II. Sâsânî Öncesi İran’ın Siyasi Durumu
1.5. Sâsânî Devletinin İkinci Yükselme Dönemi
1.5.1. Sâsânî-Göktürk İttifakı ve Akhunların Yıkılışı
Mermereos komutasındaki Sâsânî orduları 551 yılından 553 yılına kadar bütün Scymnia ve Suaina topraklarını ele geçirdiler, fakat Mermereos’un ölümü ile komutayı devralan Nachoragan aynı başarıyı gösteremedi765. 557 yılına kadar devam eden
756
Roman Girişmen, age, s. 306.
757
İrfan Şahîd, age, s. 230; George Rawlinson, age, s. 588. 542 yılında Suriye’nin ele geçirilmesi ile ilgili bkz. GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.
758
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 59.
759
George Rawlinson, age, s. 588; Martin Sicker, age, s. 202vd; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.
760
John Bagnell Bury, age, C. I, s. 421; George Rawlinson, age, s. 588; Martin Sicker, age, s. 202; İrfan Şahîd, age, s. 61; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.
761
George Rawlinson, age, s. 588.
762
George Rawlinson, age, s. 588.
763
Tarık Dostiyev, agm, C. I, s. 924.
764
Tarık Dostiyev, agm, C. I, s. 924.
765
savaşların akabinde üstünlük sağlanamayınca iki ülke arasında bir ateşkes imzalandı. Bu ateşkesten sonra 562 yılında I. Hüsrev ile Justinianus arasında elli yıllık bir barış anlaşması yapılarak savaşlara son verildi766. Yapılan bu anlaşmayla Sâsânîler bütün Lazika topraklarını boşaltacaklar, Bizanslılar ise yıllık 30 000 sikke altın vergi vereceklerdi767. 562 yılı Sâsânî ülkesinde I. Hüsrev tarafından bütün Mani ve Mazdek dinine ait kalıntıların da tasfiye edildiği önemli bir yıl olmuştur768. Batıdaki üstünlüğünü Bizanslılara kabul ettiren I. Hüsrev yönünü doğuya doğru çevirerek Behram Gûr döneminden beri Sâsânî topraklarına saldırılar düzenleyen Akhun sorununu haletmek istemiştir. Piruz’un almış olduğu mağlubiyetten sonra Akhunlara karşı büyük bir vergi yükü altına giren Sâsânî devletini bu ağır yükten kurtarmak isteyen I. Hüsrev, 560 yılında iyice güçlenerek ortaya çıkan Göktürklerin güçlü hükümdarı İstemi769 Kağan ile ittifak kurmuş ve Akhun Devletini yıkmıştır770. Akhunların yaşadığı bölgelerde siyasi bir güç olarak ortaya çıkan Göktürkler batıya doğru açılarak ipek yolu denetimini ele geçirmek istiyorlardı ve bunun sonucunda ortak düşmanları olan Akhunlara karşı Sâsânîlerle ittifak kurdular771. Göktürk devletinin genel dış siyaseti, “yakındaki düşmanın uzaktaki komşusu ile işbirliği yapmak suretiyle düşmanlarına karşı birçok kazanımlar elde etmek” taktiği üzerine kuruluydu772. İlk olarak Göktürk hükümdarı İstemi Kağan, Sâsânî ülkesine yolladığı elçilerinin Akhun hükümdarı Gatkar tarafından öldürülmeleri üzerine Akhunlara savaş ilan edip onları Nahşab’da mağlup etmiş ve hükümdarlarını öldürmüştür773. 566 yılında ise ikinci bir defa doğudan Göktürklerin ve batıda Sâsânîlerin, başlarında Fagan adı verilen bir hükümdarın bulunduğu Akhun ülkesi üzerine yürümeleri neticesinde bu devlet ortadan kaldırılarak toprakları Sâsânî ve Göktürk arasında taksim edilmiş böylece Ceyhun nehri Türklerle İranlılar arasında sınır
766
Aleksander A Vasiliev, age, C. I, s. 170; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 59; İrfan Şahîd, age, s. 266; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534; H. Masse, agm, s. 170.
767
George Rawlinson, age, s. 589.
768
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 59.
