II Hüsrev Dönemi İstilâları ve Bizansla İlişkiler

II. Hüsrev tahta oturduktan sonra bağlılığını bildirmesi ve orduyu geri getirmesi için Behram’a bir mektup yazar, fakat Behram buna karşı çıkarak Tisfun’a doğru yürür836. II. Hüsrev tehlikeyi görünce derhal Azerbaycan eyaletine kaçar ve bu durumdan istifade eden Behram Çubin Sâsânî tahtını askeri bir darbe ile ele geçirir837. Sâsânî tahtına çıkan Behram ise kendisini VI. Behram olarak ilan eder. Aşkani devletinin ardılı olan hanedanlardan Mihran hanedanına mensup olan Behram kendini tahta layık olarak görmüş ve Sâsânî hanedanını yönetimden uzaklaştırmaya çalışmıştır838. Üstelik yapmış olduğu davranışlardan dolayı isyancı olarak itham edilerek yok edilmek veya hükümdarlığı ele geçirmek arasında kalınca hükümdarlığı işgal etmeyi daha mantıklı olarak görmüştür839. Behram, Hürmüz’e karşı darbe yaparak onu tahttan indiren Visteham ve Benduye’yi hapse attırmış fakat bu kimseler kendi akrabalarının yardımıyla zindandan kaçıp Azerbaycan topraklarına gitmişlerdir840. Azerbaycan ordusu ile beraber Behram’ı iktidardan uzaklaştırmak amacıyla harekete geçen II. Hüsrev, Hulvan nehri kenarında Behram ile yaptığı savaşta yenilir841. Behram Çubin’in askeri gücü karşısında iktidarı ele geçiremeyeceğini anlayan II. Hüsrev bu olaydan sonra Bizansa sığınmıştır842. İktidarı ele geçiren Behram, Sâsânî tahtına oturmuş ve kendi adına sikke bastırmıştır843. Bu sırada Sâsânî başkenti Medain’de Sâsânî hanedanına mensup kimseler Sâsânî soylularından Behram bin Siyavuş liderliğinde bir darbe ile Behram Çubin’i tahttan indirmeye çalışırlar fakat Behram bunun farkına vararak bu komployu etkisiz hale getirir ve Behram bin Siyavuş’u öldürür844. Bizans’ın sınır şehirlerinden olan Hirapolis’e giderek burada ikamet eden Hüsrev, Bizans imparatoru Mauricius’den (Morikyos) yardım talep etmiştir845. II.

836

A. Rafi Hakikat, age, s. 66.

837

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 319; İbnü’l-Belhi, age, s. 101; M. Cevad Meşkür, age, s. 97; A. Rafi Hakikat, age, s. 66; William Ouseley, age, C. III, s. 195; Gene R. Gartwhite, age, s. 109; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.

838

Roman Girişmen, age, s. 308.

839

George Rawlinson, age, s. 591.

840

Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 207; İbnü’l-Belhi, age, s. 102; M. Cevad Meşkür, age, s. 98.

841

George Rawlinson, age, s. 591.

842

Gene R. Gartwhite, age, s. 109; George Rawlinson, age, s. 591; Peter Wilcox, age, s. 4.

843

Touraj Daryaee, age, s. 32; M. Cevad Meşkür, age, s. 98.

844

İbnü’l-Belhi, age, s. 103.

845

Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 207; M. Cevad Meşkür, age, s. 98, Roman Girişmen, age, s. 308; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 60; A. Rafi Hakikat, age, s. 66; Tony Jaques, “Ganzac”, Dictionary of Battles and Sieges, C. 2, Greenwood Press, 2007, s. 382; Warren T. Treadgold,

