II. Sâsânî Öncesi İran’ın Siyasi Durumu
1.3. Sâsânî Devletinin Yükselme Dönemi
1.3.1. II Şapur’un Hükümdarlık Dönemi ve Sâsânî Devletinin Kazanımları
II. Hürmüz’ün kendisinin ölümünden sonra doğan çocuğu II. Şapur on altı yaşına varıncaya kadar ülkeyi Sâsânî soyluları yönetmişlerdir445. MS. 309 ve 379 yılları arasında 71 yıl yaşayan Şapur Sâsânî tahtında en uzun kalan hükümdardır446. Kendisi hükümdar olduğu dönem içerisinde Galerius’tan başlayarak II. Valentinian dâhil olmak üzere tam on tane Roma imparatoru ile aynı çağda yaşamıştır447. Bundan dolayı
435
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s. 32.
436
George Rawlinson, age, s. 578.
437
M. Cevad Meşkür, age, s. 85.
438
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.198; R N Frye, agm, V. 3(1), s. 132.
439
George Rawlinson, age, s. 578.
440
Beate Dignas, Engelbert Winter, age, s. 33.
441
M. Cevad Meşkür, age, s. 85.
442
Hadi Hasan, age, s. 119; P. M. Sykes, age, C. I, s. 444.
443
İbnü’l-Belhi, age, s. 67; M. Cevad Meşkür, age, s. 85, P. M. Sykes, age, C. I, s. 444; A. Rafi Hakikat, age, s. 60; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 83.
444
George Rawlinson, age, s. 578.
445
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.198; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 209.
446
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.199; Roman Girişmen, age, s. 297; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 54; George Rawlinson, age, s. 578; R N Frye, agm, V. 3(1), s. 133.
447
hükümdarlık dönemi genel olarak üç dönem halinde incelenmektedir. Birinci dönem onun ordusunun başında Romalılar üzerine savaşa çıktığı 337 yılına kadar geçen yirmi yedi senelik zaman dilimidir. İkinci dönemi ise Roma savaşlarının başlamasından 363 yılında imzalanan Dura anlaşmasına kadar geçen yirmi sekiz yıllık bir süredir. Üçüncü dönem ise bu anlaşmadan Şapur’un öldüğü 379 yılına kadar devam eden on altı yıllık süredir448. Bu hükümdarın çocukluk döneminde Sâsânî sarayı, doğuda Kuşanlıların ve güneyde Bahreyn merkezli Ben-i Ayyar ile Abdu’l-Kays Araplarının çıkarmış olduğu karışıklıklarla uğraşmıştır449. Kuşanlılar, Nersi’nin iktidarının ikinci döneminden itibaren Sâsânî sarayı üzerindeki gücünü kullanarak ülkenin içinde bulunduğu karışık ve zor durumdan istifade etmişler ve doğuda kaybetmiş oldukları toprakları geri almışlar ve sürekli olarak Sâsânî iç işlerine müdahalede bulunmuşlardır450. Şapur’un çocukluk dönemleri Kuşanlıların Sâsânî sarayı üzerindeki nüfuzu ile geçmiştir. Bundan dolayı II. Şapur 356 yılında Kion ve Kuşanlar ile Romalılara karşı anlaşma yaparak ortak bir cephe kurdu451.
On altı yaşında ülke idaresini eline alan Şapur, Bahreyn merkezli olmak üzere Fars Körfezi üzerinde karışıklıklar çıkaran Arapları buradan kovarak körfezin güvenliğini sağlamaya çalıştı452. Buradaki Araplar egemenlik alanlarını Babil topraklarının güney batı yönünde genişletmek amacıyla Sâsânî toprakları üzerine sürekli akınlarda bulunmaktaydılar453. Fars Körfezinin batı taraflarına gemilerle saldıran Şapur Arap Yarımadasının doğu kısımlarını ve Bahreyn’i istila ederek buradaki Arapları etkisiz hale getirdi ve onların birçoğunu esir etti454. Şapur yakalamış olduğu esirlerin omuzlarını deldirerek halkalar taktırmış ve bu esirlerin hepsini halkaların içerisinden geçirmiş olduğu zincirlerle birbirine bağlamıştır455. Bundan dolayı Araplar II. Şapur’a
omuzlar sahibi anlamında zülektaf, İranlılar ise aynı anlama gelen huba sumba
lakabını takmışlardır456. Arapların Sâsânî ülkesine yönelik saldırılarını ortadan kaldıran
448
George Rawlinson, age, s. 578.