769
İstemi Kağan: Göktürk imparatorluğunun kurucusu ve Doğu Göktürk Devletinin hükümdarı Bumin Kağan’ın Batı Göktürk Devletinin kağanlığına atamış olduğu kardeşidir. Bu hükümdara Arap kaynakları Sincabu; Bizans kaynakları Silzibolos, Silzibol, İstamabolos gibi isimler vermişlerdir. Bkz. Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 59; A. D. H. Bivar, agm, V. 3 (1), s. 215.
770
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 255; M. Cevad Meşkür, age, s. 95; Roman Girişmen, age, s. 307; Gerard Chaliand, age, s. 29; George Rawlinson, age, s. 589; A. J. S. Spawforth, age, s. 60; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837; Gene R. Gartwhite, age, s. 107; H. Masse, agm, s. 170.
771
Enver Konukçu, agm, C. I, s. 829.
772
Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 837.
773
olmuştur774. Bunun dışında Baktirya, Toharistan ve Zabulistan Sâsânî devletinin hâkimiyetine girmiş; Şaş, Fergana, Keş, Nesef ve Buhara ise Göktürklerin eline geçmiştir775. I. Hüsrev buralardaki Hun topluluklarını itaat altına almak için ele geçirmiş olduğu bu şehirlere yeni askeri garnizonlar kurmak zorunda kalmıştır776.
Bu ittifakın sonucu olarak Sâsânî hükümdarı I. Hüsrev, İstemi Kağan’ın kızı ile evlenmiştir777. Göktürklerle olan ittifakını güçlendirdikten sonra I. Hüsrev, Kafkaslar üzerinde Sâsânîler için tehlike arz eden Hazar ülkesi üzerine sefer düzenlemiştir778. Bu sefer sonucunda I. Hüsrev, Hazarlardan binlerce kişiyi öldürmüş ve binlercesini esir olarak kendi ülkesine getirmiştir779. Kafkaslar üzerinde önemli geçit noktalarına birçok derbent, kale ve istihkâm kuran I. Hüsrev getirmiş olduğu insanlara bu bölgeleri ikta olarak verip sınır boylarını koruma altına almıştır780. Daha sonra doğuya doğru yönelen I. Hüsrev Hindistan ve Çin’e ait toprakların bir kısmını işgal etmiş ve bu ülkelerin her yıl Sâsânî ülkesine vergi vermeleri şartıyla topraklarını onlara geri vererek ülkesine dönmüştür781. Bu seferlerden sonra başkent Tisfun’a dönen, I. Hüsrev bu defa Bizanslıların müttefiki olan Habeşlilerin, Sâsânîlerle müttefik olan Yemen’i işgal etmeleri üzerine bu ülkeyi Habeşlilerden geri almak için bir donanma göndermiştir782. Bizanslıların kışkırtması üzerine Etiyopyalılar (Habeşliler) otuz bin kişilik bir kuvvetle gemilerle Yemen’e çıkarak Himyer Araplarına ait bu ülkeyi istila etmişler ve burada Yemenlilere karşı birçok katliama girişmişlerdir783. Yemen hükümdarı Seyf Ziyezn önce Bizans hükümdarına sığınarak kendisinden yardım istemiş fakat istediği yardımı alamayınca Sâsânî hükümdarı I. Hüsrev’e sığınmıştır784. Bunun üzerine bu hükümdar kendisine sığınan devrik Yemen kralı Seyf Ziyezn’i, Deylem soylularından Vahriz adında birisinin komutasında Yemen üzerine göndermiş ve burayı Habeşlilerden geri
774
Roman Girişmen, age, s. 307; Gerard Chaliand, age, s. 29; Peter Wilcox, age, s. 4; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 839; Gene R. Gartwhite, age, s. 107; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.
775
İbnü’l-Belhi, age, s. 95; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 839; Raymond Furon, age, s. 99.
776
Roman Girişmen, age, s. 307.
777
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 255; İbnü’l-Belhi, age, s. 95; M. Cevad Meşkür, age, s. 95; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 840.
778
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 254; George Rawlinson, age, s. 589.
779
M. Cevad Meşkür, age, s. 95.
780
İbnü’l-Belhi, age, s. 95.
781
İbnü’l-Belhi, age, s. 94.
782
M. Cevad Meşkür, age, s. 95.
783
İbnü’l-Belhi, age, s. 96; Martin Sicker, age, s. 205; İrfan Şahîd, age, s. 146; Gene R. Gartwhite, age, s. 108.
