulardan bir tanesiydi. Erdeşîr’in ölümünün ardından bunu fırsat bilen Ermeniler ve Arap Hataralar tekrar isyan ederek kontrolden çıktılar313. Hatara şehrini Romalılar Sâsânî ülkesine yönelik düzenlemiş oldukları saldırılarda garnizon olarak kullanmaktaydılar314. MS. 238 yılında Şapur, Roma imparatorları Trajan ve Septimus Severus gibi Erdeşîr’in boyun eğdiremediği Hatara problemini çözerek onların kalelerini ele geçirdi ve burada yaşayan insanları dağıttı315. İbnü’l- Belhi, Hatara meliki Deyzen’in Nadire adındaki kızının Şapur’a âşık olduğunu bu aşkın sonucunda melikin kızının Şapur’a, Hatara kalesini ele geçirmesi için yardım ettiğini böylece bu kavmi itaati altına alabildiğini rivayet eder316. Hatara şehrinin aşılması güç olan kalelerini bir hile ile ele geçiren Şapur verdiği sözü tutmayarak Hatara kralının kızını idam ettirmiştir317. Hatara problemini halleden Şapur Ermenistan’da baş gösteren isyanı ise 240 yılında kolay bir şekilde bastırmıştır318. Hatara şehrinin düşmesi kuzeyinde bulunan Nisibis üzerine yapılacak saldırılarda Sâsânîler için önemli bir avantaj sağlanmıştır319. I. Şapur’un iktidarı döneminde Roma imparatorluğu içerisindeki otorite zayıflığından istifade ederek ordusuyla Nusaybin üzerine yürüdü ve 241 yılında burayı kolay bir şekilde ele geçirdi320.
310
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 51.
311
George Rawlinson, age, s. 574; Roman Girişmen, age, s. 293.
312
Hatara Arapları, Ninova yakınlarında antik Hatra şehri merkez olmak üzere Pers imparatorluğu döneminde kurulmuş bir krallık olmakla beraber ele geçirilmesi oldukça güç sarp kalelere sahiptiler. Bkz. İbnü’l-Belhi, age, s. 61, 62. Bu şehir başkent Tisfun ile kuzey Mezopotamya’nın merkezi Nisibis arasında transit geçiş yolu üzerinde olmasından dolayı önemli bir konuma sahipti. Bkz. Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.19.
313
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 201; P. M. Sykes, age, C. I, s. 431.
314
C. E. Bosworth, “Iran and the Arabs Before Islam” The Cambridge History Of İran, (Edt. Ehsan Yarshater), V. 3, Cambridge University Press, 2000, p. 596.
315
M. Cevad Meşkür, age, s. 81; Gene R. Gartwhite, age, s. 90; P. M. Sykes, age, C. I, s. 431; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. xviii.
316
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 201; İbnü’l-Belhi, age, s. 62; C. E. Bosworth, agm, V. 3, s. 596.
317
M Cerir et-Taberi, age, C. II. S. 205; İbnü’l-Belhi, age, s. age, s. 62; P. M. Sykes, age, C. I, s. 431.
318
P. M. Sykes, age, C. I, s. 431.
319
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.21.
320
M Cerir et-Taberi, age, C. II. S. 201; George Rawlinson, age, s. 574; M. Cevad Meşkür, age, s. 81; P. M. Sykes, age, C. I, s. 431; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. Xviii.
