Enerji Nakil Hatları Üzerine Yaşanan Tartışmalar

4.2.2.2.1.1. Varolan ya da Tasarlanan Petrol Boru Hatları

Bölgede eski Sovyetler Birliği döneminden kalma bir dizi petrol ve doğal gaz taşıma hatlarının devrede olmasına karşın Rusya Federasyonu’nun kurulmasının ardından eski Sovyet topraklarında Rusya’nın denetimi dışında gerçekleştirilen ilk taşıma hattı ise Bakü- Tiflis-Ceyhan Boru Hattı’dır. Bölgede enerji kaynaklarının uluslararası pazara sunulmasında önemli bir yer tutan taşıma hatları aşağıda ele alınmıştır.

4.2.2.2.1.1.1. Bakü-Novorossisk Güzergahı

SSCB’nin dağılmasından sonra tüm dünya Hazar’da ne kadar petrol bulunduğunu, bunun ne kadarının ne zaman çıkarılabileceğini tartışmaya başlamıştı.

Bütün bu tartışmalardan öte kendi enerji potansiyellerini pazarlayarak bir an önce kalkınmanın ve bağımsızlığın yolunu tutmak isteyen Orta Asya ülkelerinin ısrarıyla, o zamana kadar uygulanmamış bir yöntemle bölge petrolünün uluslar arası piyasalara kesintisiz olarak ulaştırılıp ulaştırılmayacağını ve müşterisinin olup olmadığını görmek amacıyla “erken üretim petrolü” kavramını geliştirildi. Buna göre bölgede çok büyük yatırımlara girişmeden önce ilk aramalarla elde edilecek petrol deneme mahiyetindeki boru hatlarıyla uluslar arası piyasalara ulaştırılacaktı. Eğer erken petrol alıcı bulabilirse bundan sonra “ana ihraç boru hattı”na geçilebilirdi.

Erken üretim petrolünün hangi güzergah aracılığıyla iletileceği tartışılırken Rusya, Bakü-Novorossisk limanı arasında zaten bir boru hattı olduğunu, hattın hem ucuz hem de hızlı bir biçimde gerçekleştirilebilecek tek alternatif olduğunu ileri sürmekteydi. Öneriye göre erken üretim petrolü Bakü’den Novorossisk’e pompalanacak ve buradan tankerlere yüklenecek petrol boğazlardan geçerek dünya pazarlarına ulaştırılacaktı.

1997’de kullanıma açılan günlük 100 bin varil kapasiteli Bakü-Novorossisk hattı, erken üretim petrolünün taşınması için öngörülmüş “kuzey güzergahı”dır. Hattın maliyeti 600 milyon dolardır. Bakü’den çıkıp Çeçenistan üzerinden geçen hat, Çeçenistan’daki çatışmalar nedeniyle endişeyle karşılanmaktadır. Bu durum güzergahın, ana ihraç boru hattı olma olasılığını da azaltmaktadır.

Bununla birlikte Türkiye boğazlardaki tanker trafiğinin artması nedeniyle ortaya çıkabilecek olası tehlikeleri ileri sürerek Rus önerisini reddetmiştir. Türkiye aynı amaçla boğazlar mevzuatını da değiştirerek petrol tankerlerinin geçişine sınırlamalar getirmiştir.

Bu gelişmeler üzerine Rusya, boğazların önemini azaltmak için yeni projeler geliştirmiştir. Yeni projeye göre Novorossisk’ten yüklenecek petrol Bulgaristan’ın Burgaz limanından Yunanistan’ın Alexandrapolis limanına kadar uzanan 350 km’lik boru hattı aracılığıyla Avrupa’ya ulaştırılacaktır. Yıllık kapasitesi 35-40 milyon ton olacak hattın toplam maliyeti 700 milyon dolar civarındadır.

4.2.2.2.1.1.2. Bakü-Supsa Hattı

Azeri-Güneşli-Çırağ sahalarının işletilmesiyle çıkan erken petrolün aktarıldığı “batı güzergahı”dır. Buna göre Bakü’den petrolü buradan Gürcistan’ın Supsa limanına iletilecektir. Petrol buradan tankerlerle boğazları geçerek dünyaya ulaştırılacaktır. Uzunluğu 830 km olan hattın taşıma kapasitesi 5-7 milyon ton olan hattın maliyeti konusunda 600 milyon dolar ile 1.5 milyar dolar arasında çelişkili rakamlar verilmektedir.