784
almıştır785. I. Hüsrev, Sâsânî zindanlarında tutuklu bulunan soylu hanedanlara mensup siyasi mahkûmları da bu orduyla beraber Yemen’e göndermiştir786. Bu kimselere Yemen’i alarak oraya yerleşmeleri ve Sâsânî ülkesine geri dönmemeleri karşılığında siyasi mahkümlarla anlaşan I. Hüsrev bu kuvveti Sâsânî donanmasına ait sekiz gemi ile Yemen üzerine yollamıştır787. Fars Körfezi ve Umman denizi yoluyla buraya gelen Sâsânî donanması 571 ve 575 yılları arasında Yemen’i Habeşlilerden geri almış ve burada Sâsânîlere bağlı bir krallık kurmuşlardır788. Afrikalı istilacılara karşı kendilerini ve topraklarını koruyan İranlılara, ülkelerinin geniş topaklarını açan Yemenliler onları kolay bir şekilde kabullenmişlerdir789.
1.5.2. Sâsânî Devletinin Doğu Politikası ve Göktürklerle İlişkiler
Göktürklerin, Akhunların yıkıldığı saha üzerinde kurmuş olduğu egemenlik ve bunun sonucunda ticaret yolları üzerinde kontrolü ele geçirmiş olması, Sâsânîlerin aleyhine gelişen bir durum teşkil etmiştir. Göktürklerin Hazar Denizinin doğusunda yaşayan Soğdlular üzerinde hâkimiyet kurmaları ve Hazar Denizinin doğu ticaretinde ön plana çıkması Sâsânîleri tedirgin etmiştir790. Doğuda Kadırgan dağlarından batıda Ceyhun’a kadar çok büyük bir saha içerisindeki güçlü bir Göktürk devletinin varlığı, Enûşirvân’ı oldukça tedirgin ettiği gibi Gürgan şehrini de Göktürklere karşı askeri bir merkez haline getirmiştir791. İlerleyen dönemlerde Sâsânîler ile doğudaki müttefikleri Göktürkler arasında ipek yolu ticareti yüzünden çıkan anlaşmazlık bir savaşa dönüşmüştür792. 567 yılında Sâsânîlerle ipek yolu ticareti üzerine bazı pürüzlerin giderilmesi için görüşmeler teklif eden Göktürklere, Sâsânîlerin olumsuz yanıt vermeleri üzerine iki ülke ilişkileri kopma noktasına gelmiştir793. Sâsânîlerle olan ittifaklarını sonlandıran Göktürkler bundan böyle Sâsânîlere karşı Bizans ile ittifak
785
George Rawlinson, age, s. 589; Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 204; A. Hüseyin Zerrinkoob,
Do Karn-ı Sükût, s. 49; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 292vd; H. Masse, agm, s. 170. 786
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 288, 291; İbnü’l-Belhi, age, s. 96; A Hüseyin Zerrinkoob, age, s. 48.
787
İbnü’l-Belhi, age, s. 95, 96.
788
Roman Girişmen, age, s. 307; M. Cevad Meşkür, age, s. 95; George Rawlinson, age, s. 589; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 60; H. G. Wells, age, C. II, s. 51; Aleksander A Vasiliev, age, C. I, s. 201; Gene R. Gartwhite, age, s. 108; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.
789
A. Rafi Hakikat, age, s. 71; George Rawlinson, age, s. 589.
790
George Rawlinson, age, s. 589.
791
Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 840.
792
M. Cevad Meşkür, age, s. 96.
793
kuracaklardır ve 568 yılında İstemi Kağan tarafından Bizans imaparatoru II. Justin’e bir elçilik heyeti gönderilecektir794. Bu siyasi yaklaşımın sonucu olarak 569 yılında Sâsânî ülkesinin kuzey doğu sınırlarından topraklarına giren Göktürkler Fregana, Semerkand, Buhara gibi şehirleri yağmalamaya başladılar795. Bunun üzerine oğlu Hürmüz’ü Göktürkler üzerine yollayan I. Hüsrev iki ülke arasında çıkan savaşların önünü almaya çalışmıştır.
