II. Sâsânî Öncesi İran’ın Siyasi Durumu
1.6. Sâsânî Devletinin Gerileme Dönemi
628 yılında Sâsânî başkenti Tisfun’a doğru harekete geçen Herakleios’u yetmiş kilometre mesafede Destegerd’de karşılayan II. Hüsrev ağır bir yenilgi alarak Tisfun’a kaçmıştır882. Herakleios ordusuyla II. Hüsrev’i takip ederek Ctesiphon’un kuzeyinde bulunan Destagerd şehrine girmiş ve buradaki hükümdar sarayını yakıp yıkmış, Ctesiphon’a doğru yürümüştür883. Bizans ordusunun yaklaşmakta olduğunu haber alan Ctesiphon halkı arasında büyük bir panik yaşanmış; saraya Bizanslılarla anlaşma yapılması ve şehirlerinin harap olmaması yönünde güçlü bir baskı yapmaya başlamış fakat Hüsrev bunu red etmiştir884. Herakleios ile bir barış anlaşması yapmayı gururuna yediremeyen Hüsrev ülkesinde 26 yıldır mevcut olan bu savaşlardan bıkmış olan Sâsânî halkının ve soyluların tepkisi üzerine tahttan indirilmiş ve oğlu Şireveyh tarafından öldürülmüştür885. II. Hüsrev’in ortadan kaldırılmasıyla beraber Herakleios’da Tisfun kuşatmasını kaldırarak yeni hükümdar Şireveyh ile anlaşma yoluna gitmiştir886.
879
Touraj Daryaee, age, s. 33; George Rawlinson, age, s. 592; Roman Girişmen, age, s. 309; Gerard Chaliand, age, s. 42; Martin Sicker, age, s. 208, 209; Peter Wilcox, age, s. 4; Gene R. Gartwhite, age, s. 110.
880
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 212; M. Cevad Meşkür, age, s. 99; Roman Girişmen, age, s. 309; Timothy E. Gregory, age, s. 172; A. V. Williams Jackson, age, s. 141; Nina Garsoian, agm, V. 3, s. 592; Warren T. Treadgold, age, s. 294, 295; Gene R. Gartwhite, age, s. 110; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534; Touraj Daryaee, age, s. 33.
881
Zeki Velidi Togan, age, s. 7; Hakkı Dursun Yıldız, age, s. 26.
882
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 70; George Finlay, age, C. I, s. Warren T. Treadgold, age, s. 298.
883
E. A. Grantovski, age, s. 173; George Rawlinson, age, s. 592; A. Rafi Hakikat, age, s. 68; Warren T. Treadgold, Byzantium and Its Army, 284–108, s. 20; Peter Wilcox, age, s. 4; Walter Emil Kaegi, age, s. 153; W. Seston, agm, s. 191.
884
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 70; George Rawlinson, age, s. 592.
885
M. Cevad Meşkür, age, s. 99; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 70; Grantovski, age, s. 173; H. G. Wells, age, C. II, s. 52; Martin Sicker, age, s. 209; George Finlay, age, C. I, s. 419; Wilhelm Eillers, agm, V. 3 (1), s. 486; Gene R. Gartwhite, age, s. 110; Touraj Daryaee, age, s. 33.
886
Kendisine zafer ve fetih anlamına gelen Perviz lakabı takılmış olan II. Hüsrev, I. Hüsrev Enûşirvân’dan sonra; sarayları, özel eşyaları ve ortaya koyduğu eserleri bakımından Sâsânî devletinin en meşhur ikinci hükümdarıdır887. Bununla beraber II. Hüsrev, tarihe hırslı, kötü tabiatlı, ikiyüzlü ve pervasız bir kişilik olarak da geçmiştir888. Hz Peygamber’e Hüsrev’in saltanatının 10. yılında vahiy gelerek peygamberlik görevine başlamış yine onun döneminde Mekke’den Medine’ye hicret etmiş; Hüsrev’in saltanatının otuz yedinci yılında ise elçisi Abdullah bin Huzafe aracılığı ile bu hükümdarı İslam’a davet eden bir mektup göndermiştir889. Yanındaki tercümanlarına mektubu tercüme ettiren II. Hüsrev, Hz. Peygamber’in adının kendi adından önce yazılmış olmasına sinirlenmiş, mektubun geri kalan kısmını hiç okumadan yırtarak elçiyi sarayından kovmuştur890.
