II. Sâsânî Öncesi İran’ın Siyasi Durumu
1.4. Sâsânî Devletinin Duraklama Dönemi
1.4.2. Sâsânî Devletinin Akhun Himayesine Girmesi
Piruz, 459 yılında Akhun hakanı Hoşnavaz’ın yardımıyla gelerek Sâsânî tahtına oturmuştur647. Piruz’un saltanatının ilk yılları büyük bir kıtlık felaketi ile geçmiş; akarsu, göl, içme suları kurumuş ve bu kıtlıktan dolayı binlerce insan açlıktan ölmüş; birçok şehir ve nahiye harap olmuştur648. 464 veya 469 yılına kadar sürecek olan bu kıtlık döneminde halkın üzerinden vergi yükünü kaldırmak zorunda kalan Piruz halkın rahat bir nefes almasını sağlamıştır649. Ülkesindeki kıtlık yaklaşık yedi sene sürmekle
639
George Rawlinson, age, s. 584.
640
George Rawlinson, age, s. 585.
641
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.200; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 232; İbnü’l-Belhi, age, s. 83, 84; M. Cevad Meşkür, age, s. 90; George Rawlinson, age, s. 585; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 97; Gene R. Gartwhite, age, s. 104.
642
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.200; İbnü’l-Belhi, age, s. 84; George Rawlinson, age, s. 585; Brent D. Shaw, agm, s. 153.
643
Sir John Malcolm, age, V. I, s. 97.
644
M. Cevad Meşkür, age, s. 90.
645
Artur Kristensen, age, s. 392.
646
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.200, 201 (1 nolu dipnot); İbnü’l-Belhi, age, s. 84; George Rawlinson, age, s. 585; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 100; Enver Konukçu, agm, C. I, s. 829.
647
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.201; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 232; İbnü’l-Belhi, age, s. 84; George Rawlinson, age, s. 585; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306; Gene R. Gartwhite, age, s. 104.
648
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.201; İbnü’l-Belhi, age, s. 84; M. Cevad Meşkür, age, s. 91; Roman Girişmen, age, s. 301; George Rawlinson, age, s. 585; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 100; Gene R. Gartwhite, age, s. 104.
649
beraber bu hükümdarın Sâsânî hükümdarları arasındaki en dindar hükümdar olduğu rivayet edilerek onun dindarlığı sayesinde bu kıtlıktan kurtulduklarına dair bir inanç vardır650. Yine bu dönemde Sâsânî ülkesinde yaşayan Hıristiyan tebaa Yakubi ve Nesturi olmak üzere iki ayrı mezhebe ayrılmışlardır651. Sâsânî ülkesinde bulunan bu mezheplerden Yakubi Mezhebi mensupları Edessa merkezli olarak örgütlenmişler ve Bizans tarafından himaye edilmişlerdir652. Bunun yanında anılan hükümdarın iktidarının ilk yıllarında Ermenistan çok karışık bir durumdaydı dolayısıyla da bu ülkede çıkan isyanların bastırılması ile uğraşmak zorunda kalmıştır653. Bizanslıların Yakubiler üzerindeki nüfuzlarını kullanarak bu mezhebe mensup insanları Sâsânîlere karşı kullanmak istemeleri iki ülke arasında siyasi problemlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur654. Sâsânî devleti bu mezhep mensuplarını baskı altında tutmak amacıyla onların aralarında ihtilaflar meydana getirerek kendi içlerinde bir çatışma ortamı oluşturmaya çalışmıştır. Sâsânî devletini kendi hamileri olarak gören Nesturileri, Piruz Yakubiler aleyhine kullanarak onları baskı altında tutmuştur655. Kıtlığın da devam ettiği ülkede Hıristiyanlar arasındaki kavgalar, Yahudilere karşı girişilen katliamlar ve dini çekişmelerden dolayı ülkeye tam anlamıyla bir kargaşa hâkim olmuştur656. 470 ve 483 yılları arasında Piruz; İber ve Parsermania’da meydana gelen Hıristiyan isyanlarını bastırmak ve Kafkaslar üzerinden topraklarına akın eden Hazarları durdurmakla uğraştı657. Piruz’un iktidarının ilk dönemlerinde taht kavgalarını fırsat bilen Alban kralı Vaçe 461 yılında ülkesini Sâsânîlerden kurtarmak amacıyla Sâsânî ülkesine savaş ilan etmiş fakat Piruz, Kafkas Hunları ile anlaşma yaparak onları Ablanlar üzerine yönlendirerek Albanya’nın Sâsânî ülkesinden kopmasını engellemeye çalışmıştır658.
