Rusya’nın Yeni Siyaseti “Enerji Bağımlılığıyla Kontrol”

Rusya, toprakları üzerinden geçmeyen enerji iletim sistemlerine hem bölge ülkelerinin kalkınmasına yardım edeceği ve bu suretle onları kontrolü dışına çıkarabileceği hem de karlı bir işten yararlanamayacağı endişesiyle şiddetle karşı çıkmaktaydı.

Vladimir Putin Mayıs 2000’de devlet başkanı olduktan sonra Rusya’nın, Hazar’ın kıyıdaş devletlerine yönelik politikalarında önemli bir değişim olduğu göze çarpmıştır.

Putin, ticari ilişkileri vasıtasıyla bölgedeki Rus ekonomik etkisini kullanmaya başlamıştır. Bu strateji Güney Kafkasya ülkelerine olduğu kadar Orta Asya ülkelerine de uygulanmaktadır.

Bu çerçevede Rusya, “arka bahçe” olarak kabul ettiği bölgelerde son dönemlerde enerji kaynaklarına ilişkin avantajlarını koz olarak kullanmaktadır. Hisselerinin tamamına yakını devlete ait olan çok sayıdaki Rus firması (Gazprom, İtera, Gazexport, RAO “EES Roassi”-Rusya Birleşik Enerji Sistemleri- son olarak hisselerinin devlet şirketi tarafından satın alındığı anlaşılan Yukos) eski etki sahasına yeni yatırımlarla girmeye çalışıyor.

Bölge devletlerine ihraç ettiği doğalgazı sık sık keserek baskı kurmak, devletlerin iç enerji sektöründe özellikle elektrik enerjisinde Rusya Federasyonu sermayeli şirketlerin etkinliğini korumak, bu devletlerin doğalgaz ve petrol gibi kaynaklarını dışarı taşımada seçme özgürlüğünü kısıtlamak Rusya’nın bölge devletlerine yönelik enerji politikasının temelini oluşturmaktadır. Öte yandan bölge devletlerinin enerji ihtiyaçlarının büyük bölümünü Rusya’dan karşılamaları Moskova’ya olan bağımlılığı artırmaktadır.

Rusya’nın bölgede enerji alanında sahip olduğu etkinlik aynı zamanda siyasi arenada da etkin olma fırsatını yaratmaktadır (VELİEV, 2005(a), s.15-16).

4.2.2.1. Azerbaycan-Rusya Enerji İlişkileri

Son dönemlerde geliştirilen “enerji bağımlılığıyla kontrol” politikası çerçevesinde Rusya’nın Azerbaycan’a yönelik enerji diplomasisinin birkaç boyutu var;

1. Rus şirketlerinin Azerbaycan’ın Hazar petrollerini araştırması ve hisselerinde pay sahibi olmasını sağlamak.

2. Azerbaycan’ın enerji kaynaklarını Batı’ya taşıyacak boru hatlarının kendi topraklarından geçmesini sağlamak ve bu sayede Azerbaycan’ın Rusya Federasyonu’na bağımlılığını geçekleştirmek.

3. Doğalgaz konusunda Azerbaycan’ı kendisine bağımlı kılarak alternatif doğal gaz alım güzergahlarından alıkoymak.

4. Azerbaycan’da elektrik enerjisi dağıtımı üzerinde de söz sahibi olmak.Bu alanda RAO EES Roassi elektrik şirketi ön plana çıkmaktadır.

RAO, yazılı ve sözlü basın aracılığı ile Azerbaycan’ın çeşitli bölgelerinde elektrik dağıtımını üstlenen Türkiye sermayeli Barmek şirketini sıkıştırarak onun yerini almaya çalışmaktadır.

Azerbaycan’ın petrol yataklarının araştırılması ve petrolün ihraç edilmesinde öne çıkan şirket, LUKOİL petrol şirketi olmuştur. 23 Ekim 1993’te iki ülke yönetimi arasında yapılan anlaşma ile Rus şirketi LUKOİL’e Hazar’ın Azerbaycan sektöründe petrol çalışmaları yapma hakkı verilmiştir. Azerbaycan’ın Hazar’daki doğalgaz ve petrol rezervlerinin paylaşımını öngören Asrın Anlaşmasında aynı şirkete %10’luk pay verilmiştir. Daha sonraları aynı şirkete Şahdeniz (%10), Karabağ (%12,5), Yalama (%10) gibi petrol anlaşmalarında da pay verilmiştir.