Bununla yetinmeyen II. Hüsrev, Yemen valisi Badan’a, Hz. Peygamber’in tutuklanarak kendisine gönderilmesi talimatını vermiş ve başında Deylem soylularından Firuz adında birisini bir heyetle ona yollamıştır891. Medine’ye gelen bu heyeti Hz. Peygamber güzel bir şekilde ağırlayarak onlara Hüsrev’in bir önceki gece oğlu Şireveyh’in emriyle öldürüldüğü haberini vermiştir892. II. Hüsrev’in, Şirin adlı eşinden Merdanşah isimli bir çocuğu; Meryem adlı eşinden ise Şireveyh adlı bir çocuğu vardı893. Şirin ve Meryem arasında gerçekleşen veliaht kavgasını din adamları ve Sâsânî soylularının baskısı ile Meryem kazanmış ve oğlu Şireveyh, II. Kabad lakabıyla Sâsânî tahtına oturmuştur894. Şireveyh’in tahta çıkmasının hemen akabinde tahtını sağlama almak için aralarında kardeş ve yeğenlerinin de bulunduğu on yedi kişiyi idam ettirmiştir895. Bu Meryem, Bizans imparatoru Morikyos’un kızıdır ve bu hükümdar II. Hüsrev’in Sâsânî tahtına çıkmasında önemli bir rol oynamıştı896. 628 yılında tahta çıkan Şireveyh altı aylık bir süre hükümdarlık yapmıştır897. Tahta çıktıktan sonra Bizansla
887
M. Cevad Meşkür, age, s. 99; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.
888
Roman Girişmen, age, s. 309.
889
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 325; İbnü’l-Belhi, age, s. 106; A. Rafi Hakikat, age, s. 71.
890
İbnü’l-Belhi, age, s. 106. II. Hüsrev’in bu tavrını, elçi Hz Peygamber’e aktarınca kendisinin de “Allah da onun saltanatını ve ordusunu parça parça etsin” diye beddua ettiği ifade edilmektedir. Bkz. A. Rafi Hakikat, age, s. 71.
891
İbnü’l-Belhi, age, s. 106; A. Rafi Hakikat, age, s. 71, 72.
892
İbnü’l-Belhi, age, s. 107; A. Rafi Hakikat, age, s. 72.
893
A. Rafi Hakikat, age, s. 68.
894
M. Cevad Meşkür, age, s. 100; George Rawlinson, age, s. 592; A. Rafi Hakikat, age, s. 68; Grantovski, age, s. 173; Martin Sicker, age, s. 209.
895
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 213; İbnü’l-Belhi, age, s. 108; George Rawlinson, age, s. 593; E. A. Grantovski, age, s. 173; A. Rafi Hakikat, age, s. 72; Touraj Daryaee, age, s. 34.
896
Nina Garsoian, agm, V. 3, s. 579.