Piruz dönemindeki en önemli gelişmelerden birisi doğuda Hionit, Kidara ve Akhunların düzenlemiş oldukları baskınlardır. Piruz, 465 yılında Kidara ve Kuşanları yenerek onların Kandehar’a çekilmelerini sağlamış ve Horasan topraklarının büyük bir kısmını ele geçirmiştir659. Hionit ve Kidara topluluklarını topraklarından çıkaran Piruz; Akhun Hakanın bu savaşlar sırasında kendisine sağlamış olduğu destekten dolayı
650
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 233; İbnü’l-Belhi, age, s. 84; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 100.
651
H G Wells, age, C. II, s. 50; Roman Girişmen, age, s. 301; M. Cevad Meşkür, age, s. 91.
652
Wilhelm Eillers, agm, V. 3 (1), s. 499.
653
John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306.
654
M. Cevad Meşkür, age, s. 91.
655
M. Cevad Meşkür, age, s. 91.
656
Roman Girişmen, age, s. 301.
657
Mualla Uydu Yücel, agm, C. II, s. 446.
658
Tarık Dostiyev, agm, C. I, s. 923.
659
Taligan ile Tirmiz şehrini Akhunlara bırakmış ve kendi kızını Akhun hükümdarı Ahşunvar’a (Aksungur) vermeyi taahhüt etmiştir660. Piruz, Akhunlarla yapmış olduğu anlaşma gereği ona kızı yerine sarayındaki cariyelerden birisini yollaması ve kısa bir zaman sonra bunun ortaya çıkması üzerine Piruz’un hamisi konumunda olan Akhun hükümdarı Ahşunvar, Piruz’un bu aşağılayıcı tavrından dolayı 470 yılında Sâsânî ülkesine savaş ilan etmiştir661. Gürgan şehrini ordugâh olarak seçen Piruz’a karşılık Akhun hükümdarı Ahşunvar, Badgis’i harekât merkezi olarak seçti662. Piruz, Akhunlarla yapmış olduğu savaştan sonra 475 yılında esir düşmüş ve Akhunlara çok mübalağalı bir fidye ödeme karşılığında serbest kalabilmiş ve oğlu Kabad’ın Akhunların elinde rehin olarak kalmasına razı olmuştur663. Akhunların Sâsânîlerden istemiş olduğu fidyenin miktarının büyüklüğünden dolayı Piruz, Bizans imparatoru Zenon’dan mali yardım talebinde bulunmuş, imparatorda istediği meblağı altın sikke olarak ödemiştir664. Piruz’un bu yenilgisi Sâsânî ülkesi açısından pahalıya patlamış ve Maveraünnehir toprakları tamamen Akhun egemenliğine geçmiştir665.
Bizans’ın bu dönemdeki tutumu doğudaki komşusu Akhunlar tarafından zayıflatılmış ve kendilerine bağımlı bir Sâsânî devleti ortaya çıkarma siyaseti üzerine kurulmuştu666. Bu badireyi atlatarak ülkesine dönen Piruz durumunu düzelterek Bizans’a olan borcunu ödedikten sonra tekrar Akhunlar üzerine sefere çıkmaya karar vermiş ve Sâsânî soylularının tüm ısrarlarına rağmen bu kararından vazgeçmemiştir667. Bu esnada Gurgan şehrini merkez olarak seçen Piruz doğrudan Akhun başkentine yürüyerek Akhun devletini ortadan kaldırmayı amaçlıyordu668. Fakat 484 yılında ikinci bir defa Ahşunvar ile Piruz arasında cereyan eden şiddetli bir savaştan sonra Akhun ordusunun güzergâhı üzerinde kazmış olduğu hendeklere askerlerinin birçoğu ile birlikte düşen Piruz hayatını kaybetmiş; hazinesi, tacı, tahtı ve ailesi Akhun hükümdarının eline geçmiştir669. Bu savaşın sonucunda Merv ve Herat Akhunların eline