Kısa bir zaman sonra iki ülke arasında meydana gelen anlaşmazlıklar giderilerek tekrar barış tesis edilmiş ve bu iki ülke arasında meydana gelen ilk savaşta Sâsânîler kansız bir zafer elde etmişler ve bu esnada Horasan ve Maveraünnehir’i geri almışlardır796. Sâsânîlerin doğu komşuları olan Göktürklere karşı kazanmış oldukları bu başarı Bizans’ta hayal kırıklığı yaratmış ve Sâsânîler aleyhine bir kampanya başlatmalarına yol açmıştır797. Bizans’ın, Sâsânîler aleyhine yürüttüğü kampanya Ermenistan’da meyvelerini vermiş ve burada bazı ihtilaler meydana gelmiştir798. Bunun üzerine I. Hüsrev 573 yılında tekrar Bizans üzerine sefere çıkarak Antakya şehrini ele geçirmiştir. I. Hüsrev karşısında ağır bir yenilgi alan Justinianus tahtını koruyamamış ve yerini II. Justin ve Conte Tiberus’a bırakmıştır799. Bu savaş sırasında Bizanslılar Göktürklerden siyasi ve askeri destek sağlamışlar ve bu durum Sâsânîlerle Göktürkler arasında siyasi sürtüşmeleri beraberinde getirmiştir800. Göktürklerin doğuda elde ettiği başarıların aynısını batıda gösteremeyen Bizanslılar barışa yönelmek zorunda kalmışlardır801. Tiberus, I. Hüsrev ile bir anlaşma imzalayarak savaş tazminatı olarak kırk beş bin altın sikke vermeyi kabul etmek zorunda kalmıştır802. I. Hüsrev, iktidarının sonlarına doğru 575 ve 578 yılları arasında Ermenistan’da meydana gelen isyanları bastırmak için uğraşmıştır803. I. Hüsrev, Ermenistan’da sükûneti sağladıktan sonra 579 yılında ölmüş ve tahtı oğlu IV. Hürmüz’e bırakmıştır804. Bu hükümdar akıllı, zeki ve
794
H. G. Wells, age, C. II, s. 51; Aleksander A Vasiliev, age, C. I, s. 170; Gerard Chaliand, age, s. 41; Martin Sicker, age, s. 205.
795
George Rawlinson, age, s. 590.
796
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 299; George Rawlinson, age, s. 590.
797
George Rawlinson, age, s. 590.
798
Glen Warren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.
799
M. Cevad Meşkür, age, s. 96; Justinianus’un ölümünden sonra II. Justin ve Tiberus, Bizans tahtını ortak olarak yönetmişlerdir.
800
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 60; George Rawlinson, age, s. 590.
801
George Rawlinson, age, s. 590.
802
Aleksander A Vasiliev, age, C. I, s. 170.
803
Gene R. Gartwhite, age, s. 108.
804
uyanık bir kişiliğe sahip olmakla beraber iyi bir eğitim görmüştü805. Kendisi de babasının başlatmış olduğu siyasi ve ekonomik açılımların takipçisi olarak onun politikalarını devam ettirmiş ve soylulara karşı halkın tarafını tutmuştur806. I. Hüsrev’in iktidarının kırkıncı yılında Hz. Muhammed dünyaya gelmiştir807. Anlatılanlara göre, 5 Nisan 571 günü gece yarısı meydana gelen korkunç bir deprem ile Hüsrev’in sarayının on dört burcu yıkılmış ve Save gölü kurumuş ve bin yıl boyunca yanmakta olan Azer Geşnesb ateşi sönmüştür808. Bu olay karşısında tedirgin olan I. Hüsrev’e astrologları kendisinden on dört hükümdar sonra Sâsânî saltanatının yıkılarak Sâsânîlerin kutsal ateşlerinin söndürüleceği ve Save gölünün kuruması gibi Sâsânî hanedanının kuruyacağını haber vermişlerdir809. I. Hüsrev’den sonra yerine geçen oğlu Hürmüz, İstemi Kağan’ın kızından olma torunudur810. Bu hükümdar fiziki görünüm olarak Türklere benzemekteydi. Yüzü yuvarlak ve gözleri çekikti. Bundan dolayı kendisine
Türk evladı anlamında Türkzade lakabı verilmişti811. Bu hükümdar yumuşak başlı, barışçı ve halim, selim kişiliği ile tanınmakla beraber halkına çok iyi davranmış, fakat Sâsânî soylularının nüfuzlarını kırarak onların etkinliklerini kırmak için uğraşmış ve yaklaşık olarak Sâsânî soylularından on üç bin kişiyi ortadan kaldırmıştır812. Bu hükümdar takip etmiş olduğu bu politikadan dolayı nüfuz alanını genişletmek amacıyla Hıristiyanların gücünden de istifade etme yoluna gitmiştir813.