1999’da kullanıma açılan hattın günlük toplam kapasitesi günde 145 bin varile ulaşmıştır. Gürcistan Uluslararası Petrol Şirketi (GIOC) ile Azerbaycan Uluslararası Petrol Konsorsiyumu (AIOC) arasında imzalanan anlaşma uyarınca AIOC, Supsa’da yeni bir terminalin inşası için gerekli finansman desteğini sağlayacak ve 30 yıllık bir kullanım süresi sonunda tüm tesis ve işletmeler Gürcistan’a devredilecektir.

Batı güzergahı da bazı sorunlarla karşı karşıyadır. Hat bölgede işlenen petrolün tamamını taşıma kapasitesinden yoksun olduğu için geçici bir çözüm olmaktadır. Buna ek olarak Türkiye, boğazlardaki trafiği artırdığı ve buna paralel çevre felaketlerine yol açabileceği gerekçesiyle hattın ana ihraç boru hattı olmasına karşı çıkmaktadır. Bununla birlikte maliyetinin düşüklüğü nedeniyle Batılı tüketiciler ve dev petrol şirketleri Bakü-Supsa hattını ana ihraç hattı olabilecek en uygun seçenek olarak görmektedirler.

Türkiye’nin boğazlardaki tanker trafiği nedeniyle karşı çıktığı hattın boğazlardan geçirilmesini önlemek amacıyla boğazları by-pass eden öneriler de geliştirilmiştir. Buna göre, Bakü’den boru hattı ile Gürcistan’ın Supsa limanına gelen petrol buradan tankerlerle Bulgaristan, Romanya ya da Ukrayna’ya ve böylece söz konusu ülkelerdeki boru hatları aracılığıyla Avrupa’ya akıtılacaktır.

4.2.2.2.1.1.3. Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı

Azerbaycan petrolleri için ana ihraç hattı konusunda tartışmalar 90’lı yıllar boyunca Rusya ve Türkiye arasında bir çekişmeye dönüşmüştü. 1992’de Azerbaycan petrollerinin dünya pazarlarına açılması görüşü ortaya atıldığında İran, Nahçıvan yolu gündeme gelmiş ancak

ABD böyle bir projeyi onaylamamıştı. Daha sonra Ermenistan üzerinden Türkiye’ye oradan dünya pazarlarına ulaşacak boru hattı önerisi gündeme gelmiş Azerbaycan Dağlık Karabağ sorunu nedeniyle bu öneriye karşı çıkmıştı. Rusya Azeri petrolünün Novorossisk ile dünya pazarlarına taşınmasında ısrar ederken Türkiye petrolün Gürcistan’dan geçerek Türkiye’nin Akdeniz kıyısındaki limanı Ceyhan üzerinden dünya pazarlarına açılması görüşünü savunuyordu. Hatta gerekçe olarak çatışmalardan uzak bölgelerden geçiyor olması ve boğazlardaki yoğun tanker trafiğini artırmayacak olması gösteriliyordu (ÜNÜVAR, 2004, s. 107).

BOTAŞ’ın verilerine göre 1776 km uzunluğunda olacak hattın büyük bölümü (1076 km) Türkiye’den geçecektir. Bakü-Tiflis-Ceyhan hattının yıllık kapasitesinin 50 milyon ton (1 milyon varil/gün) olacaktır. Yapımına 2001’de başlanan hattın 2005’te tamamlanması planlanmaktadır. Hattın maliyeti için 2.7 milyar dolar ile 3.5 milyar dolar arasında değişen rakamlar verilmektedir ancak bazı uzmanlar hattın maliyetinin 4 milyar doları aşabileceği uyarısında bulunmaktadırlar.

Eğer hayata geçirilebilirse hat, Türkiye’ye ekonomik avantajların yanı sıra stratejik avantajlar da sağlayacaktır.