Hüsrev’e yardım sözü veren Mauricius bir dostluk nişanesi olarak kızı Miriam’i (Meryem) onunla evlendirir846. Morikyos, II. Hüsrev’e yapacağı yardım karşılığında daha önce Sâsânî ülkesine ödenen verginin kaldırılması konusunda anlaşmaya varmış ve kendisine yüklü miktarda bir para ile oğlu Theodosius komutasında altmış bin kişilik bir orduyu II. Hüsrev ile beraber yollamıştır847. Kısa bir zaman sonra Bizans’tan aldığı askeri destekle yola çıkan Hüsrev’e Azerbaycan üzerinden gelen Vistehem ve Bendeviye komutasındaki ordularla birleşerek Urumiye gölü kıyısındaki Genzek şehrinde Behram Çubin ile savaşa tutuşmuşlardır. Bu orduya katılan kırk bin kişilik Atropaten ordusuyla Irak ve Fars’tan gelen birliklerin katılımıyla ordunun sayısı yüz bini aşmıştır. 591 yılında II. Hüsrev ve Behram arasında Atropaten topraklarında Urumiye Gölü kenarında yapılan bu savaşta yenilen Behram kaçarak Göktürk kağanına sığınmış ve II. Hüsrev’de babasının tahtına tekrar oturmuştur848.

Behram Çubin’in Göktürk Kağan’ından yardım alarak tekrar üzerine gelmesinden korkan II. Hüsrev yüklü miktarda bir para karşılığında Behram’ı kendi toprakları üzerinde tutması için Göktürk kağanı ile anlaşarak daha sonraları Behram’a yönelik düzenletmiş olduğu bir suikast ile onu ortadan kaldırtmıştır849. Mauricius, Hüsrev’e yapmış olduğu yardım karşılığında Ermenistan topraklarının büyük bir bölümünü geri almış, Bizans sınırı doğuda Van Gölü ve Tiflis’e dayanmıştı850. Mauricius ile Hüsrev arasında savaş öncesinde yapılan anlaşmaya göre Bizanslılar Parsermania üzerinde önemli kazanımlara kavuşacak, doğu Mezopotamya toprakları Bizanslılara geri bırakılacak, Martyripolis ve Daras kaleleri tekrar Bizans’a geri verilecekti851. Bununla beraber Bizanslılar Galerius komutasında 297 yılında Sâsânîlerin Byzantine State and Society, s. 231; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534;

Touraj Daryaee, age, s. 32.

846

Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 208; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 322; İbnü’l-Belhi, age, s. 103; Timothy E. Gregory, age, s. 163; Grantovski, age, s. 172; Wilhelm Eillers, agm, V. 3 (1), s. 500; Nina Garsoian, agm, V. 3, s. 579.

847

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 322; İbnü’l-Belhi, age, s. 103; A. Rafi Hakikat, age, s. 67; George Rawlinson, age, s. 591; Timothy E. Gregory, age, s. 163;.

848

Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 209; İbnü’l-Belhi, age, s. 103; M. Cevad Meşkür, age, s. 98; George Rawlinson, age, s. 591; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 60; Warren T. Treadgold, age, s. 231; Gene R. Gartwhite, age, s. 109.

849

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 323vd; İbnü’l-Belhi, age, s. 103; Touraj Daryaee, age, s. 32; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 60; A. Rafi Hakikat, age, s. 67; Tony Jaques; agm, C. III. s. 282; Gene R. Gartwhite, age, s. 109.

850

Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 60; M. Cevad Meşkür, age, s. 98; Peter Wilcox, age, s. 4; Roman Girişmen, age, s. 308; Warren T. Treadgold, Byzantium and Its Army, 284–108, s. 19; Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, s. 231.

851

Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, s. 231; George Rawlinson, age, s. 591.