Şapur’un bu istilasında Nusaybin şehrinin sağlam surlarının bir deprem ile yıkılmasının büyük bir etkisi olduğu zannedilmektedir321. Ordusu ile ilerlemeye devam eden I. Şapur, Nisibis, Carhae ve Edessa’yı ele geçirerek Antakya’ya kadar ilerlemiş ve Suriye topraklarını ele geçirmiştir322. Kuzey Mezopotamya’dan başlayarak ilerlemesine devam eden Şapur sonuç olarak ordularıyla Akdeniz’e dayanmıştı fakat bütün bu istila girişimleri daha önceki işgaller gibi kalıcı olmamıştır323. Roma imparatoru genç Gordianus, Şapur üzerine yürüyerek onunla savaşa tutuşmuş ve Şapur’un ele geçirmiş olduğu şehirleri Nisibis ve Carhae dâhil olmak üzere geri almıştır324. Gordianus başlattığı harekâtı devam ettirerek Şapur’u Fırat nehrinin doğu tarafına çekilmeye zorlamıştır325. Gordianus’un bu savaştaki amacı başkent Ctesiphon’u ele geçirerek Sâsânîleri Mezopotamya’nın dışına atmaktı326. Fakat Nisibis ve Karha (Harran) arasında 244 yılında meydana gelen Resaina savaşında genç imparator öldürülmüş ve Roma ordusu dağılmıştır327. Bunun üzerine Gordianus’un yerine 244 yılında M Julius Philippus unvanıyla bir Arap şeyhinin oğlu olan ve Roma siyasi sahasında önemli bir role sahip olan Arap Filip geçmiştir328. Filip ile Şapur arasında yapılan bir antlaşma ile Roma imparatorluğu Ermenistan üzerindeki talebinden vazgeçerek Anadolu’nun doğusu ile Mezopotamya topraklarının Sâsânîlere bırakılmasını kabul etmiş ve Sâsânî ülkesine abartılı bir vergi vermeyi kabul etmiştir329. Fakat bu anlaşma sadece birkaç yıl sürmüş ve 252 yılında Ermenistan’ın Arşaki kralı Sâsânî entrikası sonucu öldürülünce oğlu
321
P. M. Sykes, age, C. I, s. 431.
322
Roman Girişmen, age, s. 294; Timothy E. Gregory, A History of Byzantium, Singapore, 2010, s. 26; Edward Gibbon-Henry Hart Milmana, age, C. I, s. 221; Cyril A. Mango, The Oxford History of
Byzantium, New York, 2002, s. 23; J. Howard Johnston, age, s. 161; W. Seston, agm, s. 188. 323
P. M. Sykes, age, C. I, s. 431.
324
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.22; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 76; R N Frye, agm, V. 3(1), s. 125; Maria Brossius, age, s. 144.
325
Gene R. Gartwhite, age, s. 90; P. M. Sykes, age, C. I, s. 431.
326
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s. 22.
327
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 52; George Rawlinson, age, s. 574; M. Cevad Meşkür, age, s. 81; P. M. Sykes, age, C. I, s. 432; Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s. 22. Ctesiphon yakınlarında Gordianus’un yenildiği ve yenildiği bölgeye, Şapur’un Piruzşapur adını verdiği şehri kurduğu da söylenir. Bkz. Maria Brossius, age, s. 144.
328
Timothy E. Gregory, age, s. 26; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 52; Michael P. Speidel, Riding for Caesar: The Roman Emperors' Horse Guards, Great Britain, 1994, s. 69; Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.22; Edward Gibbon-Henry Hart Milmana, age, C. I, s. 221.
329
M. Cevad Meşkür, age, s. 81; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.22; 52; Roman Girişmen, age, s. 294; P. M. Sykes, age, C. I, s. 432; Gene R. Gartwhite, age, s. 90; R N Frye, agm, V. 3(1), s. 125, Maria Brossius, age, s. 144; Timothy E. Gregory, age, s. 26.
Tridates Roma’ya kaçmış ve 262 yılında Ermenistan, Şapur’un oğlu Hürmüz’ün yönettiği bir eyalet halini almıştır330.
Valerianus’un Roma tahtına oturmasıyla beraber iki ülke arasındaki savaşlar tekrar başlamıştır331. Bunun sebebi I. Şapur’un 256 yılında Antakya ve çevresini ele geçirmiş bulunmasıydı332. 252 yılında Anadolu üzerine yürüyen Şapur, Suriye’de elde etmiş olduğu Barbalissos zaferiyle Suriye, Hirapolis, Antakya’yı ve Kapadokya’ya kadar Anadolu topraklarını ele geçirmiştir333. Bunun üzerine yaşlı imparator Valerianus ordusuyla harekete geçerek Şapur’u işgal etmiş olduğu topraklardan geri çıkarmaya başlayarak onu ordusuyla Urfa’ya kadar geri çekilmek mecburiyetinde bırakmıştır334. İki ordu arasında 260 yılında yapılan Edessa savaşından sonra Roma ordusu imha edilmiş ve Valerianus yetmiş bin küsur askeriyle beraber Sâsânî hükümdarı I. Şapur’un ordusu tarafından esir edilmiştir335. Roma ordusunun almış olduğu bu hezimette Romalıların kendi aralarındaki entrikaların rolü büyüktür. Valerian’ı devirerek onun yerine geçme planları yapan Roma ordusu komutanlarından Macrianus’un, Roma ordusunun Urfa’ya varmasıyla bu planının ortaya çıkması ve ordu içerisindeki huzursuzluk Şapur’un oldukça işine yaramıştır336.
