Rusya

Rus hukukundaki Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvurunun genel uygulamadan farklı olması, bir nevi somut norm denetiminin biraz etkinleştirilmiş bir modeli olması, diğer bir ifadeyle gerçek olmayan anaysa şikâyetine yer vermesi açısından farklı bir örnektir.

Rusya’da, Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi’ne227 bireysel başvuru, 1993 yılında kabul edilen Rusya Federasyonu Anayasası’nın, 125. maddesinin 4. fıkrasındaki düzenleme ile kabul edilmiştir. Anayasa’nın 125/4. maddesindeki düzenlemeye göre: “Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, vatandaşlarının anayasal hak ve özgürlüklerinin ihlaline ilişkin şikâyetler ve mahkemelerin başvurusu üzerine belirli bir davada uygulanmış veya uygulanacak olan kanunun

227

Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi 19 üyeden oluşmaktadır (Rusya Federasyonu Anayasası m. 125/1)

Anayasaya uygunluğunu Federal Kanun’la belirlenmiş şekilde denetler.”228 Anayasanın bu amir hükmü doğrultusunda Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi Hakkında Federal Kanun’un229 (bundan sonra kısaca Federal Kanun olarak anılacaktır) XII. Bölümünde 96-100. maddeleri arasında konuya ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. Ayrıca Federal Kanun’un 3. maddesinde, temel hak ve özgürlükleri korunmanın, Anayasa Mahkemesi’nin asli görevi olduğu belirtilmiştir.

Federal Kanun’a göre: “Somut bir olayda uygulanan kanunla anayasal hakları ihlal edilen vatandaşların bireysel ya da toplu olarak Anayasa Mahkemesi’ne dilekçeyle başvurma hakkı vardır. Vatandaşların yanı sıra Federal Kanun’da öngörülen dernekler ve diğer kişilerle, kurumlar da bu hakka sahiptir” (m. 96/1). Rus Federal Anayasa Mahkemesi, bu hüküm çerçevesinde yurttaşların bütün haklarının koruma kapsamında olduğunu belirtmektedir230. Başka bir ifadeyle Rusya’da Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, Anayasadaki bir kısım temel hak ve özgürlükle sınırlanmamış; Anayasadaki tüm haklara teşmil edilmiştir.

Anayasa Mahkemesi, koruma kapsamı konusunda yaptığı genişletici yorumu başvuru hakkına sahip öznelerle ilgili olarak da benimsemiştir. Federal Anayasa Mahkemesi’ne göre, bireysel başvuru hakkı sadece Rusya vatandaşlarına tanınmış bir hak olmayıp, yabancılar hatta vatansızlar da bu haktan yararlanabilirler. Rusya’da kurulmuş olan dini cemaatler, anonim şirketler, dernekler, sınırlı sorumlu şirketler ve devletin sahip olduğu iktisadi teşebbüsler231 de bireysel başvuru hakkına sahiptir. Ayrıca Mahkeme, yerel yönetim kuruluşlarının da yurttaşların yerinden yönetim haklarının ihlal edilmesi durumunda bireysel başvuruda bulunabileceklerini kabul etmektedir232. Yerel yönetimlere tanınan bu başvuru hakkı Federal Almanya’daki

228

The Constitution of the Russian Federation, http://state.rin.ru/cgi-bin/main_e.pl?r=0#A125_ (12.12.2012). Rusya Federasyonu Anayasası Türkçe metni için ayrıca bakınız: http://www.anayasa.gen.tr/rusya.htm (12.12.2012).

229

Federal Constıtutıonal Law on the Constitutional Court of the Russian Federation, No. 1-FKZ of 21 July 1994, http://www.codices.coe.int/NXT/gateway.dll/CODICES/laws/eng/eur/rus?fn= document-frame.htm$f=templates$3.0 (12.12.2012).

230

Zorkin, Valery, “Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi’nin Uygulamasında Bireysel Başvuru”, Anayasa Yargısı 26, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 2009, s. 284.

231

Kamu gücünü kullanmasına karşın devlete ait iktisadi teşebbüslere de bireysel başvuru hakkı tanınmasının temelinde, mülkiyetin her türünün eşit statüde değerlendirilmesi ve bu nedenle mülkiyetin korunmasına yönelik her türlü araçtan da herkesin eşit olarak yararlanması gerektiği fikri yatmaktadır. Ibid., s. 285.