897
anlaşma yaparak 28 yıllık Sâsânî-Bizans savaşlarına son vermiştir898. Şireveyh, Herakleios ile yapmış olduğu anlaşma gereği Mısır, Filistin, Suriye ve Anadolu toprakları üzerinde bulunan bütün Sâsânî garnizonlarını lağvederek hepsini Sâsânî ülkesine geri çağırmış ve Bizans’tan alınan bütün bölgeler tahliye edilmiştir899. Fakat bu duruma Sâsânîlerin Bizans’tan ele geçirmiş olduğu topraklar üzerindeki askeri güçlerin komutanlığını yapan Şahrbaraz karşı çıkmış ve isyan bayrağını açmıştır900. Anılan hükümdar babası döneminde Kudüs’ten getirilmiş olan kutsal haçı Bizans’a geri vermiş ve Bizanslılar 629 yılında bu haçın geri alınmasından dolayı büyük şenlikler düzenlemişlerdir901. Tahtta kaldığı süre içerisinde kardeşlerinin tamamını öldüren Şireveyh sadece siyasi tutukluları serbest bırakarak halka iyi davranmaya çalışmıştır. Bu hükümdar döneminde Medain’de büyük bir taun salgını meydana gelmiştir902. Bu hastalıktan dolayı Sâsânî soyluları ve komutanlarından birçoğu hayatını kaybetmiştir. Bu hükümdar da yakalanmış olduğu taun hastalığından dolayı 629 yılında ölmüş ve Sâsânîler için karışıklıklar dönemi başlamıştır903.
II. Hüsrev’den sonra ülke, içine düşmüş olduğu siyasi buhranlardan dolayı 629 ile 632 yılları arasındaki bu üç yıl içerisinde Sâsânî tahtı on bir hükümdar arasında el değiştirmiştir904. Bu üç yıl boyunca Sâsânî sarayı ordu komutanlarının ve soyluların kontrolü altında olmuştur. Bu dönemde hükümdarların birçoğunu kendileri belirlemişler, işlerine gelmeyeni ortadan kaldırmış ve başka birisini tahta geçirmişlerdir905. Bu zaman zarfında Sâsânî ülkesinin bütün şehirlerinde ayaklanmalar ve katliamlar baş göstermiştir906. Şireveyh’in ölümünden sonra onun yedi yaşındaki oğlu III. Erdeşîr hükümdar ilan edilmiştir907. Bu dönemde Erdeşîr’in yaşının küçük olmasından dolayı, devlet yönetimini baş vezir Azermihr Geşnesb kendi ellerine
898
M. Cevad Meşkür, age, s. 100.
899
Touraj Daryaee, age, s. 34; E. A. Grantovski, age, s. 173; George Rawlinson, age, s. 593; Martin Sicker, age, s. 209.
900
George Rawlinson, age, s. 593.
901
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 70; M. Cevad Meşkür, age, s. 100; Gene R. Gartwhite, age, s. 110.
902
İbnü’l-Belhi, age, s. 108; George Rawlinson, age, s. 593; A. Rafi Hakikat, age, s. 68.
903
İbnü’l-Belhi, age, s. 108; George Rawlinson, age, s. 593; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 70; Gene R. Gartwhite, age, s. 110; Raymond Furon, age, s. 102.
904
M. Cevad Meşkür, age, s. 100; E. A. Grantovski, age, s. 173; Gene R. Gartwhite, age, s. 110.
905
E. A. Grantovski, age, s. 173.
906
George Rawlinson, age, s. 594.
907
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 213; İbnü’l-Belhi, age, s. 108; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 72; George Rawlinson, age, s. 593; A. Rafi Hakikat, age, s. 68, 72; George Finlay, age, C. I, s. xxviii; Gene R. Gartwhite, age, s. 110; Touraj Daryaee, age, s. 35.