Bununla beraber hattın inşasında bir kısım zorluklardan da bahsetmek gerekmektedir. Hattın geçeceği bazı bölgelerde yüksekliğin 2700 metreye kadar çıkması hem inşaat maliyetini hem de inşaattan sonra petrolün taşınma maliyetini artıracaktır. Bazı değerlendirmelere göre boru hattından 1 ton petrolün taşıma maliyeti 10-12 dolar arasında olacaktır. Bu ise petrolün boğazlardan taşınmasından daha pahalıya mal olacaktır. Bir başka argümana göre ise Bakü, hattı karlı işletmeye yetecek kadar petrole sahip olmayabilir. Bu amaçla Kazak petrollerinin de ek boru hatlarıyla Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattına bağlanması istenmektedir. Hattın sismik olarak hareketli bölgelerden geçmesi, bir başka dezavantaj olarak ileri sürülmektedir. Bakü-Ceyhan hattının Azeri petrolleri için ana hat olarak seçilmesinde petrol şirketlerinin ağırdan almalarının bir nedeni ise ABD ve İran arasındaki ilişkilerin yumuşaması halinde en ekonomik alternatif olan petrolün İran üzerinden nakledilebileceği alternatifinin düşünülmesidir.

Bakü-Ceyhan hattının ana hat seçilmesi durumunda ekonomik açıdan hattın Ermenistan üzerinden geçirilmesi en iyi alternatif olacaktır. Ancak Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki Karabağ sorunu projenin önündeki en büyük engeli teşkil etmektedir. Bu güçlüklere rağmen Ermenistan alternatifi, devletler arasındaki müzakerelerde sık sık gündeme gelmektedir. Erivan Armgazproyekt Enstitüsü'nün çalışmalarına göre Ermenistan alternatifi şu avantajlara sahiptir: İlk olarak Türkiye sınırına yakınlığından dolayı hattın önemli ölçüde kısalması mümkündür. Hattın minimum uzunluğu 1560, maksimum uzunluğu ise 1780 kilometredir ki arasında 220 km’lik bir fark bulunmaktadır.

Hattın bu doğrultudan geçmesi, maliyetlerini önemli ölçüde azaltarak 2.4 milyar seviyesine düşürecektir. Ermeni uzmanların görüşlerine göre Gürcistan alternatifi 2.5-3 milyardan aşağı değildir.

ABD, bölgenin iki önemli ülkesi olan Azerbaycan ve Kazakistan’ı (hatta Türkmenistan’ı) Rusya’ya olan bağımlılıktan kurtaracağı düşüncesiyle BTC projesine destek vermektedir.

Bu arada Hazar Denizi’nden çıkarılıp Azerbaycan’dan dağıtımcılarına kullananlara zenginlik getirecek olan petrolü taşıyacak bu boru hattı rotası Ankara ve Moskova’da yoğun lobi faaliyetlerine neden olmuştu. Rusya, Azeri petrolünün kendi toprağından geçmesini sağlamak için Türkiye’nin Doğu-Akdeniz limanlarına akacak petrolün geçeceği bölgedeki Kürt problemini kullanmaktaydı (AYDIN, 1995, s. 41).

4.2.2.2.1.1.4. Kuzey, Kuzeydoğu Güzergahı; Tengiz-Novorossisk

Kazak petrollerinin taşınması konusunda en çok tartışılan güzergahlardan biri de Tengiz-Novorossisk olmuştur. Bu hat için 1992 yılında kurulan konsorsiyumla Tengiz- Astrahan-Kropotkin-Karadeniz güzergahındaki mevcut petrol boru hatlarının iyileştirilip yeni boru hatlarının eklenmesiyle Kazak petrollerinin dünya pazarına ulaştırılması düşünülmekteydi.

Ekim 2001’de çalışmaya başlayan hat Nisan 2002’de günde yaklaşık 240 bin varil petrol taşımıştır. İlave pompalama istasyonlarıyla birlikte bu rakamın günde ortalama 520 bin varile çıkması, 2015 yılı itibariyle tam kapasite çalışması beklenmektedir.