232 Ibid.

komünal anayasa şikâyetine benzetilebilir. Yukarıda belirtildiği üzere, Federal Kanun’un 96/1. maddesinde kanunda öngörülen diğer kişilerin de Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruda bulunmaları mümkündür. İşte bu hüküm doğrultusunda Rusya’da tıpkı İspanya’da olduğu gibi hakkın öznelerinin yanı sıra Rusya Başsavcısı ve Ombudsmanına da Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunma hakkı tanınmıştır233.

Rusya’da bireysel başvurunun konusunu, bütün kamu gücü işlemleri değil, sadece yasamanın işlemleri234 oluşturmaktadır. Yasama işlemleri, sırf varlığı nedeniyle bireysel başvuruya konu edilememektedir. Bir yasama işleminin bireysel başvuruya konu edilebilmesi başka bir ifade ile bir yasama işlemiyle ilgili yapılan başvurunun kabul edilebilmesi için iki temel şartın bir arada gerçekleşmesi gerekir. Bu şartlardan birisi, başvurunun konusunu oluşturan kanun hükmünün bir anayasal hak ya da özgürlüğü ihlal etmesi; diğeri ise söz konusu kanun hükmünün belirli bir olayda uygulanmış olması veya mahkemece veya başka bir makamca uygulanacağının kuvvetle muhtemel olmasıdır (m. 97). Bir yasama işleminin kanun mu yoksa karar mı olduğunun nitelemesini ise Anayasa Mahkemesi yapmaktadır. Başka bir ifade ile Federal Anayasa Mahkemesi karar şeklinde yapılan bir yasama işlemini, nitelik itibariyle kanun sayarak denetleyebilmektedir235.

Başvuruya konu edilen kanun yurttaşların hakkını ihlal etmemiş veya somut olayda henüz uygulanmamışsa ya da uygulanacağı ispatlanmamışsa, Federal Anayasa Mahkemesi başvuruyu reddedecektir. Bunun yanı sıra henüz yürürlüğe girmemiş veya yürürlükten kalkmış olan kanunlar başvuru konusu yapılamazlar. Meğerki yürürlükten kalkmış olan kanun yürürlükteyken Anayasa Mahkemesi önüne getirilmiş olsun ve söz konusu kanun, başvurana uygulanmış ve başvuranın da bundan dolayı bir temel hak ve özgürlüğü ihlal edilmiş olsun. Anayasa Mahkemesi, bir yurttaşın kendi temel hak ve özgürlüğünü korumak için değil de kamu yararını korumak amacıyla başvuruda bulunması durumunda da başvuruyu reddetmektedir.

233 Ibid. 234

Bu kapsamda sadece olağan kanunlar değil anayasal kanunlar, Rusya Federasyonu’na üye devletlerin ve bölgesel yönetimlerin Anayasaları ve kanunları, 1993 Anayasası’ndan önceki dönemde (Sovyetler Birliği döneminde) çıkarılıp da halen yürürlükte olan kanunlar bireysel başvuruya konu edilebilmektedir. Ibid., s. 286.

235 Ibid.

Federal Anayasa Mahkemesi’nin, yurttaşların sadece kendi kişisel hukuki menfaatleri için yaptıkları bireysel başvuruları kabul etmesi; buna karşın kamu yararı için başvuruda bulunmalarını reddetmesi şeklindeki tutumu, Rusya’da kanunlara karşı öngörülmüş olan bireysel başvurunun, actio populerise dönüşmesinin önüne geçmiştir. Başvuruların Anayasa Mahkemesi’nce reddedildiği bir diğer durum da başvuranın ilk derece mahkemesindeki davasının henüz görülmemiş olması veya davada uygulanacak normun mahkemece henüz belirlenmemiş olmasıdır. Ayrıca Anayasa hükümlerinin Anayasa’ya aykırılığının veya federal kanunların birbirine aykırılığının ileri sürülmesi durumlarında da başvurular Anayasa Mahkemesi’nce reddedilmektedir236.

Başvurunun, esastan incelenmek üzere kabul edilmesi durumunda bu karar, başvuranın talebi üzerine ilgili ilk derece mahkemesine bildirilir. Davada uygulayacağı norm bireysel başvuru yolu ile Anayasa Mahkemesi önüne götürülen ilk derece mahkemesi böyle bir durumda, Anayasa Mahkemesi’nin bu konudaki kararı verilinceye dek davayı bekletebilir veya karar verilmişse kararın icrasını durdurabilir (m. 99).