660
M. Cevad Meşkür, age, s. 91; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 834.
661
George Rawlinson, age, s. 585; M. Cevad Meşkür, age, s. 91.
662
Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 836.
663
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 238; Roman Girişmen, age, s. 302; Cyril A. Mango, age, s. 42; Enver Konukçu, agm, C. I, s. 829; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 836; Gene R. Gartwhite, age, s. 104; Brent D. Shaw, agm, s. 153.
664
Roman Girişmen, age, s. 302.
665
Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 834.
666
Roman Girişmen, age, s. 302.
667
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 238; Roman Girişmen, age, s. 302.
668
Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 836.
669
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.201; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 240,241; İbnü’l-Belhi, age, s. 84; Gerard Chaliand, Nomadic empires: from Mongolia to the Danube, New Jersey, 2004, s. 36; M.
geçmiş; Akhunlar Baktirya ve Soğdiyana üzerinde nüfuzlarını genişletmişlerdir670. Daha da önemlisi Sâsânî devleti bu savaşın etkisinden uzun bir süre kurtulamamış ve Sâsânî hükümdarları uzun bir dönem Akhunların baskısı altında kalmışlardır671. Piruz’un ölümünden sonra Segestan valisi ve doğu eyaletleri ordu komutanı olan Karen hanedanına mensup Zermihr (Suhra) adındaki komutan arta kalan Sâsânî ordusunu toplayarak geri çekilmiş ve ordunun tamamen imha edilmesini engellemiştir672. Piruz’un ölümünden sonra Sâsânî devletinin iki büyük hanedanı olan Karen ve Mihran hanedanı arasında çekişme de su yüzüne çıkmış ve askeri ayaklanmalar başlamıştır673. Bu iki hanedan tahta yeni çıkacak olan hükümdar için kendi nüfuzlarını kullanmayı amaçlıyorlardı674. Bu sırada Rey valisi ve ülkenin kuzey eyaletleri komutanı olan Mihran hanedanına mensup General Şahpur, Ermenistan’da çıkan bir isyanı bastırmakla meşgul iken Piruz’un ölüm haberini alınca hemen başkent Tisfun’a gelerek Akhunların’da onayını alarak Piruz’un oğlu Balaş’ı tahta çıkardı675. Bu hükümdarın oldukça sakin ve barışçı bir yapısı bulunmaktaydı676. Piruz’un diğer oğlu Kabad ise kaçarak babası döneminde birkaç yıl yanında ikamet etmek zorunda olduğu Akhun hükümdarı Ahşunvar’a sığındı677. Ahşunvar, Kabad’a hemen yardım etmeyerek onu dört yıl boyunca ülkesinde alıkoymuştur. Akhunlarla yapılan anlaşma gereği her yıl Sâsânî devleti Akhunlara yüklü miktarda vergi vermeyi kabul etmiş bunun sonucunda da Akhunların esir aldığı Piruz’un yakınları serbest bırakılmıştır678. Sâsânî devletinin yetişmiş tecrübeli devlet adamları ve soylu sınıfının Akhunlarla yapılan savaştan sonra dağılması sonucunda anılan devlet Akhun himayesine girmiştir679. Akhun tehlikesini bu
Cevad Meşkür, age, s. 91; George Rawlinson, age, s. 585; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; A. Rafi Hakikat, age, s. 63; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306; Gene R. Gartwhite, age, s. 104; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. lv; Gerard Chaliand, age, s. 36; İrfan Şahîd, age, s. 78; Enver Konukçu, agm, C. I, s. 829.