Valerianus’un yerine Roma ordusu komutanlarından Antakyalı Cyriades’i Roma tahtına geçiren I. Şapur, Romalı esirleri Şuş, Şuşter, Cundişapur gibi Sâsânî şehirlerine yerleştirmiştir337. Valerianus’u Sâsânî başkentine getiren Şapur sevinç gösterileri yapan binlerce meraklı insana imparatoru teşhir ederek bu zaferi halkıyla beraber kutlamıştır338. Önünde diz çöktürülen Valerianus’un omuzlarına basarak atına binen Şapur bu anın ölümsüzleştirilmesini isteyerek bunu birçok yerde yaptırdığı taş
330
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.22; Gene R. Gartwhite, age, s. 90, 92, 97; R N Frye, agm, V. 3(1), s. 125; Maria Brossius, age, s. 145.
331
George Rawlinson, age, s. 575; Gene R. Gartwhite, age, s. 91.
332
Timothy E. Gregory, age, s. 27; H. G. Wells, age, C. II, s. 50; W. Seston, agm, s. 188.
333
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s. 23; Martin Sicker, age, s. 178; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. xviii; R N Frye, agm, V. 3(1), s. 125; J. Howard Johnston, age, s. 161; Maria Brossius, age, s. 145.
334
P. M. Sykes, age, C. I, s. 432.
335
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 52; Roman Girişmen, age, s. 294; M. Cevad Meşkür, age, s. 81, 82; Marjorie E Mackintosh, Roman Infuluences on the Victory Reliefs of Shapur I of Persia, California Studies in Classical Antiquity, C. 6. (Edt. Ronald Stroud, Norman Austin) p. 181; Timothy E. Gregory, age, s. 28; A. Rafi Hakikat, age, s. 60; Michael P. Speidel, age, s. 120; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. xviii. Savaşın tarihi için 258 veya 259 diyenler de bulunmaktadır. Bkz. R N Frye, agm, V. 3(1), s. 126.
336
George Rawlinson, age, s. 575; P. M. Sykes, age, C. I, s. 432.
337
M. Cevad Meşkür, age, s. 82; P. M. Sykes, age, C. I, s. 433; Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s. 23
338
kabartmalar üzerinde resmettirmiştir339. Daha sonraları Şapur tarafından serbest bırakılan Valerianus ömrünün geri kalan birkaç yılını utanç içinde geçirecekti340. Yeni kurulmuş bir devlet için Roma imparatorluğu gibi köklü ve güçlü bir devletin hükümdarını savaşarak ele geçirmek önemli bir moral kaynağı oluşturmuştur. Valerianus’un esir düştüğü bu savaşın etkisi Avrupa ve Asya’da büyük bir yankı uyandırmıştır341. Şapur ele geçirmiş olduğu esirleri yeni kurmuş olduğu Cündişapur’a getirerek burada yerleştirmiş; onların güç ve tecrübelerinden mimari alanda istifade etmiştir342. Bu savaşın Sâsânî devletine getirmiş olduğu manevi kazanç imparatorluğun ayakta kaldığı müddetçe hatırlanmış ve Persepolis ile Bişapur gibi şehirlerde bu zaferi gösteren kabartmalar yapılmıştır343.