449
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 210; M. Cevad Meşkür, age, s. 85; Martin Sicker, age, s. 183; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 83; Hadi Hasan, age, s. 119.
450
Roman Girişmen, age, s. 297.
451
Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 832.
452
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 210; İbnü’l-Belhi, age, s. 67, 68; P. M. Sykes, age, C. I, s. 445; A. Rafi Hakikat, age, s. 60; C. E. Bosworth, agm, V. 3, s. 603.
453
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 210; George Rawlinson, age, s. 579.
454
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.198; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 211; A. Rafi Hakikat, age, s. 60.
455
Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.198; P. M. Sykes, age, C. I, s. 445.
456
İbnü’l-Belhi, age, s. 69; M. Cevad Meşkür, age, s. 85; C. E. Bosworth, agm, V. 3, s. 603; P. M. Sykes, age, C. I, s. 445, George Rawlinson, age, s. 579; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 84; Robert Mignan, age,
II. Şapur, yönünü doğuya Kuşan topraklarına çevirerek Sâsânî ülkesi aleyhine sınırlarını genişletmeye çalışan ve Sâsânî içişlerine müdahale eden bu devleti ortadan kaldırmak için çaba harcamıştır457. Doğuda Kuşan varlığını ortadan kaldıran Şapur Kuşan ülkesini Sâsânîlerin bir eyaleti haline getirdi. Bundan böyle Kuşan ülkesi Belh merkezli olmak üzere Sâsânî hanedanından seçilen bir kişi tarafından idare edilecek ve kendisine de Kuşanşah lakabı verilecekti458. Şapur saltanatının otuzuncu yılına geldiğinde atası Nersi’nin Romalılar karşısında almış olduğu ağır mağlubiyetin ve II. Behram döneminde imzalanan iki ağır anlaşma ile kaybedilen toprakların intikamını almaya karar verir459. Roma üzerine sefer düzenleyen II. Şapur, Costantinus’u yenerek yüklü miktarda ganimet elde etmiştir460. Bu dönemler Costantinus’un zor durumda kaldığı zamanlara denk gelmektedir. Dış politikada başarısız olan Costantinus aynı zamanda ülke içerisindeki karışıklıklarla da uğraşmaktaydı461.
Bundan dolayı Costantinus, Roma ileri gelenlerinin tavsiyesi üzerine saltanatını güçlendirmek maksadıyla 312 yılında Hıristiyanlığı kabul etmiştir462. Costantinus, bu dini kabul ettikten sonra kendi adıyla bugünkü İstanbul şehrini kurarak burayı Hıristiyanlığın merkezi haline getirmek için çalışmıştı463. Costantinus bununla da yetinmeyerek kendisini İran Hıristiyanlarının koruyucusu olarak ilan etmiş ve bu durum Şapur’u fazlasıyla rahatsız etmeye yetmişti464. Çünkü bundan sonra Suriye kökenli Mezopotamyalılar ile Romalılar arasında dini bir sempati ve bağlılık meydana gelecek ve bu bağlılık Sâsânî devletinin İran Hıristiyanlarına yönelik baskısını da beraberinde getirecekti465. Kendi saltanatı döneminde Romalıların 312 yılında Milano fermanıyla Hıristiyanlığı kendi ülkelerinde serbest hale getirmelerini bahane olarak gören Şapur,
s. 84, 85. İranlı tarihçiler buna şiddetle karşı çıkarak Şapur’un her iki omzunun çok geniş olmasından dolayı ona bu lakabın takıldığına inanmaktadırlar. Bkz. A. Rafi Hakikat, age, s. 60; M. Cevad Meşkür, age, s. 85.
457
Roman Girişmen, age, s. 297.
458
Roman Girişmen, age, s. 297; A. D. H. Bivar, agm, V. 3 (1), s. 209; Nesrin Servetian, agm, s. 939.
459
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 54; Roman Girişmen, age, s. 297; Robert Browning, age, s. 188.
460
İbnü’l-Belhi, age, s. 70; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 85.
461
İbnü’l-Belhi, age, s. 70.
462
İbnü’l-Belhi, age, s. 70, 71; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 54; H. Masse, agm, s. 168; Roman Girişmen, age, s. 297; Gene R. Gartwhite, age, s. 98; M. Cevad Meşkür, age, s. 85.
463
İbnü’l-Behli, age, 71; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 54; Raymond Furon, age, s. 97. Ayrıca bkz. Abdulhalik Bakır, “Ortaçağ Coğrafyacılarının İzlenimleri Işığında İstanbul”,
İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul, (Edt. Feridun M. Emecen), İstanbul, 2010, s. 149-
174.
464
P. M. Sykes, age, C. I, s. 445, George Rawlinson, age, s. 579.
465
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 54; H. Masse, agm, s. 169; Raymond Furon, age, s. 97.
Romalıların bu dini benimsemelerinden sonra daha önce kendileriyle aynı dini paylaşan Ermenilerin de Hıristiyanlığı kabul etmelerini gerekçe göstererek Roma’ya cephe aldı466. Fakat Şapur’un başlatmış olduğu savaşlar çok uzun bir zaman almış ama sonuç olarak Sâsânîlerin lehine sonuçlanmış ve 335 yılında Ermenistan’ın tampon olan kısımlarını işgal etmiştir467.
337 yılında uçsuz bucaksız bir ordu ile Roma üzerine yürüyerek İstanbul’u ele geçirip yakıp yıkmaya karar veren Şapur ordusuyla Roma topraklarına girmiştir. Bunun akabinde Costantinus’un ölüm haberi Şapur’a ulaşmış ve kendisi bu seferini yarıda kesmek zorunda kalmıştır. Şapur’u durdurmak üzere Antakya’yı üs olarak kullanan Costantinus’un oğlu Costantius da İstanbul’a geri dönmüştür468. Roma imparatorluğunun Costantinus’un üç oğlu arasında paylaşılması ve onların arasında meydana gelecek olan çekişmelerin Roma’yı daha da yıpratacağı ihtimalini göz önünde bulunduran Şapur, İstanbul seferinden vazgeçerek geri dönmüştür469. Bu durumun ortaya çıkardığı elverişli koşulu göz önünde bulunduran Şapur, Ermenistan ve doğuda Bactiria’yı istila eden Kuşan sorunu üzerine yoğunlaşmak istemiştir470. Ermenilerin Romayla olan ittifaklarından sonra halkın bir kısmının Hıristiyanlığı kabul etmesi üzerine; Ermeni soylularından birçoğunun eski dinleri olan Zerdüştlüğü bırakmaları nedeniyle Ermeniler ikiye bölünmüşlerdir471. Sâsânî Devletiyle Roma arasındaki savaşların önemli sebeplerinden birisini teşkil eden Ermenistan, Roma yanlıları ve Sâsânî yanlıları olmak üzere ikiye ayrılarak, bundan sonra her iki tarafın sürtüşme halinde olacağı bir mesele haline gelmiştir472. Tiridates otoriter bir politika izleyerek buradaki insanların Hıristiyanlığı kabul etmeleri noktasında büyük bir baskı uygulamakta ve bu durum büyük bir hoşnutsuzluğu beraberinde getirmekteydi473. Buna ek olarak Costantinus’un ölümünden sonra başıboş kalan Roma lejyonları Ermenistan’da keyfi uygulamalar içerisine girince, Ermenistan politikası konusunda
466
M. Cevad Meşkür, age, s. 85.
467
Roman Girişmen, age, s. 297; Robert Browning, age, s. 189; Warren T. Treadgold, A History of the
Byzantine State and Society, s. 48. 468
Robert Browning, age, s. 34; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 54; P. M. Sykes, age, C. I, s. 445; Aleksandr A Vasiliev, History of the Byzantine Empire, 324–1453, C. 1, Canada, 1952, s. 68.
469
P. M. Sykes, age, C. I, s. 445. Bu bölünmenin sonucunda Trakya, Anadolu, Suriye, Mısır ve Yukarı Mezoptamya toprakları Costantius’a kalmıştır. Bkz. Martin Sicker, age, s. 184.
470
Martin Sicker, age, s. 184; P. M. Sykes, age, C. I, s. 445; Raymond Furon, age, s. 97.
471
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 54; Roman Girişmen, age, s. 298
472
Roman Girişmen, age, s. 298; George Finlay, Greece Under the Romans, C. I, London, 1857, s. 316
473
Şapur haklı bir gerekçe elde etmiştir474. Ermeni kralı Tirdad’ın faaliyetlerini hazmedemeyen Şapur bu eyalette Zerdüştlerin başına Erşek’i getirerek Tirdad’a karşı kullanmaya çalıştı. Bunun akabinde Şapur hafif süvari birlikleri ile Ermenistan topraklarına girdi475. O, bununla da yetinmeyerek Dicle nehrini geçip Sincar şehrini ele geçirdi476. Şapur, Ermenistan üzerindeki Sâsânî etkisini tekrar elde etmiş ve Ermenistan’ı büyük ölçüde Roma nüfuzunun dışına itmiştir477. Şapur’un bu tavrı üzerine Romalılar, sınırları içerisindeki Arapları Sâsânî topraklarına baskınlar düzenlemeleri amacıyla harekete geçirerek onlara yağmacılık yaptırdılar478.
II. Şapur, 338 yılında Romalıların içerisinde bulunduğu bölünmüşlük ve iç karışıklıkları iyi bir fırsat olarak değerlendirmiş ve askerlerini yeni bir düzene koyarak ordusunu güçlendirmiş ve Roma’nın, Mezopotamya topraklarına yönelik askeri bir garnizon olarak kullandıkları Nusaybin şehrini almak için harekete geçmiştir479. Fakat ilginç bir şekilde burada yaşayan Romalılar İran ordularına karşı gerilla savaşlarına girerek Şapur’u yıprattılar480. Şapur iki yıl süren bir kuşatmanın ardından burada tutunamayacağını anlayınca, doğuda Kuşanların topraklarına egemen olan Akhunların yapmış oldukları baskınlardan dolayı bu kuşatmayı kaldırmak zorunda kalmıştır481. Şapur’un 337 yılında Roma’ya karşı başlatmış olduğu savaşlar 350 yılında doğuda meydana gelen istilalar nedeniyle son bulmuş ve bu savaşların sonucunda önemli kazanımlar elde etmiştir482. 341 yılında Ermenilerle yeni bir anlaşma yapan II. Şapur daha önce yakalanarak gözlerine mil çektirilen Tiran’ın oğlu Arşak’ı tahta geçirmiştir483. Bu adımla Ermenistan üzerindeki karışıklıkları gidererek burayı düzene koyan Şapur tekrar 346 yılında Nusaybin üzerine başarısız bir saldırı daha düzenlemiştir484. İki yıl süren bir mücadeleden sonra 348 yılında bütün Mezopotamya topraklarını işgal eden Şapur modern Sincar kentine komşu olan antik Singara kentinde
474
P. M. Sykes, age, C. I, s. 446.
475
Parvaneh Pourshariati, age, s. 57; P. M. Sykes, age, C. I, s. 446.
476
M. Cevad Meşkür, age, s. 85.
477
George Rawlinson, age, s. 579.
478
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 212; P. M. Sykes, age, C. I, s. 446.
479
P. M. Sykes, age, C. I, s. 446.
480
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 54; P. M. Sykes, age, C. I, s. 446.
481
M. Cevad Meşkür, age, s. 86.
482
George Rawlinson, age, s. 579; Robert Browning, age, s. 189.
483
Parvaneh Pourshariati, age, s. 57; P. M. Sykes, age, C. I, s. 446.
484
Costantius’un ordusuyla karşılaştı485. Roma ordusunu bozguna uğratan Şapur’un çocuklarından bir tanesi Romalıların eline geçmiş ve işkence edilerek bu savaşta öldürülmüştür486. Costantius’un kaçarak kurtulduğu bu savaş 350 yılına kadar devam etmiş ve Şapur, Nusaybin’e karşı üçüncü ve son saldırısını düzenlemiştir487. Bu savaşta müttefiği olan Hintliler filli birliklerle kendisine yardım etmişlerdir488. Sonuçsuz kalan bu savaşların ardından kuzey doğudan Turan topluluklarının Sâsânî sınırlarına girmesi ve Roma’da meydana gelen iç savaşların neticesinde her iki taraf sekiz yıllık bir savaşsız döneme girmiş oldular489. Sonuçsuz biten bu savaşların ardından Costantius’un İran Hıristiyanlarının koruyucusu sıfatıyla kendisini tanıtması Şapur’un kendi ülkesinde yaşayan Hıristiyanları baskı altına almasına neden olmuştur490. Şapur’un, ülkesine sürekli akınlar düzenleyerek doğu sınırlarını tehdit eden komşuları Turan kavimleri ile olan mücadelesi yedi yıl sürmüştür491.
1.3.2. Sâsânîler ve Roma Arasında Ermenistan Sorunu
Şapur doğudaki faaliyetlerini sorunsuz bir şekilde devam ettirmek amacıyla Ermenistan ile ilgili problemleri gidermek için bir takım çalışmalar başlattı492. Fakat Şapur’un doğuya hareketini bir fırsat olarak gören Ermeni Arşak, Roma imparatoruna bir elçi yollayarak yakınlaşma yoluna gitmiş ve bu durumu Sâsânî egemenliğinden çıkmak için bir fırsat olarak kullanmaya çalışmıştır493. Bu yakınlaşma sonucunda imparatorun kardeşi Constans ile nişanlı olan Olimpia, Contans’ın 351 yılında ölmesi ile beraber Ermeni Arşak ile evlendirildi494. Böylece Ermenistan tekrar Roma’ya yakınlaşmış oldu. Bu sırada doğu harekâtını devam ettiren Şapur en son olarak Akhun, Hionit, Kidara ve Kuşan topluluklarından oluşan bir ordunun üzerine sefere çıkarak, 353 yılından 358 yılına kadar sürecek olan bu savaşların akabinde başlarında Grombiat
485
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55; Martin Sicker, age, s. 185; P. M. Sykes, age, C. I, s. 446, 447; Raymond Furon, age, s. 97; Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and
Society, s. 55. 486
P. M. Sykes, age, C. I, s. 447.
487
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55; P. M. Sykes, age, C. I, s. 447.
488
P. M. Sykes, age, C. I, s. 447.
489
P. M. Sykes, age, C. I, s. 447.
490
John Bagnell Bury, age, C. I, s. 304; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55; P. M. Sykes, age, C. I, s. 447, 448.
491
Robert Browning, age, s. 189; P. M. Sykes, age, C. I, s. 448.
492
P. M. Sykes, age, C. I, s. 449.
493
P. M. Sykes, age, C. I, s. 449.
494
(Gurumbat) adında bir hakanın bulunduğu Akhun ordusunu yenerek onları itaat altına aldı495. Bu başarıdan sonra Akhunlarla anlaşma yapan Şapur onlarla ittifak kurarak Roma üzerine düzenlemiş olduğu seferlere Akhunları da beraberinde götürmüştür496.
359 yılında Roma’nın Ermenistan’ı tekrar Sâsânî devletinden koparması ve ana müttefiki haline getirmesi Sâsânî ve Roma savaşlarının tekrar başlamasına sebep olmuştur497. Akhunları itaat altına almak için uzun bir zaman harcayan Şapur daha sonra Roma topraklarına yönelerek Nusaybin’i kuşatmadan doğruca Amida498 üzerine yürümüştür499. Şapur müttefikleri olan Ermeni, Arap, Alban, Gilan, Saka ve Kionitlerden oluşmuş büyük bir ordu ile Roma topraklarına girmiştir500. Asıl hedefi Suriye topraklarını ele geçirmekti, ancak Fırat nehrinin taşması ve azgın sellerin oluşturduğu tehlike Şapur’un Fırat’ı aşmasını imkânsız hale getirince yönünü kuzey doğuya çevirerek Amida’ya yönelmiştir501. Burada, Roma ordusuyla karşılaşan Şapur, 362 yılında müttefikleri olan Akhunlarla beraber Rumları büyük bir bozguna uğratarak Amida (Diyarbakır) ve Nusaybin’i ele geçirmiştir502. Amida, Tigris (Dicle) nehrinin doğu tarafında kurulmuş geniş bir alanı kaplayan büyük surlara sahip aşılması zor bir kentti. Bu kent sekiz bin kişilik büyük bir muhafız birliği tarafından korunmaktaydı503. Şehir surlarına yapılan ilk akında Şapur’un müttefiki olan Akhun hükümdarının oğlu öldürülmüştür504. Şapur’un Amida surlarına yönelik ardı ardına düzenlemiş olduğu akınlar Amida’nın ele geçmesiyle sonuçlanmış ve buradan önemli miktarda ganimet elde etmiştir505. Burayı bin bir güçlükle ele geçiren Şapur kayıplarının çokluğundan dolayı sinirlenmiş ve ele geçirdiği komutanların birçoğunu çarmıha germiş, diğerlerini
495
Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. lv.
496
Roman Girişmen, age, s. 297, P. M. Sykes, age, C. I, s. 449; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 832.
497
George Rawlinson, age, s. 579.
498
Amida, günümüz Diyarbakır şehrinin bazı kısımlarını içerisine alan eski bir antik kenttir. (P. M. Sykes, age, C. I, s. 449, 450); Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55.
499
Robert Browning, age, s. 189; P. M. Sykes, age, C. I, s. 450.
500
Brent D. Shaw, “War and Violence”, Late Antiquity; a Guide to the Postclassical Worlds, (Edt. GlenWarren Bowersock, Peter Brown, Oleg Grabar), Harvard Üniversity Press, 1999, s. 136; İnayetullah Rıza, İran ve Turkan der Zaman-ı Sâsânîyan, Tahran, 1376, s. 9.
501
Martin Sicker, age, s. 186; P. M. Sykes, age, C. I, s. 450; W. Seston, agm, s. 189.
502
M. Cevad Meşkür, age, s. 86; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55; Roman Girişmen, age, s. 297; Gene R. Gartwhite, age, s. 102; İnayetullah Rıza, age, s. 10.
503
P. M. Sykes, age, C. I, s. 450; Ayrıca Amida şehri için ayrıntılı bilgi olarak bkz. Abdulhalik Bakır, “Klasik İslam Kaynaklarında Amid (Diyarbakır) ile İlgili Bazı Kayıtlar ve Bu Kayıtların Değerlendirilmesi”, T. C. Diyarbakır Valiliği I.Uluslar arası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır
Sempozyumu 20-22 Mayıs 2004 Bildiriler, Diyarbakır, 2004, s. 837-848. 504
P. M. Sykes, age, C. I, s. 450.
505
ise köle olarak satmış ve bu şehri yerle bir etmiştir506. Amida’nın düşmesi ile beraber Şapur bir yıl sonra yani 360 yılında etraftaki Bezabde (Cizre), Singara, Virta gibi Mezopotamya’nın en uç bölgelerinde yer alan Roma kentlerini ele geçirmiştir507. Bu savaşlar sırasında Şapur’un doğuda kazanmış olduğu Akhun ve Kidaralı müttefiklerinin büyük yardımları olmuştur508. Roma imparatoru II. Costantinus ise yeğeni Julianus’un korkusundan ülkeyi terk ederek Şapur’un üzerine yürüme cesaretini gösterememiştir. Bundan dolayı Şapur, bu savaş sırasında çok rahat hareket etmiştir509. Bunun üzerine Costantinus Ermeni kralı Arşak’a değerli hediyelerle beraber bir elçilik heyeti göndererek Roma’ya bağlılıklarının devamını sağlamaya çalışmış ve Bezabde’yi (Cizre) Sâsânîlerin elinden almak için başarısız bir saldırı düzenlemiştir510. Bu savaştan sonra imparator II. Costantinus 361 yılında ölmüş ve yerine Julianus geçmiştir511.
Julianus tahta çıktıktan sonra Roma’nın resmi olarak kabul etmiş olduğu Hıristiyanlık öğretisini tekrar yürürlükten kaldırarak, Roma inancını paganizme döndürmeye çalışmıştır512. Julianus, 363 yılında Sâsânîleri ele geçirmiş oldukları kuzey Mezopotmaya topraklarından çıkarmak için mücadele ederken bu savaşlardan birisinde Sâsânî orduları tarafından ordusu imha edilerek öldürülmüştür513. Roma tahtına oturmadan önce çıkmış olduğu Galya seferlerinden başarı ile dönen ve ülkesindeki iç ayaklanmaların önüne geçerek tahtını sağlamlaştıran Julianus Sâsânî üzerine yürüme kararı almıştı514. Bunun için harekât merkezini Antakya’ya kaydıran Julianus Sâsânî ülkesine yönelik ağır bir saldırı için çalışmalarını hızlandırır515. II. Şapur’un kendilerine yönelik katliamlarından dolayı kendisinden nefret eden Araplarla ittifak kuran Julianus onların Sâsânî başkenti Ctesiphon’a kadar akınlarda bulunmalarını sağlamıştır516.
506
James Baillie Fraser, Mesopotamia and Assyria: From the Earliest ages to the Present Time, New York, 1842, s. 197; P. M. Sykes, age, C. I, s. 451.
507
George Rawlinson, age, s. 580; James Baillie Fraser, age, s. 181; P. M. Sykes, age, C. I, s. 451; Robert Browning, age, s. 189.
508
Roman Girişmen, age, s. 297; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. lv. 509 P. M. Sykes, age, C. I, s. 451. 510 P. M. Sykes, age, C. I, s. 451. 511
Robert Browning, age, s. 189; P. M. Sykes, age, C. I, s. 451.
512
M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 213; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55; P. M. Sykes, age, C. I, s. 450, 451; Aleksander A Vasiliev, age, C. I, s. 68, 69; Warren T. Treadgold, A History
of the Byzantine State and Society, s. 60. 513
Raymond Furon, age, s. 97; M. Cevad Meşkür, age, s. 86; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 55; Warren Treadgold, Byzantium and Its Army, 284–1081, California, 1995, s. 10; Josef Wiesehöfer, agm, s. 60; Peter Wilcox, age, s. 4; H. Masse, agm, s. 169.
514
P. M. Sykes, age, C. I, s. 451; Cyril A. Mango, age, s. 30.
515
Robert Browning, age, s. 190; P. M. Sykes, age, C. I, s. 452.
516
Julianus Ermenistan üzerine yaptığı saldırıda ise Hazar Türklerinin desteğini görmüştür517. Kendisini, Partlar döneminde Ctesiphon’u işgal eden Marcus Aurellios olarak gören Julianus, geçmişte Trajan’ın yaptığı gibi bu kenti tekrar ele geçirerek Sâsânî devletini yıkmanın hesaplarını yapmaktaydı518. Yüz binden fazla bir muharip güçle 363 yılının Mart ayı başlarında Sâsânî üzerine harekete geçen Julianus, Fırat’ı geçerek Carrhae (Karha) şehrine yürüdü519. Julianus, Sâsânî devletine hissettirmeden Fırat üzerinde bir filo oluşturarak bu filo ile Fırat nehrinin kenarında olan Sâsânî devletinin kalbine doğru inmeyi planladı520. Fırat üzerinde 1100 adet gemiden oluşturmuş olduğu filo ile Sâsânî başkenti Tisfun üzerine yürüyen Julianus’un bu harekâtına ünlü Roma tarihçisi Ammianus Marcellinus’da canlı bir tanık olarak katılmıştır521. Julianus ordusuyla Fırat üzerinde ilerleyerek çok sıkı bir şekilde korunan Piruzşapur’a vardı522. Burada güçlü bir fırtınaya yakalanan imparator yine de kararından vazgeçmeyerek hareketli yüksek kuleler inşa ettirmek suretiyle Piruzşapur’u ele geçirmeye çalıştı523. Uzun uğraşlardan sonra burayı ele geçiren Julianus başkent Medain’in büyük kentlerinden olan Seleukeia’nın kuzeyinde dağınık kasabalar halinde bulunan ve Coche adı verilen bölgeye ulaştı524. Burada Julianus, Sâsânîlerin Fırat ve Dicle Nehrini birleştirmek için açmış oldukları kanat mulka (kraliyet kanalı) adlı