670
Josef Wiesehöfer, agm, s. 60; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 836.
671
Roman Girişmen, age, s. 303.
672
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.201; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 240, 241, 242; M. Cevad Meşkür, age, s. 91; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 836.
673
Brent D. Shaw, agm, s. 153; A. Rafi Hakikat, age, s. 63.
674
A. Rafi Hakikat, age, s. 63.
675
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; M. Cevad Meşkür, age, s. 92; Roman Girişmen, age, s. 303.
676
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 201; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306; George Rawlinson, age, s. 585.
677
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 240,241; İbnü’l-Belhi, age, s. 84, 85; A. Rafi Hakikat, age, s. 63; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 103.
678
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.201; George Rawlinson, age, s. 585; M. Cevad Meşkür, age, s. 92.
679
A. Hüseyin Zerrinkoob, Tarih-i İran Ba‘de’z İslam, Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir, Tahran, 1383, s. 160; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837; H. Masse, agm, s. 169.
şekilde önlemeye çalışan Balaş, Ermenistan’da Sâsânîler aleyhine başlatılan isyanı bastırmak için harekete geçmiştir. Ermenistan’a Zerdüştlük dinini yaymak ve Hıristiyanları baskı altında tutmak amacıyla bu ülkeye giden din adamlarını geri çağırmıştır680. Ermeni komutan Vahan ile yaptığı anlaşma sonucu Ermenistan kendi içinde muhtar olmakla beraber doğrudan Sâsânî hükümdarına bağlanmayı kabul etmiş ve Sâsânî devleti de Ermenistan’ın resmi dininin Hıristiyanlık olduğunu onaylamıştır681. Bu anlaşmadan sonra amcası Balaş’a karşı isyan eden Zerir’i yakalayan Vahan onu Balaş’a teslim etmiştir. Balaş iktidarı döneminde din adamı sınıfı ve büyük bir soylu gurubunun muhalefeti ile karşılaşmış ve bunun sonucunda bozorgan meclisi tarafından tahttan indirilerek gözlerine mil çektirilmiştir682. Balaş’ın tahttan indirildiğini duyan Akhun hükümdarı Aksungur (Hoşnavaz), kendilerine sığınmış olan Piruz’un oğlu Kabad’ı 488 yılında büyük bir orduyla göndererek Sâsânî tahtına oturtmuştur683. Balaş’ın yerine kolay bir şekilde tahta çıkan Kabad, kendisinden önceki selefinin Akhunlar ile yapmış olduğu ağır anlaşmayı mecburen devam ettirmiştir684. Kabad, ordularının genel komutanı olarak Zermihr’i (Suhra) tayin ederek kendisine rakip olarak gördüğü kuzey eyaletleri komutanı Şahpur’u ortadan kaldırmıştır. Kabad’ın hükümdarlığının oturmasında ve Sâsânî soylularının kendi etrafında toplanmasında Suhra’nın rolü büyüktür685. Fakat ileriki dönemlerde komutanı olan Suhra’yı gözden çıkararak onu idam ettirmiş ve yerine ordularının genel komutanı olarak Mihran’ı getirmiştir686. Kabad’ın iktidarının ilk dönemlerinde uğraşmak zorunda kaldığı en büyük problem Kafkaslardaki Hazar boyları olmuştur687. IV. yüzyılın ikinci dönemine kadar Sâsânî yanlısı bir politika izleyen Hazarlar, bundan sonra Sâsânîlere karşı Bizans yanlısı bir politika takip etmeye başlamışlardır ve bu iki ülke arasındaki savaşlarda belirleyici bir rol oynamışlardır688. Hazar boyları bu dönemde Don ve Volga nehirleri arasında Hazar denizinin kuzey batı bölgelerinde yaşamakla birlikte Temürhan şehrini
680
George Rawlinson, age, s. 585.