Bu savaşın akabinde Şapur, tekrar Fırat nehrini aşarak Suriye ve Kapadokya’yı yakıp yıkmış ve Antakya’yı ikinci bir defa daha ele geçirmiştir344. Torosları aşarak Anadolu’nun içlerine doğru ilerleme fırsatı bulan Şapur, Kapadokya bölgesinin merkezi olarak kabul edilen Cassera Mazaca345 şehrini ele geçirmiştir346. Şapur bu hamlesi ile Suriye üzerinde kalıcı bir işgal kurmak ve hazinesini savaş ganimetleriyle doldurmak istiyordu347. Şapur’un kendi ifadesine göre bu savaştan sonra Romalılara ait otuz yedi tane şehir ele geçirmiştir348. Fakat Şapur bu seferden dönerken Suriye üzerinde Tedmür (Palmira) Arapları tarafından yenilgiye uğratılmış ve bu durum onun elde etmiş olduğu zaferlerin üzerine soğuk bir duş etkisi yapmıştır349. Tedmür Arapları, Şam ile Fırat nehri arasında bir çölde kurulmuş olan Palmira şehri merkez olmak üzere başlarında Odenathus (Odayna) adı verilen bir mahalli kralın emrinde bu topraklar üzerinde
339
Roman Girişmen, age, s. 294; Marjorie E Mackintosh, agm, C. 6, s. 181; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. xviii; Wilhelm Eillers, agm, V. 3 (1), s. 485; James J. Morier, A Journey
Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople, Philadelphia, 1816, s. 366, 367. 340
John Robinson, Ancient History, London, 1831, s. 481; P. M. Sykes, age, C. I, s. 432; Gene R. Gartwhite, age, s. 91.
341
P. M. Sykes, age, C. I, s. 433.
342
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.195; Nina Garsoian, “Byzantium and The Sâsânîans” The
Cambridge History Of İran (Edt. Ehsan Yarshater) V. 3, Cambridge University Press, 2000, p. 570; Gene
R. Gartwhite, age, s. 92.
343
Gene R. Gartwhite, age, s. 91; P. M. Sykes, age, C. I, s. 433; J. Howard Johnston, age, s. 161.
344
H. G. Wells, age, C. II, s. 50; Roman Girişmen, age, s. 294; P. M. Sykes, age, C. I, s. 433; George Rawlinson, age, s. 575; Josef Wiesehöfer, King, Court and Royal Representation in the Sâsânîan Empire,
The Court and Court Society in Ancient Monarchies, (Edt. A. J. S. Spawforth) Cambridge University
Press, New York, 2007, s. 59; Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s. 23.
345
Günümüz Kayseri yakınlarında antik bir Roma kenti. Bkz. P. M. Sykes, age, C. I, s. 433.
346
George Rawlinson, age, s. 575.
347
P. M. Sykes, age, C. I, s. 433.
348
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.23; Maria Brossius, age, s. 145.
349
George Rawlinson, age, s. 575; Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.23; H. G. Wells, age, C. II, s. 50; R N Frye, agm, V. 3(1), s. 125; Maria Brossius, age, s. 145.
yaşamaktaydılar350. Palmira şehri, Roma imparatoru Hadrian tarafından Suriye ve Mezopotamya arasında ticari bir güney yolu açılması amacıyla kurulmuş bir sınır gümrük şehriydi351. Bundan dolayı zenginleşerek ekonomik açıdan güçlü bir konuma gelmişler ve bu dönemde yarı bağımsız bir yapıya kavuşmuşlardır352. Tedmürlüler buradaki etki alanlarını Suriye ve Filistin toprakları üzerine yaymışlardı353. Şapur’a bir deve üzerine yüklediği kıymetli hediyelerle beraber bir mektup yollayan Odenathus sert bir karşılık almıştır354. Bunun üzerine etraftaki başıboş bedevilerle beraber büyük bir süvari gücü oluşturan Odenathus, Şapur’un savaş ganimetleri ile dolu ordusunun önünü keserek Şapur’a unutamayacağı bir ders vermiş savaş ganimetlerinin birçoğu ile beraber eşlerinden bazılarını esir alarak geri dönmüştür355. Odenathus 263 yılında beraberindeki yağmacılarla Şapur’u Fırat nehrinin doğusuna çekilmeye mecbur ederek hem Suriye topraklarını ele geçirmiş ve hem de Ctesiphon’a kadar dayanmış bulunuyordu356. Bu yenilgide Şapur’un Romalılarla uzun süreli savaşlara girmiş olmasının ve bundan dolayı ordusunun yorgun olmasının payı büyüktü357. Bununla beraber Odenathus’un bir suikastla öldürülerek son bulacak kısa bir yönetiminin ardından Palmira, Roma ile dost ve Sâsânîlere düşman güçlü bir tampon eyalet haline gelecektir358. Şapur bu yenilginin üzerinde fazla durmamış ve ülkesine çekilmiştir.