elinden almış oldukları toprakları tekrar geri almasıyla birlikte Sâsânîler son yüzyılda Bizans’a karşı kazanmış oldukları başarıların bütün meyvelerini kaybetmiş oldular. Bundan sonra II. Hüsrev doğuda Eftalit ve Kuşanlara karşı yapılan savaşlarla meşgul oldu ve bu savaşlar 591 yılından 601 yılına kadar devam etti852. 602 yılında Hüsrev’in en iyi müttefiki olan Mauricius’un muhaliflerinden Phocas tarafından öldürülmesinden sonra iki ülke arasındaki barış anlaşması bozulmuş ve savaşlar tekrar başlamıştır853. II. Hüsrev, Phocas’ın Kuzey Afrika’da kendisi aleyhine başlayan isyanlar ile uğraşmasını fırsat bilerek ilk olarak Ermenistan topraklarını ele geçirmekle işe başlamıştır854. Hüsrev’in yollamış olduğu Sâsânî ordusu ilk olarak Edessa’yı işgal ederek Mezopotamya ve Suriye topraklarını ele geçirmiş ülke topraklarını Akdeniz’e dayandırmıştır855. 608 yılında Bizans’ın Sicilya ve Kıbrıs üzerine sefere yollamış olduğu ordunun komutanı olan Herakleios, 610 yılında Phocas’ı ortadan kaldırarak Bizans tahtına oturmuştur856. Phocas döneminde Sâsânî orduları Doğu Anadolu ve Suriye toprakları üzerindeki birçok yeri ele geçirmişlerdi. II. Hüsrev, Herakleios döneminde de istilalarına devam ederek; batıya göndermiş olduğu orduları sayesinde kısa zamanda İstanbul Boğazına kadar olan Anadolu topraklarını, Suriye, Filistin ve Mısır topraklarını tamamen ele geçirmiştir857. 613/14 yılında Filistin topraklarını ve Kudüs’ü ele geçiren Sâsânî ordusu Hz İsa’nın çarmıha gerildiğine inanılan kutsal haçı alarak Sâsânî başkenti Tisfun’a getirmişlerdir858. Üç gün boyunca burada katliam yapan Sâsânî ordusunun yaklaşık olarak elli bin Hıristiyan’ı öldürdüğü söylenmektedir859. Yine bu dönemlerde Sâsânî ordusu Araplar karşısında ilk yenilgisini almıştır. II. Hüsrev, Bizans’a sığınmış olduğu dönemde Hire kralı Numan’ı kendisine yardım

852

George Rawlinson, age, s. 591.

853

Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 212; John Bagnell Bury, age, C. II, s. 198; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 61; Grantovski, age, s. 172, 173; Gene R. Gartwhite, age, s. 110; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 61; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 325.

854

Roman Girişmen, age, s. 308; Warren T. Treadgold, Byzantium and Its Army, 284–108, s. 19; Raymond Furon, age, s. 100.

855

M. Cevad Meşkür, age, s. 98; E. A. Grantovski, age, s. 173; H. G. Wells, age, C. II, s. 51; Warren T. Treadgold, age, s. 19; George Finlay, age, C. I, s. 375; Gene R. Gartwhite, age, s. 110.

856

Walter Emil Kaegi, age, s. 39; Warren T. Treadgold, Byzantium and Its Army, 284–108, s. 19; Cyril A. Mango, age, s. 53; James Howard-Johnston, age, s. 71.

857

George Rawlinson, age, s. 592; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 61; H. G. Wells, age, C. II, s. 51; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. xviii; Warren T. Treadgold, age, s. 20; Peter Wilcox, age, s. 4.

858

E. A. Grantovski, age, s. 173; Roman Girişmen, age, s. 309; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 62; M. Cevad Meşkür, age, s. 98; James Howard-Johnston, Witnesses to a World Crisis, Oxford, 2010, s. 66; Timothy E. Gregory, age, s. 172; Nina Garsoian, agm, V. 3, s. 586; Walter Emil Kaegi, Heraclius, Emperor of Byzantium, Cambridge, 2003, s. 80; Gene R. Gartwhite, age, s. 110; Touraj Daryaee, age, s. 33.