İktidarının ilk döneminde babası zamanında Bizanslılarla yapılan anlaşmanın bozulması üzerine Bizans üzerine sefer düzenlemiş, bu seferler sırasında ordusunun komutanı olan Behram Çubin başarılarıyla ön plana çıkmıştır814. 579 yılından 590 yılına kadar süren savaşların sonucunda hiçbir taraf herhangi bir üstünlük elde edemedi. Sâsânîliler I. Hüsrev döneminde alınan Daras ve Nisibis’i elde tutmak için büyük bir direnç gösterdiler ve Costantina ile Martyropolis’e defalarca akınlar düzenlediler ve
805
Roman Girişmen, age, s. 307.
806
A. J. S. Spawforth, age, s. 60; Roman Girişmen, age, s. 307.
807
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 315; A. Rafi Hakikat, age, s. 71; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 59; William Sandys Wright Vaux, Ancient History from the Monuments; Persia, the
Earliest Period to the Arap Conquest, New York, 2005, s. 176 808
İbnü’l-Belhi, age, s. 96, 97; A. Hüseyin Zerrinkoob, Tarih-i İran Ba‘de’z İslam, s. 157.
809
İbnü’l-Belhi, age, s. 97.
810
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.204; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 315; İbnü’l-Belhi, age, s. 99; Gene R. Gartwhite, age, s. 109.
811
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 318; M. Cevad Meşkür, age, s. 97; Zeki Velidi Togan, age, s. 72; Hakkı Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, İstanbul, 2000, s. 25.
812
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 315; İbnü’l-Belhi, age, s. 99; George Rawlinson, age, s. 590.
813
Roman Girişmen, age, s. 307; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 60.
814
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 315, 316; Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and
sonuçta 588 yılında Martyropolis’i ele geçirebildiler815. Bizans ordusu ise Arzanane ve Doğu Mezopotamya topraklarına yönelik sürekli akınlarda bulundu, fakat buraları bir türlü ele geçiremediler816. İçeride Sâsânî soyluları ve din adamları ile mücadele halinde olan Hürmüz için Bizanslılar takip ettikleri siyasi manevralarla, aynı zamanda Hürmüz’ü kuzeyde Hun toplulukları, kuzey doğuda Göktürkler ve batıda kendileri ile uğraşmak zorunda bırakarak onun içeride soylulara karşı savunmasız kalmasına sebep oldular817. Savaşlardan hoşlanmayan ve barışçı bir kişiliğe sahip olan Hürmüz daha çok sarayında oturarak eğlenme ve dinlenmeyi tercih ettiğinden dolayı Bizansla devam eden savaşları sonlandırmıştır, fakat 589 yılında ülkesine yönelik akınlar düzenleyen Hazar, Hun, Arap ve Göktürklerle uğraşmak zorunda kalmıştır818. Bu kavimlere karşı ülkesini korumaya çalışan Hürmüz toprak kaybını önleyerek ülkesine ait toprakların işgaline izin vermemiştir. Arap ve Hazar kabileleri Sâsânî ülkesine yönelik sadece yağma yapmak ve ekonomik anlamda ganimet elde etmek için baskınlar düzenledikleri için bunların akınları kalıcı olmamıştır819. Fakat doğudaki Göktürk ilerlemesi Sâsânîler aleyhine tehlikeli bir boyuta ulaşmıştır820.
588 yılında Sâsânî ordusunun Bizanslılarla yaptığı bir muharebe sırasında Göktürk orduları doğudan İran topraklarına girdiler821. Hürmüz’e bir ültimatom göndererek kendisinin, Bizans üzerine sefere çıkacağını ve bu yüzen yolları üzerindeki köprüleri tamir etmesini isteyen Göktürk yabgusu Şabe Hakan (Baga Tekin) bu bahane ile Sâsânî topraklarını istila etmeye başlar822. Hürmüz, generallerinden Behram Çubin adındaki komutanını Baga Tekin ile savaşması için Göktürk üzerine sefere gönderir823. Behram doğudaki ilerlemeleri tehlikeli boyutlara ulaşan Göktürk ilerlemesini ancak iki başarılı savaşla durdurabilmiştir824. Behram 589 yılında yanındaki deneyimli fakat az sayıdaki bir ordu ile Belh yakınlarında Göktürk ordusunu yenerek dağıtır ve Göktürk
815
George Rawlinson, age, s. 590; Tony Jaques, “Martyropolis”, Dictionary of Battles and Sieges, C. 2, Greenwood Press, 2007, s. 640.