Mahkemece yapılan esastan inceleme sonucunda verilecek kabul kararının sonuçları, Federal Kanun’un 100. maddesinde düzenlenmiştir. Anayasa Mahkemesi, başvurunun esası hakkında yaptığı inceleme sonucunda, davaya konu kanunun, Anayasa’ya uygunluğuna ya da aykırılığına karar verebilir (m. 100/1-2). Mahkeme davaya konu kanunun Anayasa’ya aykırı olduğuna karar verirse yani başvuranın başvurusunu haklı bulursa, başvuran görevli ve yetkili mahkemeden yargılamanın yenilenmesi veya kanunu uygulayan organdan yapılan işlemi gözden geçirmesi talebinde bulunabilir (m. 100/3/p.2). Ayrıca, Rusya Federal Hükümeti tarafından belirlenen miktarda başvuranın dava masrafları (harç, vekâlet, seyahat, konaklama ve posta ücreti) ve zaman kaybetmesinden dolayı uğramış olduğu zarar, federal bütçeden veya ilgili kuruluşun bütçesinden ödenir (m. 100/3/p.3). Dolayısıyla başvuruya konu kanun hükmünün Anayasaya uygun olmasına karar verilmesi durumunda da bu giderler başvuranın üzerinde kalacaktır.

236

Anayasa Mahkemesi norm denetimi yaparken, bazen normu kendi yaptığı yorum ile Anayasaya uygun kabul etmektedir. Bu tür durumlarda anılan kanun hükmü ancak Anayasa Mahkemesi’nce yapılan yorum çerçevesinde uygulanabilecektir237.

Rusya’daki Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru kurumunun, somut norm denetimiyle büyük bir benzerlik içerisinde olduğu görülmektedir. Şöyle ki Rusya’da somut bir olayda veya davada idare ya da mahkeme tarafından uygulanmış ya da uygulanması kuvvetle muhtemel bir kanun hükmünün bir temel hak ya da özgürlüğü ihlal ettiği iddiası ile Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunulmaktadır. Bu iddianın görülmekte olan bir dava esnasında, taraflarca ileri sürülmesi, kurumun, somut norm denetimiyle benzer yönünü oluşturmaktadır. Ancak Rusya’daki Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvurunun somut norm denetiminden ayrılan kendine has bazı özellikleri vardır. Her şeyden önce, yapılan itirazlar somut norm denetiminde olduğu gibi sadece görülmekte olan bir dava esnasında, davaya uygulanacak olan norma karşı değil, aynı zamanda mahkeme dışındaki idari organların işlemlerine dayanak teşkil eden kanunlara karşı da yapılmaktadır. Somut norm denetiminde başvuru hakkına davaya bakan hâkim ve dolaylı olarak da davanın tarafları sahip iken; burada başvuru hakkı doğrudan davada ya da idari işlemde uygulanan normdan dolayı temel bir hak ve özgürlüğü ihlal edilenlerin yanı sıra Başsavcı ve Ombudsmana da tanınmıştır. Rusya’daki Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruyu somut norm denetiminden ayıran bir başka özellik, bireysel başvurunun Anayasa Mahkemesi’nce esastan incelenip kabul edelerek somut olaya uygulanan kanunun iptal edilmesi durumunda, iptal edilen kanuna dayanılarak tesis edilen işlemin gözden geçirilip yeniden tesis edilmesi; iptal edilen kanunu esas alarak karar veren mahkeme için ise Anayasa Mahkemesi kararının bir yargılamanın yenilenmesi sebebi olmasıdır. Son olarak somut norm denetiminde Anayasanın bütün hükümleri anayasallık blokuna dahil iken burada Anayasanın sadece temel hak ve özgürlüklere ilişkin hükümleri anayasallık blokuna dahildir. Dolayısı ile Rusya’daki Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru hakkı somut norm denetiminin davanın taraflarınca harekete geçirilen ve sonuçları itibariyle de sadece başvuruya

237

konu normu iptal edilmesiyle sınırlı kalmayan, bu normun uygulanmasından olumsuz etkilenen başvuranın mağduriyetini gidermesi açısından somut norm denetiminin etkisi artırılmış bir versiyonudur denilebilir.

1.6. Türkiye’de Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvurunun Teorik ve Pozitif