859

amacıyla çağırmış ancak ondan olumsuz yanıt almıştı. Hüsrev tahta çıktıktan sonra Numan’ı Tisfun’a getirterek onu fillerin ayakları altına atmak suretiyle öldürtmüş ve kendisine ait malları Ben-i Şeyban adı verilen Araplardan istemiştir860. Onun isteğine olumsuz yanıt verilince II. Hüsrev, İranlılar ve Araplardan oluşan bir orduyu Hire üzerine yollamıştır. Zükar adı verilen bir kuyunun başında toplanan Arap kabileleri Sâsânî ordusunu yenerek komutanlarını öldürmüştür861. Bu durum Arap yarımadasında bir sevinç dalgası yaratmış ve Hz. Peygamber bu savaştan dolayı bugün Arap,

Acem’den intikamını almıştır şeklinde Araplara bu zaferin müjdesini vermiştir862. II. Hüsrev generallerinden Şahrbaraz adındaki komutanını Mısır üzerine yollayarak İskenderiye’yi ve Mısır topraklarını ele geçirmiştir. Anılan bu hükümdar bir diğer komutanı olan Şahin’i ise Anadolu üzerine yollayarak İstanbul Boğazına kadar olan bütün Anadolu’yu ele geçirerek Chalcedon’da (Kadıköy) konuşlandırmıştır863. 616 yılında Suriye ve Filistin’i ele geçirdikten sonra Gazze yoluyla Mısır’a giren Şahrbaraz, Babylon864 şehrini ve İskenderiye’yi ele geçirmiş daha sonra 619 yılında Mısır’a hâkim olarak Nil boyunca ilerlemiş ve Habeş sınırına varmıştır865. Aynı yıl Sâsânî orduları Batı Anadolu’da Sard ve Efes’i ele geçirdiler866. Herakleios’un, II. Hüsrev’e göndermiş olduğu barış yapılması yönündeki mesajı geri çeviren Hüsrev, Sâsânî ordusunun İstanbul’u kuşatarak burayı ele geçirmesi emrini vermiştir. Khalkedon’da ordugâhını kuran Sâsânî generali Şahrbaraz İstanbul üzerine yürümek için hazırlık yapar867. Miladi 619 yılında Bizans imparatorluğu tarihinin en buhranlı dönemlerini yaşamış ve koca imparatorluk on beş sene zarfında elindeki bütün toprakları kaybederek İstanbul’a hapsolmuştur868. II. Hüsrev’in bütün bu başarılarında ordusunun komutanları olan Şahin ve Şahrbaraz’ın askeri dehalarının önemli bir yeri vardır869.

860

İbnü’l-Belhi, age, s. 106; Touraj Daryaee, age, s. 33.

861

İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, C. IV. s. 91; M. Cevad Meşkür, age, s. 98.

862

İbnü’l-Belhi, age, s. 107; Abdulhalik Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara, 2004, s. 454.

863

E. A. Grantovski, age, s. 173; M. Cevad Meşkür, age, s. 99; H. G. Wells, age, C. II, s. 51; Warren T. Treadgold, age, s. 20; George Finlay, age, C. I, s. xxvii; Walter Emil Kaegi, age, s. 67vd; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 61; Roman Girişmen, age, s. 308.

864

Günümüzdeki Kahire şehrinin o dönemdeki adıdır. Bkz. Roman Girişmen, age, s. 309.

865

İbnü’l-Belhi, age, s. 105; Roman Girişmen, age, s. 309; E. A. Grantovski, age, s. 173; Gene R. Gartwhite, age, s. 110; GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534; E. A. Grantovski, age, s. 173; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 62; Cyril A. Mango, age, s. 55.

866

Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 62.

867

İbnü’l-Belhi, age, s. 104; Raymond Furon, age, s. 100.

868

Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 63; Wilhelm Eillers, agm, V. 3 (1), s. 486.