Boğazlardaki tanker trafiğinin yoğunluğu nedeniyle bu hatta Türkiye’nin karşı çıkması nedeniyle Kazak petrollerinin Ukrayna’nın inşasını yeni tamamladığı Odesa-Brody boru hattı aracılığıyla Avrupa’ya ulaştırılacaktır (ÜNÜVAR, 2004, s. 108).

Bu güzergah hem kısa hem de az maliyetli olması bakımından önemlidir. Güney güzergahı için iki seçenek söz konusudur; takas (swap) ya da İran üzerinden geçecek boru hatları opsiyonu.

1998’de İran ve Türkmenistan arasında imzalanan anlaşma uyarınca Türkmen petrolü İran’ın Neka limanına getirilmekte buradaki rafinerilerde işlenip aynı bölgede tüketilmektedir. Buna karşılık aynı miktardaki petrol güneydeki terminallerden dünya pazarlarına alıcı bulmak için yola çıkmaktadır.

Bütün bunlara ek olarak Bakü ve Kazak petrollerinin, Türkmen gazının İran üzerinden boru hatları yoluyla Basra körfezine ve buradan tankerlerle Avrupalı müşterilere ulaştırılmasıdır.

Yatırım maliyeti az olmasına karşın İran seçeneğinin pek arka bulduğu söylenemez zira ABD için bölge devletlerinin petrol boru hatları yoluyla kendisini “şeytan” olarak gören İran’a bağımlı kılınması bir tehdit unsurudur.

Bununla birlikte sahip oldukları kaynakları pazarlayarak bir an önce gelişmenin yolunu tutmak isteyen bölge devletleri denge politikası çerçevesinde İran ile ilişki kurmaktan kaçınmıyorlar. Söz gelimi; iki ülke devlet başkanının bir araya geldiği Nisan 2002’den beri Kazmunaigaz (Kazak Devlet Petrol ve Gaz Şirketi) ile TotalFinaElf (İran petrol şirketi) Kazak petrollerinin İran üzerinden taşınmasına ilişkin çalışmalar yapılmaktadır.

4.2.2.2.1.1.6. Güneydoğu Güzergahı; Pakistan, Afganistan

Pakistan ve Afganistan ile Türkmenistan arasında 1997’de imzalanan anlaşmaya göre Türkmen petrolü bu iki ülke üzerinden geçerek dünya pazarlarına ulaştırılacaktı. bu üç ülke Orta Asya Petrol Boru Hattı adını verdikleri proje üzerinde çalışmaya başlamışlardır. ABD’nin projeye destek veren ülkesi Unocal’in konsorsiyumdan çekilmesi ve Afganistan’a düzenlenen Amerikan operasyonu üzerine projenin gerçekleştirilmesi askıya alınmıştır.

4.2.2.2.1.2. Mevcut ya da Tasarlanan Doğalgaz Boru Hatları

1997’ye kadar bölgeden doğalgaz ihracatının tek yolu Rusya güzergahı idi. 2001’de Türkmenistan’ın Ukrayna ile yaptığı anlaşma uyarınca Türkmenistan Rusya üzerinden Ukrayna’ya 2002 ve 2006 yılları arasında 8.83 Tcf doğalgaz ihraç edecektir. Bu güzergah üzerinden yapılacak taşımalar için bir çok öneri vardır. Bunlardan ilki bu güzergahta mevcut boru hatlarına kompresörler ekleyerek Hazar doğalgazının Avrupa’ya ulaşmasını sağlamak. İkincisi Hazar bölgesinin doğalgazını Rusya üzerinden her yıl doğalgaz talebi artan Türkiye’ye ihraç etmek.

4.2.2.2.1.2.2. Mavi Akım

15 Aralık 1997’de BOTAŞ ve Gazexport arasında imzalanan 25 yıllık doğalgaz alım satım anlaşması kapsamında 16 milyar metreküp/yıl doğalgaz, Rusya Federasyonu'ndan Karadeniz geçişli bir hat ile Türkiye’ye ulaştırılacaktır. Anlaşmaya göre 2 milyar metreküp/yıllık miktarla başlayacak olan doğalgaz sevkıyatı 16 milyar metreküp/yıl seviyesine ulaşacaktır.