681
M. Cevad Meşkür, age, s. 92; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306; George Rawlinson, age, s. 585; Martin Sicker, age, s. 199; Gene R. Gartwhite, age, s. 104.
682
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; M. Cevad Meşkür, age, s. 92.
683
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 244; İbnü’l-Belhi, age, s. 84; George Rawlinson, age, s. 585; Martin Sicker, age, s. 199; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 103; C. E. Bosworth, agm, V. 3, s. 602; Enver Konukçu, agm, C. I, s. 829.
684
George Rawlinson, age, s. 586.
685
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 245; A. Rafi Hakikat, age, s. 63; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 103.
686
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 201; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 246.
687
M. Cevad Meşkür, age, s. 92; Mualla Uydu Yücel, “Hazar Hakanlığı”, Türkler Dergisi, C. II, s. 446.
688
Ramazan Şeşen, İbn Fadlan Seyehatnamesi ve Ekleri, İstanbul, 2010, s. xıı; Mualla Uydu Yücel, agm, C. II, s. 446; Ali Ahmetbeyoğlu, agm, C. I, s. 525.
merkez olarak seçmişlerdi689. Hazarlar üzerine sefere çıkan Kabad bu boyları Kafkasların gerisine çekilmeye mecbur etmiştir690.
Kabad çok buhranlı bir dönemden sonra Sâsânî tahtına çıkmıştır691. Bu hükümdar tahta çıktığı zaman ülke Piruz döneminde ortaya çıkan kıtlık ve veba salgınlarının, toplumsal karışıklıkların ve Akhunlar karşısında alınan bozgunun olumsuz sonuçlarını üzerinden atamamıştı. Ayrıca o, Kafkas boylarının Sâsânî ülkesine düzenlemiş olduğu akınların, Ermenistan probleminin ve Akhunlara ödenen ciddi miktardaki yıllık verginin sonucunda zayıflamış olan Sâsânî ekonomisi ve fakir düşmüş bir halk ile karşı karşıya kalmıştır692. Bundan dolayı Kabad, halkın fakirliği üzerine harekete geçen ve fakir halk yığınlarını etkisi altına alan Mazdek akımı karşısında çaresiz kalmıştır693. Kabad’ın iktidarı döneminde ortaya çıkan önemli problemlerden bir tanesi de biraz önce de belirttiğimiz gibi Mazdek ve onun getirmiş olduğu felsefi akım olmuştur694. Mazdek’in getirmiş olduğu öğretiye sahip çıkmak zorunda kalan Kabad din adamları ve soylu sınıfının tepkisine sebep olmuştur. Mazdek’in Sâsânî devletinin teokratik yapısını hedef alan ve toplumsal düzen üzerinde oluşturmuş olduğu olumsuz etkinin önüne geçemeyen Kabad, sekiz yıl süren iktidarının ardından din adamları ve soylular tarafından tahttan indirilmiştir695. Kabad’ı tahttan indiren Sâsânî ileri gelenleri onun yerine kardeşi Camasb’ı tahtta oturttular696. Eşlerinden veya kız kardeşlerinden birisinin yardımıyla hapisten kurtulan Kabad kaçarak Türkistan’a gider ve ikinci bir defa Akhun hükümdarına sığınır697. Bu kaçış sırasında Eberşehr’de kendisine yardım eden doğu eyaletleri aspahbadının kızıyla evlenen Kabad’ın, bu evliliği sonucunda
689
George Rawlinson, age, s. 586.
690
M. Cevad Meşkür, age, s. 92.
691
Gene R. Gartwhite, age, s. 105.
692
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; Roman Girişmen, age, s. 303; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837.
693
Roman Girişmen, age, s. 303; Josef Wiesehöfer, agm, s. 60; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 103vd.
694
İbnü’l-Belhi, age, s. 85; M. Cevad Meşkür, age, s. 93; George Rawlinson, age, s. 586; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; Enver Konukçu, agm, C. I, s. 829; Gene R. Gartwhite, age, s. 105.