almıştır908. Bizans ile anlaşma yapan Şahrbaraz, Sâsânî devletinin kendisi ile herhangi bir görüşme yapmayarak kendisini yok saymasını protesto etmiş ve saraya cephe almıştır909. Az bir zaman sonra II. Hüsrev döneminin ünlü fatihi Ferhan Şahrbaraz, Herakleios’dan almış olduğu askeri destekle başkent Tisfun’u işgal ederek küçük yaştaki Erdeşîr’i ortadan kaldırmış ve Sâsânî tahtına oturmuştur910. Bu komutan kendi kızını Herakleios ile evlendirmiş ve kendisi de onun kızıyla evlenmiş sonra da Herakleios’un desteğini alarak Sâsânî tahtını ele geçirmiştir911. Tahta çıktığı andan itibaren Sâsânî soylularının birçoğunu ortadan kaldıran Şahrbaraz kendi hanedanına mensup kimseleri sarayda istihdam etmeye başlamıştır912. Ancak tahta çıktığı günlerde kuzeyden Hazarlar Sâsânî topraklarına girmişlerdir. Şahrbaraz, 630 yılında Hazarlar üzerine sefere hazırlandığı sırada muhaliflerinin yapmış olduğu bir darbe ile iki ay süren saltanatı sona ermiş ve kendi muhafızları tarafından öldürülerek cesedi Tisfun sokaklarında dolaştırılmıştır913. Şahrbaraz’a karşı düzenlenen isyanı Sâsânî saltanat ailesinden Burandoht’un tertip ettiği rivayet edilmektedir914. Şahrbaraz’ın Tahttan indirilmesinin ardından IV. Hürmüz’ün torunu olan III. Hüsrev hükümdar yapılmış ve hemen onun akabinde tahttan indirildikten sonra yerine II. Hüsrev Perviz’in oğlu Cavanşir tahta çıkarılmıştır915. Kabad lakabıyla tahta oturan bu hükümdar Türkistan’da yetişmiştir916. Ancak bu hükümdar da üç aylık saltanatından sonra tahttan indirilmiştir.
Cavanşir’in ardından II. Hüsrev’in kızı olan Burandoht 630 yılında soylular tarafından Sâsânî tahtına çıkarılmıştır917. Sâsânî ve Bizans arasındaki savaşların tam olarak durduğu dönem Burandoht’un tahtta oturduğu döneme denk gelmektedir. Bizans ile yapılan anlaşmadan sonra 630 yılında Nusaybin, Sâsânî devletine bırakılmıştır918. Uzun süren savaş ve kargaşa döneminden sonra toplumsal bir rahatlama meydanda gelmiş ve bu hükümdar iktidarda olduğu dönemde halkın üzerinden vergiyi
908
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 213; İbnü’l-Belhi, age, s. 108, 109.
909
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 214; İbnü’l-Belhi, age, s. 109; A. Rafi Hakikat, age, s. 68.
910
A. Rafi Hakikat, age, s. 69, 72; George Rawlinson, age, s. 593; M. Cevad Meşkür, age, s. 100; A. Hüseyin Zerrinkoob, Tarih-i İran Ba‘de’z İslam, s. 191; Gene R. Gartwhite, age, s. 110.
911
M. Cevad Meşkür, age, s. 100; E. A. Grantovski, age, s. 173.
912
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 214.
913
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 214; Grantovski, age, s. 173; George Rawlinson, age, s. 594; M. Cevad Meşkür, age, s. 101; A. Rafi Hakikat, age, s. 69, 72; Gene R. Gartwhite, age, s. 110.
914
George Rawlinson, age, s. 594; A. Hüseyin Zerrinkoob, Tarih-i İran Ba‘de’z İslam, s. 191.
915
M. Cevad Meşkür, age, s. 101; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 72; Gene R. Gartwhite, age, s. 110.
916
İbnü’l-Belhi, age, s. 110.
917
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 214; İbnü’l-Belhi, age, s. 111; Roman Girişmen, age, s. 310; A. Rafi Hakikat, age, s. 69, 72; Gene R. Gartwhite, age, s. 111; Raymond Furon, age, s. 102.