869

Avarların da, Sâsânîlere destek vermiş olduğu bu kuşatmada Sâsânîler doğudan ve Avarlar batıdan İstanbul’u ele geçirmek için saldırıya geçmişlerdir870. Herakleios Sâsânî ve Avarların eline geçmemesi amacıyla Bizans hazinesinin önemli bir kısmını dört gemiye yükleyerek kaçırmak istemiş, fakat bu gemiler rüzgârın sürüklemesi sonucunda Sâsânî ordusunun eline geçmiştir871. Herakleios, Avarları bu ittifaktan ayırmak için onlara yıllık iki yüz bin altın para vermeyi taahhüt etmiş ve bunun garantisi olarak oğlunu Avarlara rehin olarak göndermiştir872. II. Hüsrev döneminde elde edilen bu başarı ile beraber Sâsânî devleti Pers imparatorluğunun ulaşmış olduğu sınırlara ulaşmış bulunmaktaydı873. Eğer Hüsrev, Herakleios’un barış önerisini kabul etmiş olsaydı bu avantajı iyi değerlendirmiş olacaktı. Halkına bir çağrıda bulunan Herakleios insanların elinde bulunan gümüş eşyaları toplayarak bunları eritip sikke bastırarak savaş harcamaları için kullanmıştır874. Diğer taraftan da 622 yılında Hazarlarla ittifak kuran Herakleios, başlarında Ziabal adında bir Hakan bulunan 40 bin kişilik Hazar ordusunun kuzeyden İran topraklarına girmelerini sağlamıştır875. 623 yılında Hazarlar, İberya ve Lazika topraklarını Sâsânîlerden geri almışlardır876. Bizans ve Hazar arasındaki bu ittifaktan sonra Hazarlar, Göktürklerden koparak müstakil bir devlet haline geleceklerdir877. Bunun üzerine Sâsânî devleti ordularının bir kısmını kuzeye yönlendirince, Avarlarla bir ateşkes anlaşması imzalayarak ülkesinin batı ve kuzey sınırlarını güvence altına alan Herakleios 627 yılında Çanakkale üzerinden Anadolu’ya kırk bin askerle saldırı düzenlemiş Sâsânî ordusunu geri çekilmeye mecbur etmiş ve Trabzon’u ele geçirmiştir878. Ordusuyla beraber Sâsânîlere karşı büyük bir harekâta başlayan Herakleios, beş sene zarfında bütün Anadolu’yu Sâsânî ordusunun elinden alarak eski sınırlarına ulaşmış ve Sâsânî üzerine büyük bir sefer düzenlemek

870

George Finlay, age, C. I, s. xxvii; Gerard Chaliand, age, s. 42; Warren T. Treadgold, Byzantium and Its

Army, 284–108, s. 20; Glen Warren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534. 871

İbnü’l-Belhi, age, s. 105.

872

Gerard Chaliand, age, s. 42; W. Seston, agm, s. 191.

873

Gene R. Gartwhite, age, s. 110; M. Cevad Meşkür, age, s. 99; Roman Girişmen, age, s. 309.

874

M. Cevad Meşkür, age, s. 99.

875

Roman Girişmen, age, s. 309; E. A. Grantovski, age, s. 173; Gerard Chaliand, age, s. 42; George Finlay, age, C. I, s. xxvii. Hazar hakanın adı Türk kaynaklarda Çarpan Tarhan şeklinde de geçmektedir. Bkz. Mualla Uydu Yücel, agm, C. II, s. 446; Glen Warren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar, agm, s. 534.

876

Peter Wilcox, age, s. 4; Mualla Uydu Yücel, agm, C. II, s. 446, 447.

877

Mualla Uydu Yücel, agm, C. II, s. 447.

878

Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, s. 295vd; M. Cevad Meşkür, age, s. 99; Timothy E. Gregory, age, s. 172; W. Seston, agm, s. 191.

için hazırlıklara başlamıştır879. Sâsânî topraklarına giren Herakleios, bu defa Şehrbaraz’ı yenmiş ve Azerbaycan eyaletini ele geçirerek; Ganzak (Şiz) şehrinde bulunan Zerdüştlerin en önemli ateşkedesi olan Adhur Goshnasb (Azer Geşnesb) tapınağını yerle bir etmiştir880. Bizans’ın, Sâsânîler üzerine harekâta başladığı dönemlerde doğuda Göktürkler bu durumu fırsat olarak bilip Tung Yabgu komutasında Sâsânî topraklarına girdiler ve 628 yılına kadar İran topraklarının çoğunu ele geçirdiler, Rey ve İsfahan’ı işgal ettiler881.