Lukoil, Azeri-Çırak-Güneşli ve Şahdeniz petrol yataklarının işlenmesinin pahalılığı nedeniyle buradaki hisselerini 12,5 milyar dolara Japon İnpex firmasına satmış ve Azerbaycan’da daha çok kendi operatörü olduğu projelere ağırlık vererek ekonomik çıkarını artırmaya yönelmiştir.

Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ile Gazprom’a bağlı Gazexport arasında 5 yıllık bir anlaşma imzalanmıştır. Anlaşmaya göre Azerbaycan 7-8 milyar metreküp olan yıllık doğal gaz ihtiyacının 4 milyar metreküpünü Rusya’dan karşılayacaktır. Azerbaycan’ın gaz ihtiyacının büyük bölümünü Rusya’dan karşılıyor olması Azerbaycan’ı zor durumda bırakabilmektedir. Sözgelimi 2004 yılının sonunda Rusya Türkmenistan’ın aldığı doğalgazın fiyatında anlaşamayınca Aşkabat 31 Aralık 2004’ten itibaren Rusya’ya verilen doğalgazı kesmiştir. Buna karşılık Rusya da Azerbaycan’a verilen doğalgazı kesince Azerbaycan’ın 40 ili 11 gün doğalgazdan yoksun kalmıştır.

4.2.2.2. Gürcistan-Rusya Enerji İlişkileri

Rusya, Gürcü enerji sektöründe iki alanda varlığını hissettirmektedir; doğalgaz ve elektrik enerjisi olarak ortaya çıkmaktadır. Gürcistan’ın doğalgaz ihtiyacı büyük ölçüde Rusya’nın Gazprom ve İtera şirketleri tarafından sağlanmaktadır. 2000’den başlayarak Rusya Gürcistan’a verilen gazı aralıklarla kesmekte, doğalgaz bakımından bu ülkeye bağlı olan Gürcistan üzerinde bunu bir baskı unsuru olarak kullanmaktadır.

Gürcistan elektrik enerjisinin %80’inini sağlayan santraller Rusya’nın RAO EES Roassi- Rusya Birleşik Enerji Sistemlerinin (BES)- elinde bulunmaktadır. BES, Gürcistan’ın başkenti Tiflis’in elektrik enerjisi ihtiyacını sağlayan AES Telasi şirketinin %75’ine, TbilGRES termal elektirik santralinin iki bloğuna ve Khrami nehri üzerinde bulunan su elektrik santrallerinin 25 yıllık işletme hakkına sahiptir.

4.2.2.3. Ermenistan-Rusya Enerji İlişkileri

Doğal kaynaklardan yosunluk Ermenistan’ın ekonomi ve sanayisinin gelişmesi önünde en önemli engel olarak durmaktadır. Zengin gaz ve petrol sahibi komşusu Azerbaycan’la savaş durumunda olması Ermenistan’ı enerji alanında Rusya’ya bağımlı hale getirmiştir.

Ermenistan elektrik enerjisinin %80’ini Rusya Birleşik Enerji Sistemleri üstlenmiş durumdadır. Birleşik Enerji Sistemleri, Ermenistan’da Metzamor Nükleer Santrali, Hrazdan, Sevan elektrik santrallerinin işletmesini üstlenmiş durumdadır.

Ermenistan doğalgaz ihtiyacını da Rusya üzerinden Türkmenistan’dan sağlamaktadır. 1995’ten itibaren Türkmenistan gazını dışarıya satan Türkmenrostransgaz (Türkmenistan-Rusya Trans Gaz) şirketi ile imzalanan anlaşma sonucu Ermenistan Türkmen gazını Rus şirketi aracılığı ile almaya başlamıştır.

Rus doğalgaz şirketleri, SSCB döneminden kalan borçlarına karşılık birkaç sanayi kuruluşunu Rus yönetimine bırakmak zorunda kalan Ermenistan’ın aldığı doğalgazın karşılığını ödeyememesi sonucu bu ülkeye verilen doğalgazı sık sık kesintiye uğratmışlardır.