I. Şapur’un, Sâsânî iç ve dış politikasındaki etkin rolü onun Sâsânîler döneminin Daryuş’u olarak adlandırılmasına vesile olmuştur359. Şapur’un iktidarının 264 ve 272 yılları arasındaki kısmı barış ve sükûnet içerisinde geçmiştir360. Şapur bu dönemde kendi adıyla yeni şehirler kurmak, büyük barajlar ve kanallar açmakla uğraşmıştır361. I. Şapur ülkesinin dış politikasına vermiş olduğu önemin aynısını Sâsânî iç politikası üzerinde de yoğunlaştırarak babasının ülke içerisinde oluşturmaya çalıştığı birlik
350
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 52; H G Wells, age, C. II, s. 50; P. M. Sykes, age, C. I, s. 433; Josef Wiesehöfer, agm, s. 59; Timothy E. Gregory, age, s. 28.
351
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.19; P. M. Sykes, age, C. I, s. 434; Walter E Kaegi, Byzantium
and the Early İslamic Conquests, Cambridge Unversity Press, 1992; s. 55vd. 352
Martin Sicker, age, s. 178.
353
George Rawlinson, age, s. 575.
354
P. M. Sykes, age, C. I, s. 434.
355
Edward Gibbon-Henry Hart Milmana, The History of the decline and fall of the Roman Empire, V. I, Philadelphia, 1868, s. 318vd; P. M. Sykes, age, C. I, s. 434.
356
George Rawlinson, age, s. 575; P. M. Sykes, age, C. I, s. 434; Martin Sicker, age, s. 178.
357
Roman Girişmen, age, s. 294.
358
P. M. Sykes, age, C. I, s. 435; H G Wells, age, C. II, s. 50.
359
M. Cevad Meşkür, age, s. 82; P. M. Sykes, age, C. I, s. 438.
360
George Rawlinson, age, s. 575.
361
beraberliği ve merkeziyetçi yapıyı güçlendirmek için uğraşmıştır362. Sâsânî devleti kuruluş aşamasında Erdeşîr ve Şapur gibi iki güçlü lidere sahip olmanın verdiği bir avantajla kısa bir zaman içerisinde güçlü bir dünya devleti haline gelmeyi başarmıştır363.
1.2.2. Sâsânîlerin Batıya Doğru Açılma Çabaları ve Roma ile İlişkiler
Şapur’un iktidarı döneminde nakkaşlık işiyle meşgul olan Mani peygamberliğini ilan ederek kendi dinin propagandasına başlamıştır364. Şapur babası Erdeşîr döneminde ortaya çıkarak yeni bir din getiren ve Zerdüştlüğün ıslahı üzerinde duran Mani’yi himaye ederek onu siyasi nüfuz aracı olarak kullanmaya çalışmış ve kendi dinini yaymasına izin vermiştir365. Kendi adına kurmuş olduğu kitabelerde unvan olarak “şahenşah-ı iran ve aniran” lakabını kullanan I. Şapur 272 yılında hayata veda etmesi üzerine Sâsânî toplumun çok sevdiği bu hükümdarın ölümü ülkede büyük bir matem havası oluşturmuştur366. Ölümünün üzerine yerine geçen I. Hürmüz kısa süren bir saltanat sürmüştür367. Saltanat dönemi Mani’ye vermiş olduğu destek ve onun dinini kolay bir şekilde yayması için vermiş olduğu uğraşların gölgesinde geçmiştir368. Bu hükümdar Şapur’un iktidarı döneminde Horasan valisi olarak görev yapmıştır. Tahta oturduktan sonra kendi adıyla meşhur olan Ramhürmüz şehrini bina etmiştir369. Hem kendisi ve hem kendisinden sonra gelen Behram dönemi Sâsânî devleti açısından sönük geçmiştir370. Bu dönemde Mani Çin ülkesine giderek dinini burada yaymaya çalışmıştır. Hürmüz kısa süren saltanatından sonra 273 yılında ölmüş ve yerine kardeşi I. Behram geçmiştir371. Bu iki kardeş dönemine ait fazlaca bir bilgi elde mevcut değildir372. Bu
362
Roman Girişmen, age, s. 294.