695
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.201; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 246, 247; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 105; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; George Rawlinson, age, s. 586; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 307; Gene R. Gartwhite, age, s. 105; M. Cevad Meşkür, age, s. 93.
696
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.201; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 247; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 307; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 105.
697
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 201; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 247, 248; İbnü’l-Belhi, age, s. 86; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; George Rawlinson, age, s. 586; M. Cevad Meşkür, age, s. 93; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 105; Enver Konukçu, agm, C. I, s. 829; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837; Gene R. Gartwhite, age, s. 105.
kendisinden sonra Sâsânî tahtına çıkacak olan Sâsânî devletinin en meşhur hükümdarı I. Hüsrev dünyaya gelecektir698.
Genç hükümdar Camasb, Kabad’ın devrildiği 498 yılından 501 yılına kadar üç yıl boyunca Sâsânî devletini yönetmiştir699. Elbette bu zaman zarfında Sâsânî devleti din adamları ve soylular tarafından yönetilmiş ve genç Camasb’ın yönetimde herhangi bir etkisi olmamıştır. Bu arada Akhun Hakanından istediği desteği alabilen Kabad, otuz bin kişilik bir orduyla 499 veya 501 yılında gelerek Jamasb’ı tahttan indirmiş ve Sâsânî tahtına oturmuştur700. Sâsânî din adamları ve soyluları, Mazdek’e destek vermemesi şartıyla bu hükümdara itaat etmişlerdir701. Bu gelişmeyle Kabad’ın ikinci saltanat dönemi de başlamış oluyordu. Kabad’ın saltanatının ikinci dönemi ise Bizans ve Akhunlarla yapılan savaşlarla geçmiştir702. Tekrar koltuğuna oturan Kabad, her yıl Sâsânî devletinin Akhunlara vermek zorunda olduğu ağır vergi yükünden dolayı hazinenin boşaldığını görerek bunun tedbirini almayı düşündü703. Kabad hükümdarlığının ikinci döneminde iç politikada bir değişiklik yapmak zorunda kalarak tekrar Sâsânî soylularının desteğini almaya ve bozulan ekonomik yapıyı düzeltmeye; Akhun ordusunun kendisini Sâsânî tahtında tutmalarına mukabil onlara olan vergi borcu için Bizans hükümdarı Anastasius’tan yeterli kaynak bulmaya çalışmıştır704. Bununla beraber Bizans imparatorunun altmış yıldır devam eden anlaşmayı bozarak Kafkas geçitlerini koruma karşılığında Sâsânî ülkesine vermesi gereken vergiyi kesmesi üzerine tekrar Bizans üzerine sefer kararı almıştır705. 502 yılında başlayan bu savaş otuz yıl sürmüş ve 532 yılında sonlandırılabilmiştir706. Kuzey Mezopotamya topraklarına saldırarak Bizans topraklarına giren Kabad, Erzurum, Amida ve Ermenistan sınırındaki Matripolis ve Theodosipolis şehirlerini ele geçirerek önemli miktarda ganimet elde
698
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 202; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 243vd; İbnü’l-Belhi, age, s. 86; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 103. Evlendiği kadının bir Akhun prensesi olduğunu söyleyen tarihçiler de vardır. Bkz. Gene R. Gartwhite, age, s. 105; Raymond Furon, age, s. 99.
699
John Bagnell Bury, age, C. I, s. 307; George Rawlinson, age, s. 586.
700
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 202; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 248, 249; Roman Girişmen, age, s. 304; George Rawlinson, age, s. 586.
701
M. Cevad Meşkür, age, s. 93.
702
Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, s. 169; George Rawlinson, age, s. 587.
703
M. Cevad Meşkür, age, s. 93.
704
Roman Girişmen, age, s. 304; Raymond Furon, age, s. 99; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 307; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837; Brent D. Shaw, agm, s. 153.
705
İbnü’l-Belhi, age, s. 86; M. Cevad Meşkür, age, s. 93; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 307; Martin Sicker, age, s. 199.