918
kaldırmıştır919. Burandoht’un on altı aylık saltanatının ardından III. Hüsrev’in danışmanı Goshnasb (Geşnesb) Sâsânî tahtına oturmuştur. Bu kişinin babası I. Yezdicürd’ün, annesi ise I. Hüsrev’in soyundan gelmekteydi920. Goshnasb’ın altı aylık saltanatından sonra II. Hüsrev’in diğer kızı Azermidoht, 631 yılında Sâsânî tahtına çıkarılmıştır921. Azermidoht kısa bir saltanatın ardından idam ettirmiş olduğu ordu komutanı Ferruh Hürmüz’ün yine komutan olan oğlu Rüstem Ferruhzad tarafından öldürülmüştür922. Azermidoht’un kişisel çabalarıyla düzene girmeye başlayan devlet yönetimi Ferruh Hürmüz olayı üzerine tekrar bozulmuştur923. Bunun ardından 631 yılında II. Hüsrev’in torunu olan V. Hürmüz Nusaybin’de kendisini hükümdar ilan etmiştir924. Ancak, bu hükümdar da kısa bir zaman sonra en yakınındaki komutanlar tarafından ortadan kaldırılmıştır925. Bunun akabinde 632 yılında sırasıyla IV. Hüsrev, onun arkasından II. Piruz, Piruz’dan sonra da Hüsrev Ferruhzad birbiri ardınca Sâsânî tahtına çıkmışlardır926. II. Piruz tahta çıktığı zaman cülus töreni sırasında başına taktığı taç ile dalga geçerek “bu Aşkani tacı başıma dar ve ağır geliyor” sözü Sâsânî soylularının tepkisine neden olmuş ve sırf bu yüzden tahttan indirilmiştir927. Hüsrev Ferrhuzad ise II. Hüsrev’in ölümünden sonra Şireveyh tahta çıktığı dönemde çok küçük yaşlarda olduğu için öldürülmekten kurtulmuştu. Bu hükümdar devlet işlerinden anlamayan yeteneksiz bir kişiliğe sahipti. Altı aylık bir saltanatının sonucunda Sâsânî soyluları kendisinden rahatsız olarak onu tahttan indirdiler928. En sonunda Sâsânî soyluları Rüstem’in desteği ile II. Hüsrev’in oğlu ve İstahr şehrinde ikamet etmekte olan III. Yezdicürd’ü Sâsânî tahtına çıkardılar929. Bu hükümdar Hüsrev Perviz’in Habeşli bir karısından doğma çocuğuydu ve Şireveyh’in akrabalarını ortadan kaldırdığı dönemde dadısı tarafından kaçırılarak İstahr şehrine getirilmiş ve bu şehirde
919
İbnü’l-Belhi, age, s. 111; Touraj Daryaee, age, s. 35.
920
İbnü’l-Belhi, age, s. 111.
921
A. Rafi Hakikat, age, s. 69, 72; M. Cevad Meşkür, age, s. 101; Roman Girişmen, age, s. 310.
922
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 214; İbnü’l-Belhi, age, s. 111; A. Rafi Hakikat, age, s. 72; A. Hüseyin Zerrinkoob, age, s. 192.
923
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 214.
924
M. Cevad Meşkür, age, s. 101; A. Rafi Hakikat, age, s. 69.
925
A. Rafi Hakikat, age, s. 69; Raymond Furon, age, s. 102.
926
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 214; Touraj Daryaee, age, s. 36; M. Cevad Meşkür, age, s. 101.
927
A. Hüseyin Zerrinkoob, Tarih-i İran Ba‘de’z İslam, s. 160.
928
İbnü’l-Belhi, age, s. 112.
929
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. II, s. 25, 26; M Cerir et-Taberi, age, C. III. s. 66; Roman Girişmen, age, s. 310; George Rawlinson, age, s. 594; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 73; A. J. S. Spawforth, age, s. 61; Grantovski, age, s. 173; A. Rafi Hakikat, age, s. 72; Gene R. Gartwhite, age, s. 111; Touraj Daryaee, age, s. 35.
yetiştirilmişti930. Kargaşa ve isyanlardan bıkmış olan Ctesiphon halkı Yezdicürd’ün hükümdarlığına hemen razı oldular931. Miladi 628 ile 632 yılları arasındaki dört sene zarfında Sâsânî tahtı tam 12 defa el değiştirmiş ve iktidara gelen bu hükümdarların zayıf politikalarından dolayı sürekli olarak topluma istikrarsızlık hâkim olmuştur932.