363
P. M. Sykes, age, C. I, s. 438.
364
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 204.
365
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.195; Roman Girişmen, age, s. 296; A. Rafi Hakikat, age, s. 60; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 51; Gene R. Gartwhite, age, s. 92; Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s. 24; H. G. Wells, age, C. II, s. 59.
366
A. Rafi Hakikat, age, s. 60; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 51; Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s.24.
367
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 205vd; İbnü’l-Belhi, age, s. 64; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 53; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 78; R N Frye, agm, V. 3(1), s. 127; Maria Brossius, age, s. 146.
368
Sir John Malcolm, age, V. I, s. 79; George Rawlinson, age, s. 576.
369
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.196; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 78.
370
P. M. Sykes, age, C. I, s. 438.
371
M. Cevad Meşkür, age, s. 83; Maria Brossius, age, s. 146.
372
hükümdar kişilik olarak yumuşak huylu ve alçak gönüllü bir karaktere sahipti; halkına karşı da adaletle hüküm etmekteydi373. I. Behram döneminde Sâsânî ve Roma arasında Suriye ile Filistin arasında bulunan Palmira (Tedmür) Arapları problem teşkil etmeye başlamıştır. Aurelien, 273 yılında Palmira Araplarını ortadan kaldırarak topraklarını ülkesine bağlamıştır374. Buradaki Arapları kontrol altına almaya çalışan Roma imparatoru Aurelien, Sâsânîlerin bu konuya müdahil olmaları üzerine Sâsânîlere savaş ilan etmiştir375. Dış politikada zayıf bir siyaset izleyen Behram kendisinden yardım isteyen Palmira hükümdarı Zenobia’ya376, göstermelik cılız bir yardımla onun Romalılar tarafından yok edilmesine bir nevi destek olarak Şapur dönemindeki mağlubiyetin intikamını almak istemiştir377.
Sâsânîlerin bu savaştaki tavrını bahane ederek durumun kendi lehlerine geliştiğini fark eden Aurelien, Sâsânî ülkesine doğru harekete geçti378. Fırat’ı geçerek Sâsânî ülkesine ordusuyla giren Aurelien’in amacı Sâsânî başkenti Tisfun’u kuşatmaktı379. Fakat bu savaş sırasında Aurelien Roma ordusu içerisinde ortaya çıkan karışıklıkların sonucunda kendi adamları tarafından öldürülünce savaş sona erdirilmiş ve Roma ordusu geri dönmüştür380. Eğer bu karışıklık meydana gelmemiş olsa belki de Sâsânîler, zayıf bir kişiliğe sahip Behram yönetiminde çok zor durumlarda kalabileceklerdi381. I. Behram dönemindeki önemli olaylardan bir tanesi de Mani sorunuydu. Behram, yeni bir din ile ortaya çıkmış olan Mani’yi ülkesinde iç karışıklık meydana getirdiği gerekçesiyle idam ettirmiştir382. Behram üç yıllık saltanatı boyunca Mani’nin Sâsânî toplumu üzerindeki etkisini ortadan kaldırmak için uğraşarak bu dine
373
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 208; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 78.
374
Richard N. Frye, “The Sassanians”, The Cambridge Ancient History: The Crisis of Empire, A.D. 193–
337, V. XII, (Edt. Alan K. Bowman, Peter Garnsey, Averil Cameron), Cambridge University Pres, 2005,
s. 472; H. G. Wells, age, C. II, s. 50.
375
M. Cevad Meşkür, age, s. 83; George Rawlinson, age, s. 576.
376
Zenobia: Palmira merkezli Suriye toprakları üzerine Roma ve Sâsânî toprakları arasında güçlü bir krallık oluşturmuş olan Tedmür Araplarının kralı Odenathus’un kendisinden sonra başa geçen eşidir. Bu bayan hükümdarın soyu, Mısır’da Roma imparatorluğuna bağlı olarak hüküm süren Ptolemieslere dayanmaktadır. Bkz. P. M. Sykes, age, C. I, s. 435, 439; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia,