Sâsânî Devletinin Doğu Politikası ve Akhunlarla İlişkiler

Behram Gur döneminde Bizansla daha önce tesis edilmiş olan iyi ilişkiler 420 yılında tekrar bozulmuştur600. Behram Gur döneminin başlıca problemleri doğuda Akhunlar ve batıda ise Bizanslılar teşkil etmiş; fakat Akhunlar karşısında kazandığı başarının aynısını Bizanslılara karşı gösterememiştir601. Sâsânîlerin ülkesinde yaşayan Hıristiyanları ülkesinde karışıklık çıkarmak ve Bizans ülkesi lehine casusluk yapmak suçlamasıyla sürgün etmesi Bizans’ın tepkisine neden olmuştur602. Behram ve Theodosius arasındaki bu sürtüşme daha sonra bir savaşa dönüşmüştür603. Behram Gur ve generali Mihr Nersi ordularıyla beraber Bizans topraklarına girerek Erzenrum’a kadar ilerlediler. 422 yılında Behram Gur ile Bizans ordusu komutanı Procopius arasında bir barış anlaşması imzalanarak Sâsânîler ve Bizans arasındaki pürüzler giderilerek iki ülke arasında yüz yıllık bir saldırmazlık anlaşması imzaladılar604. Her iki ülkede yaşayan azınlıkların dinlerini özgür bir şekilde yaşamaları noktasında anlaşma imzalayarak Bizans sınırını güvence altına almış oldular605. Behram Gûr kendi döneminde Sâsânî ülkesindeki Hıristiyan kilisesini Sâsânî devletinin himayesine alarak bu kiliseyi müstakil bir hale getirerek Bizans nüfuzundan kurtarmaya çalışmıştır606. Bu anlaşmanın üzerinden kısa bir zaman sonra Sâsânî ülkesine bağlı olan Ermeni kralı

597

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 224; İbnü’l-Belhi, age, s. 77.

598

İbnü’l-Belhi, age, s. 76 vd; M. Cevad Meşkür, age, s. 88; Gene R. Gartwhite, age, s. 103.

599

Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.200.

600

John Bagnell Bury, age, C. I, s. 305; John Robinson, age, s. 122.

601

Roman Girişmen, age, s. 300.

602

M. Cevad Meşkür, age, s. 89.

603

Warren T. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, s. 90; George Rawlinson, age, s. 583; Wilhelm Eillers, agm, V. 3 (1), s. 499.

604

Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 56; M. Cevad Meşkür, age, s. 89; George Rawlinson, age, s. 583; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 305.

605

H. G. Wells, age, C. II, s. 50; George Rawlinson, age, s. 583; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 56; Roman Girişmen, age, s. 300.

606

Hitherto kendisini bir kral olarak tanımlamış ve ülkesini Sâsânîlere bağlı bir satrap şekline sokarak kendisi de vasal bir kral olmuştur607. Bu sorunları halleden Behram yönünü Kafkaslar üzerinden Sâsânî ülkesine akınlar düzenleyen göçebeler üzerine çevirdi. Kafkas geçitlerini koruma altına alan Behram 395 yılında Roma ile imzalanan anlaşmanın aynısını Bizanslılarla imzalayarak bu geçitlerin muhafazası karşılığında Bizanslılardan her yıl belirli bir ücret alacaktı608. Bu sırada doğuda Toharistan’da Kuşanlıları yıkarak onların yerine bir devlet kuran Akhunlar, Bedehşan, Belh ve Soğd’u ele geçirdiler ve 425 yılında ise Ceyhun nehrini geçerek Sâsânî ülkesine akınlar düzenlemeye başladılar609. Akhun hakanı Behram’ın ülke işleri ile ilgilenmeyip sürekli olarak av ve eğlence merasimleri ile meşgul olmasını fırsat bilerek Sâsânî ülkesine yönelik büyük bir saldırıya geçti610. Kalabalık Akhun ordusu Sâsânîlere ait doğudaki verimli toprakları ele geçirerek Rey önlerine kadar geldi611. 427 yılında yanına almış olduğu seçkin süvari birlikleri ile ülkeyi terk etmiş görüntüsü veren Behram, Akhun ordusunun rehavete kapılarak tedbirsiz bir şekilde Sâsânî topraklarına girmesini sağlayarak gizli bir şekilde Akhun ordusu üzerine doğru hücuma geçmiştir612. Akhun ordusunu yanıltarak onları ani bir baskınla hezimete uğratan Behram Gûr, bu savaşta Akhun hakanını öldürerek onun tacını, tahtını ve ailesini Atropaten topraklarındaki Şiz şehrinde bulunan Azer Geşnesb tapınağına göndermiştir613. Akhunlara ölümcül bir darbe indiren Behram onlarla bir anlaşma yapıp ülkesini yaklaşık bir yirmi yıllık süre için Akhunların tahribatından koruyabilmiştir614. Behram Gûr, her iki ülke sınırları arasına yüksek kuleler inşa ettirerek sınır ihlallerini önlemeye çalışmış ve Farab şehri sınır olarak tayin edilmiştir615.

607

George Rawlinson, age, s. 583; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 305.

608

Roman Girişmen, age, s. 301.

609

Zeki Velidi Togan, age, s. 42; M. Cevad Meşkür, age, s. 89; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 56; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 305, 306; Enver Konukçu, “Akhunlar”, Türkler

Dergisi, C. I, s. 829. 610

Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s.200; M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 227.

611

George Rawlinson, age, s. 584; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 92; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 832.

612

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 228; İbnü’l-Belhi, age, s. 81, 82; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 93; Raymond Furon, age, s. 97; Roman Girişmen, age, s. 300; Zeki Velidi Togan, age, s. 42; Ehsan Yarshater, “Introduction”, V. 3(1), s. lv.

613

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 228; M. Cevad Meşkür, age, s. 89; A. V. Williams Jackson, age, s. 135; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 833.

614

George Rawlinson, age, s. 584.

615

Akhun tehlikesini ortadan kaldıran Behram ele geçirdiği yerleri kardeşi Nersi’ye vererek onu Horasan valisi olarak atadı ve onun için Belh’i merkez olarak tayin etti616. Akabinde ordusuyla Hindistan’a yönelince buranın imparatoru kendi kızını Behram ile evlendirerek Deybul ve Mekran topraklarını Behram’a verip onun Hindistan’a yönelik sefer yapmasını engellemiş oldu617. Hint seferinden dönen Behram kardeşi Nersi’yi Bizans üzerine yolladıktan sonra kendisi de Yemen ve Kızıldeniz üzerine sefere çıkarak bu seferden sonra Yemen’i yıllık haraca bağlamıştır618. Behram Gur, Sâsânî toplumunda sevilen hükümdarlardan birisiydi, sanata ve müziğe olan düşkünlüğü ile tanınmaktaydı619. Behram Gur, çok sevdiği yaban eşeği avlarından birisi sırasında arkasına takıldığı bir yaban eşeğinin ardından atıyla giderken bir bataklığa saplanarak ölmüştür620. Behram Gur, Sâsânî tarihi açısından farklı bir simgedir. Bu hükümdar Fars kültürü açısından avcılık ve sanata olan düşkünlüğünden dolayı müziğin, aşkın ve şiirin sembolü olarak tanınmaktadır621. Behram’ın ölümü üzerine 439 veya 440 yılında yerine Sâsânî devletini on yedi sene yönetecek olan oğlu II. Yezdicürd geçmiştir622. Kendi döneminde Sâsânî toplumu barış ve huzur içerisinde yaşamış ve genel olarak ülkesini savaşların dışında tutmuştur623. Bu hükümdara yumuşak huylu olmasından dolayı yumuşak anlamına gelen narm (nerm) lakabı takılmıştır624. Ülkenin yönetimini büyük ölçüde amcası olan bilge vezir Mihr Nersi’nin kontrolüne bırakmıştır625. Bizans ile babası döneminde yapılan anlaşmayı yenileyerek her iki ülke sınırlarında askeri müstahkemler yapılmaması, Kafkas derbentlerinin bakım ve onarımının iki ülkenin ortak girişimiyle yapılması konusunda anlaşmalar yapmışlardır626. Kendi döneminde dinler üzerinde araştırma yapılması için bir komisyon kurarak hangi dinin daha gerçekçi olduğu konusunda araştırma yapılarak bunun sonucunun açıklanmasını isteyen bu hükümdar, ülkesinde mevcut bulunan dinler üzerine yaptırdığı incelemeden sonra en doğru din olarak Zerdüştlükte karar kılmış ve diğer din mensuplarına yönelik kısıtlayıcı

616

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 228; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 833.

617

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 230; İbnü’l-Belhi, age, s. 83.

618

İbnü’l-Belhi, age, s. 83; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 93.

619

M. Cevad Meşkür, age, s. 90.

620

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 231; İbnü’l-Belhi, age, s. 83; M. Cevad Meşkür, age, s. 90; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 94, 95.

621

Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 56.

622

Ahmed bin İshak Yakubi, age, C. I, s. 200; Roman Girişmen, age, s. 301; George Rawlinson, age, s. 584; Said Alizade, Ali Rıza Pehlevani, Ali Sadrnia, age, s. 56; Sir John Malcolm, age, V. I, s. 96.

623

İbnü’l-Belhi, age, s. 83.

624

İbnü’l-Belhi, age, s. 83; John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306.

625

M Cerir et-Taberi, age, C. II. s. 231; Parvaneh Pourshariati, age, s. 60.

626

bir takım faaliyetlere girişmiştir627. Bu hükümdar iktidarda olduğu dönem içerisinde ülkesindeki memurların mevcut kanunlara göre hareket etmeleri yönünde çalışmalar yapmış ve mevcut kanunları düzenleyerek kuvvetlendirmeye çalışmıştır628.

II. Yezdicürd’ün saltanatı döneminde Maveraünnehir dolaylarında göçebe Kidaralar Sâsânî ülkesine akınlar düzenleyerek doğu bölgelerinde karışıklıklar çıkardılar629. II. Yezdicürd, Taligan bölgesinde Kidaritleri mağlup ederek onların oluşturmuş oldukları tehlikeyi ortadan kaldırmıştır630. 443 yılında kuzey komşuları Akhunlar tekrar Sâsânî ülkesi için tehdit oluşturmaya başladılar631. Bu dönemden itibaren Akhunlar yaklaşık elli yıl boyunca Sâsânîlerin doğu sınırlarında önemli bir problemi teşkil edecekler ve Sâsânî siyasi tarihi üzerinde önemli bir baskı unsuru haline geleceklerdir632. II. Yezdicürd döneminde Akhunların Sâsânî ülkesine yönelik akınları ve Sâsânîlerin savunma savaşları yaklaşık olarak dokuz yıl sürecektir633. Sonuç olarak 451 yılında II. Yezdicürd Akhunları Amu Derya’nın kuzeyinde bulunan çöllere doğru püskürterek buranın bütün verimli topraklarını ülkesine katmıştır634. Bunlarla eş zamanlı olarak 452 yılında Sâsânî devletinin Albania’daki ordusu Kafkas Hunları (Haylandur) tarafından yenilgiye uğramış ve büyük kitleler halinde Ermenistan, İberia ve Albanya topraklarını istila ederek büyük ganimetler elde etmişlerdir635. Akhunlarla mücadelesinde Nişabur’u merkez olarak alan Yezdicürd genel olarak kazandığı başarıların akabinde Akhunların 455 yılında Horasan’a girmelerine engel olamadı ve Sâsânî devleti doğal sınırlarına geri çekildi636. İktidarı döneminde Bizans’ın, Ermenistan üzerindeki etkisini kırmak amacıyla, buradaki din adamlarına Zerdüştlük dinini benimsetmek için çalışmalar yapmış fakat bunda başarılı olamamıştır637. Ordusunun başında Ermenistan’da meydana gelen Zerdüştler ve Hıristiyanlar arasındaki iç savaşı bastırmak için giden II. Yezdicürd bu isyanı bastırarak Hıristiyan din adamlarından önde gelenleri kendi yanında başkent Tisfun’a getirmiştir638. 456 yılında Akhunlar

627

Roman Girişmen, age, s. 301; Raymond Furon, age, s. 98.

628

İbnü’l-Belhi, age, s. 83.

629

Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 832, 383.

630

M. Cevad Meşkür, age, s. 90; Roman Girişmen, age, s. 301.

631

George Rawlinson, age, s. 584; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 832; Gene R. Gartwhite, age, s. 103.

632

Gene R. Gartwhite, age, s. 104; Brent D. Shaw, agm, s. 139.

633

John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306; George Rawlinson, age, s. 584; Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 833.

634

George Rawlinson, age, s. 584.

635

Tarık Dostiyev, agm, C. I, s. 923.

636

Dursun Ali Akbulut, agm, C. I, s. 833.

637

John Bagnell Bury, age, C. I, s. 306; George Rawlinson, age, s. 584; Raymond Furon, age, s. 98.

638

tekrar Sâsânî ülkesinin doğu sınırlarına yönelik akınlarına başlamışlardır639. Bu akınlara karşı koymak amacıyla sefere çıkan Yezdicürd bir Akhun tuzağına düşüp ağır bir yenilgi almıştır640. Yezdicürd 18 yıllık saltanatının ardından 457 yılında ölünce yerine iki oğlundan birisi olan III. Hürmüz geçmiştir641. Fakat Yezdicürd’ün Sistan valisi olan büyük oğlu Piruz babasının yasal varisi olduğundan dolayı kendisini tahta geçmeye daha layık ilan edip Hürmüz’ün hükümdarlığını tanımadı ve iki kardeş arasında iki yıl sürecek olan bir taht kavgası başladı642. Ceyhun’un diğer tarafına kaçan Piruz buradan toplamış olduğu göçebe kavimlerden oluşturduğu kalabalık bir orduyla Hürmüz’e karşı savaşmıştır643. Bu iki kardeşin iki yıl süren taht kavgası boyunca anneleri Dinag başkent Tisfun’da tahta oturarak ülkeyi yönetmiştir644. Dinag, kendi adına bastırmış olduğu paraların üzerinde lakap olarak kraliçeler kraliçesi anlamına gelen banbishnan-ı

banbishn ibaresini kullanmıştır645.Taht kavgasını kaybeden Piruz, Akhun ülkesine kaçarak Türk hakanı Hoşnavaz’dan (Aksungur) yardım istedi646.