816
George Rawlinson, age, s. 590.
817
Roman Girişmen, age, s. 308.
818
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 204; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 315, 316; George Rawlinson, age, s. 591.
819
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 315; George Rawlinson, age, s. 591.
820
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 314, 315; George Rawlinson, age, s. 591.
821
M. Cevad Meşkür, age, s. 97.
822
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 204; İbnü’l-Belhi, age, s. 99.
823
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 204; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 316, 317; M. Cevad Meşkür, age, s. 97; Roman Girişmen, age, s. 308; Gene R. Gartwhite, age, s. 109; Hakkı Dursun Yıldız, age, 26.
824
hakanını da öldürür825. Öldürülen hakanın oğlu olan Bermude (Buyruk Tekin) Göktürklerin Sâsânîlerle olan savaşını devam ettirir, fakat kendisi de Behram Çubin ile yaptığı bir savaşta esir edilerek başkent Tisfun’a Hürmüz’ün yanına gönderilir ve Hürmüz onu oldukça büyük bir nezaketle ağırlar826. Bu başarısından dolayı Hürmüz, Behram’ı Lazika’ya Bizans üzerine yollar fakat Behram burada Bizans ordusuna yenilir827. Bu duruma kızan Hürmüz daha önce kazanmış olduğu başarılardan dolayı oldukça popüler bir hale gelen Behram’a uygun bir fırsat yakaladığı için aşağılayıcı hareketlerde bulunur ve ona hakaret içeren bir mektup yazar828. Bu durum Behram’ın kendisine bağlı olan askerleri ile beraber isyan etmesine ve Sâsânî başkentine doğru yürümesine sebep olur829. Hürmüz, ordusuyla beraber doğu eyaletlerine çekilen Behram’ın üzerine bir ordu gönderir fakat İranlıların yanında Türklerin de çoğunlukta olduğu Behram’ın ordusuna yenilir830. Behram’ın Hürmüz’e karşı isyanı kendisinden nefret eden soyluların Hürmüz’e karşı harekete geçmesi için uygun bir fırsat yaratmıştır831. Ordusunun dağılmasıyla beraber aynı zamanda Hürmüz’ün Sâsânî soyluları aleyhine takınmış olduğu sert tavrı Sâsânî başkentinde bir ayaklanmaya neden olarak Sâsânî soyluları 590 yılında Hürmüz’ü tahttan indirerek onun yerine oğlu II. Hüsrev’i getirirler832. Hürmüz’ün tahttan indirilmesinde Sâsânî bozorgan meclisinin iki üyesi ve II. Hüsrev’in dayıları olan Visteham ve Benduye adındaki iki soylu başı çekmişlerdir833. Önce zindana atılarak gözlerine mil çekilen Hürmüz birkaç gün sonra yine zindandayken oğlu II. Hüsrev’in onayı ile dayıları Vistehem ve Benduye tarafından ortadan kaldırılmıştır834. İleriki dönemlerde Sâsânî devletini yıkarak topraklarını ele geçirecek olan Halife Ömer b. el-Hattap, Hürmüz’ün hükümdarlığı döneminde 586 yılında dünyaya gelmiştir835.
825
İbnü’l-Belhi, age, s. 99.
826
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 204, 205; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 317.
827
Roman Girişmen, age, s. 308; George Rawlinson, age, s. 591.
828
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 317; M. Cevad Meşkür, age, s. 96, 97; George Rawlinson, age, s. 591.
829
George Rawlinson, age, s. 591; Roman Girişmen, age, s. 308; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 60; A. J. S. Spawforth, age, s. 60; Gene R. Gartwhite, age, s. 109.
830
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 206; İbnü’l-Belhi, age, s. 100; Hakkı Dursun Yıldız, age, s. 26.
831
Roman Girişmen, age, s. 308.
832
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 318; M. Cevad Meşkür, age, s. 97, Roman Girişmen, age, s. 308; George Rawlinson, age, s. 591; A. Hüseyin Zerrinkoob, Tarih-i İran Ba‘de’z İslam, s. 164; Gene R. Gartwhite, age, s. 109.
833
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 206; M. Cevad Meşkür, age, s. 97; İbnü’l-Belhi, age, s. 101.
834
İbnü’l-Belhi, age, s. 100, 101; Touraj Daryaee, age, s. 33.
835