25 yıl geçerli olacak anlaşma uyarınca Rus gazının Türkiye’ye Karadeniz’in 2150 m derinliğinden geçirilecek boru hatları yoluyla ulaştırılması öngörülmüştür. Buna göre, hattın 370 km’si Rusya topraklarından, 501 km’si Türkiye topraklarından ve 390 km’si Karadeniz altından geçirilecektir. 2001’de hayata geçirilmesi düşünülen hat çeşitli sorunlardan ötürü 20 Şubat 2003 tarihinde işletmeye alınabilmiştir (www.botas.gov.tr/doğalgaz.asp/18/05/2004).

4.2.2.2.1.2.3. Batı Güzergahı

Azerbaycan ve Türkiye arasında 12 Mart 2001 tarihinde doğalgaz alım-satım sözleşmesi imzalanmıştır. Şah Deniz Projesi de denilen proje ile Azerbaycan’ın Şah Denizi alanından çıkarılacak doğalgazın Gürcistan üzerinden Türkiye'ye taşınması amaçlanmaktadır. BOTAŞ ve SOCAR arasında imzalanan 15 yıl süreli Doğal Gaz Alım Anlaşması, alımların 2

Milyar m³ ile başlamasını ve 6.6 Milyar m³/yıla ulaşmasını öngörmektedir (www.botas.gov.tr/projeler/tümprojeler/azerbaycan.asp/18/05/2004).

4.2.2.2.1.2.4. Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı Projesi

Projeye göre Türkmenistan'da üretilecek doğalgaz, Türkmenistan'dan Türkiye-Gürcistan sınırında teslim alınacaktır.

Türkmen gazının Hazar geçişli bir boru hattı ile Gürcistan’a ardından Türkiye'ye ve buradan Avrupa'ya taşınmasıyla ilgili ilk anlaşma Ekim 1998 tarihinde imzalanmıştır.

Türkmenistan'dan Türkiye'ye 16 BCM/Yıl ve Türkiye üzerinden Avrupa'ya 14 BCM/Yıl olmak üzere toplam 30 BCM/Yıllık Türkmen doğal gazının iletilmesini öngören anlaşmanın ardından 21 Mayıs 1999 tarihinde, imzalanan ikinci anlaşma uyarınca 16 BCM/Yıl düzeyinde doğal gaz alımına ilişkin "Doğal Gaz Alım-Satım Anlaşması" imzalanmıştır. 30 yıl süreli söz konusu anlaşmaya göre, gaz teslimatlarının 2002-2004 döneminde başlaması öngörülmüştür ancak hattın Gürcistan bölümünün yapımına ilişkin karşı karşıya kalınan sorunlar nedeniyle proje hayata geçirilememiştir (www.botas.gov.tr/projeler/tümprojeler/azerbaycan.asp/18/05/2004).

Tablo 4.5. Petrol Boru Hattı Güzergahları

Güzergah Kapasite (Gün/milyar varil) Uzunluk (km) Statü Maliyet ($) Bakü-Supsa 100.000 (600.000) 885 885 Kullanımda _ Bakü-Novorossisk 100.000 (300.000) 1400 1400 Kullanımda 600.000.000 (Kapasite artırımı için)

Tengiz-Novorossisk 1.340.000 1496 Mart 2001’de kullanıma alındı 2.3 milyar Odesa-Brody 800.000 676 2001’de bitirilmesi 400.000.000

planlanmakta Bakü-Ceyhan 1.000.000 1730 2004’te tamamlanması planlanmakta 2.3-3.7 milyar (Türkiye’nin rakamı 2.7 milyar) Burgaz-Vlore 750.000 (1.000.000’a kadar genişletilebilir) 885 2004 ya da 2005’te tamamlanması planlanmakta 826.000.000 Bakü-Neka 300.000 563 Öneri aşamasında Tüm finansman İran sağlayacak Neka-Rey _ 241 Öneri aşamasında 400.000.000

Kazakistan-Pakistan 1.000.000 1699 2092 Pazarlık aşaması

Kaynak: AYDIN, 2003, s. 436.