706
etmiş ve bununla bozulan ekonomisini düzeltmeye çalışmıştır707. Bu esnada Anastasius, Kabad’ı durdurmak üzere harekete geçer; Amida’yı alarak, Parsarmania’ya saldırır ve iki ülke arasında sonuçsuz kalan bir takım savaşlar yapılır708. Anastasius buna ek olarak, içerisinde üç bin tane Sabir Türkünün bulunduğu bir Bizans ordusunu Ermenistan üzerine göndermiştir. Sabirler bu savaş sırasında kimi zaman Sâsânîlerin kimi zaman ise Bizanslıların safında yer almışlardır709. Anastasius döneminde başlayan bu savaşlar Justin döneminde de devam etmiştir710. Batıda Bizanslılarla savaşlar devam ettiği bir sırada 503 yılında Akhunlar doğudan Sâsânî topraklarına girdiler711. Batıda Bizansla yapılan savaşları generallerinin kontrolüne bırakan Kabad ordusuyla birlikte acele bir şekilde doğuya yönelmiş ve Akhunları durdurmaya çalışmıştır712. İki ülke arasında cereyan eden savaşlar on üç yıl sürmüş ve 516 yılında sonuçlandırılabilmiş; bu esnada Turfan ve Karaşahr bölgeleri Akhunların kontrolüne geçmiştir713.
Bu sırada Kafkaslar üzerinden Sâsânî topraklarına akın eden Hunları durdurmak isteyen Kabad, Bizanslılarla savaşlar devam ettiği halde 503 yılında Kafkaslar üzerine yönelir714. Kafkas Hun boyları ile on yıl sürecek olan savaşlara girişen Kabad sonunda buradaki boyları Kafkaslardan çıkararak onların akınlarını engellemek için burada Piruz Kabad adını verdiği bir kale inşa eder715. Sabir ve Hunlarla yapılan savaşlar için 504 yılında generallerinden Şapur’u bu bölgeye yollayan Kabad’ın, Kafkasya’da istikrarı sağlama çabaları kendi saltanatının sonlarına kadar devam etmiştir716. Bir yandan Kafkas Hunları ile uğraşan Kabad diğer taraftan Bizans’ın Kafkasya’daki çıkarlarını sekteye uğratmak için Gürcistan’dan başlayarak onların, Bizans etkisinden çıkıp Sâsânî himayesine girmeleri için uğraşır ve Hıristiyanlığı bırakarak tekrar Zerdüştlük dinine dönmeleri için onlara baskı yapar717. Sonuç olarak 508 yılında büyük Sabir güçlerini Derbent’in kuzeyine püskürtmeyi başaran Sâsânî ordusu, Albanya’daki egemenliğini
707
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; Roman Girişmen, age, s. 304; George Rawlinson, age, s. 587; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 308; Cyril A. Mango, age, s. 42.
708
İrfan Şahîd, age, s. 12, 13; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 307; Warren T. Treadgold, Byzantium and
Its Army, 284–1081, s. 15; J. Howard Johnston, age, s. 163; Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, s. 169.
709
Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837; Tarık Dostiyev, agm, C. I, s. 923.
710
George Rawlinson, age, s. 587; Warren Treadgold, Byzantium and Its Army, 284–108, s. 11, 15.
711
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 57; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837; Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, s. 169.
712
Martin Sicker, age, s. 200; George Rawlinson, age, s. 588.
713
George Rawlinson, age, s. 588; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837.
714
Roman Girişmen, age, s. 304; Tarık Dostiyev, agm, C. I, s. 923; Gene R. Gartwhite, age, s. 105.
715
M. Cevad Meşkür, age, s. 93.
716
Roman Girişmen, age, s. 304; Tarık Dostiyev, agm, C. I, s. 923.
717
güçlendirmek amacıyla Derbent, Gilgilçay ve Beşparmak setlerinin temellerini atmıştır718. İleriki zamanlarda I. Kabad, Kafkas Hunlarıyla anlaşma yaparak 515 yılında Bizans imparatorluğunun Ermenistan, Mezopotamya ve Anadolu üzerindeki