İspanya

İspanya’da Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, Almanya’dakine göre dar kapsamlı olması (sadece yargı kararlarına ve yürütmenin eylem ve işlemlerine karşı kabul edilmiş olması), asıl hak sahibi yanında Ombudsman ve Cumhuriyet savcılığına da başvuru hakkının tanınmış olması ve kurumu uzun süredir uygulandığı bir ülke olması açısından ilginç bir örnektir.

İspanya’da, Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru (İspanya’daki adıyla recurso de amparo = amparo başvurusu) 1978 yılından beri uygulanmaktadır. İspanya Anayasası’nın 53. maddesinin 2. fıkrasındaki düzenlemeye göre: “Her vatandaş Anayasa’nın 14. maddesinde tanınan haklar ile 1. kısmın 2. bölümünün 1. kesiminde tanınan hakların korunmasını olağan mahkemelerden bir tercihli ve acil muhakeme usulüyle, uygun olursa, bireysel koruma istemiyle Anayasa

155

Almanya’da mahkeme bireysel başvuru hakkının suistimal edildiği sonucuna varırsa 2600 Avro’ya kadar idari para cezası verebilmektedir. Kılınç, op. cit., s. 37. 1985 ve 1993 yılları arasında bir anayasa şikâyetinin kabul edilebilirlik şartları açısında reddedilmesi veya esastan reddedilmesi durumunda Anayasa Mahkemesi şikâyetçi hakkında 20 Mark’tan 1000 Mark’a kadar bir red harcı öngörebilmekteydi. Ancak anılan düzenlemeden 1993 yılında vazgeçilmiştir. Göztepe, Anayasa Şikayeti, op. cit., s. 98-99.

Mahkemesi’ne amparo başvurusunda bulunabilirler. Bu ikinci yöntem 30. maddede tanınan vicdani ret hakkı için de uygulanır.”

İspanyol Anayasası’nın 53/2 maddesindeki düzenlemeden de açıkça anlaşılacağı gibi İspanya’da amparo başvurusu, Anayasa’da düzenlenen bütün haklar için değil; Anayasa’nın 14. maddesinde156, 1. kısmının 2. bölümünün 1. kesiminde157 ve 30. maddesinde158 tanınan haklar için başvurulabilecek bir yoldur. Amparo başvurusu her ne kadar İspanyol Anayasası’nın 14-30. maddelerinde tanınan haklar için mümkün ise de bu maddeler arasında düzenlenmemiş ancak bu maddelerde tanınan hak ve özgürlüklerden biri ile bağlantılı olan hak ve özgürlükleri de konu edinebilmektedir159.

İspanya Anayasası’nın 162. maddesinin 2. fıkrasının b bendine göre, “Amparo başvurusu, meşru menfaati olan herhangi bir gerçek ya da tüzel kişi ve ayrıca Ombudsman ve Cumhuriyet savcılığı tarafından yapılabilir.” Görüldüğü üzere Anayasa, amparo başvurusunda bulunabilecekleri üç grupta toplamaktadır; amparo başvurusu kapsamında korunan bir temel hak ve özgürlüğü ihlal edilen “kişiler”, “Ombudsman” ve “Cumhuriyet savcılığı”. Bu düzenleme ile başvuru hakkı sadece hakkı ihlal edilen kişilerle sınırlanmamış; bu hak, Ombudsman ve Cumhuriyet Savcılığı’na da tanınmıştır. Savcılık, amparo başvurusunun her aşamasında davaya müdahil olabilir160. Ombudsman’ın ya da savcılığın başvurması halinde, ilgililerin davaya katılmasını sağlamak amacıyla şikâyete bakan Komisyon ya da Bölümün

156

Kanun önünde eşitlik (m. 14). 157

İspanya Anayasası’nın 1. Kısmının 2. Bölümünün 1. Kesiminde tanınan haklar şunlardır: Yaşam hakkı (m. 15), fikir ve inanç özgürlüğü (m. 16), kişisel özgürlük (m. 17), mahremiyet hakkı, konut dokunulmazlığı (m.18), ikamet ve seyahat özgürlüğü (m. 19), ifade özgürlüğü (m. 20), toplantı hakkı (m. 21), dernek kurma hakkı (m. 22), katılım hakkı (m. 23), hakların kanunen korunması (m. 24), cezanın kanuniliği ilkesi ve zorla çalıştırma yasağı (m. 25), Haysiyet Divanı yasağı (m. 26), eğitim öğretim özgürlüğü ve üniversite özerkliği (m. 27), sendikal özgürlük ve grev hakkı (m. 28), dilekçe hakkı (m. 29).

158

Askerlik hizmeti ve vicdani ret (m. 30). 159

Arnwine, “İspanya’da Bireysel Başvuru Yolu”, op. cit., s. 252. 160

Savcılığa bu yetkinin tanınmasının nedeni, savcılık makamının Roma hukukundan kaynaklanan yargı sürecinin yasallığını denetlemek, yurttaş haklarını, genel düzeni veya toplum menfaatini korumak gibi geleneksel görevlerine bağlılıktan kaynaklanmaktadır. Faller, Hans Joachim, “Das Spaniche Verfassungsgericht” Jahrbuch des öffentlichen Rechts (29), 1980, s. 284 (279-293); Aktaran, Göztepe, “Anayasa Şikayeti”, op. cit., s. 35-36.

davayı ilgililere bildirmeleri veya Resmi Gazete’de ilan yoluyla duyurmaları gerekmektedir (Organik Kanun161, m. 46/2).

Anayasanın 53/2. maddesinde amparo başvurusunda bulunacaklar için “vatandaş” terimi kullanılırken, 162/1b maddesinde “kişi” terimi kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca, İspanya Anayasa Mahkemesi’nin kuruluşuna ilişkin 3 Ekim 1979 tarih ve 1979/2 sayılı Organik Kanun’un 46. maddesinin 1. fıkrasında da vatandaş terimi yerine “kişi” terimi kullanılmıştır. Dolayısıyla amparo başvurusu sadece İspanya vatandaşlarının başvurabileceği bir hukuki yol değildir. Zaten İspanya Anayasa Mahkemesi de kişi kavramını İspanyol vatandaşları ile sınırlı yorumlamamakta; insan onuru ve buna bağlı hakların korunması gibi belirli temel hak ve özgürlükler için yabancılar da dâhil olmak üzere, bütün kişilerin amparo başvurusunda bulunabileceğini kabul etmektedir162. Ancak seçme ve seçilme hakkı ya da kamu görevine girme hakkı gibi sadece İspanya vatandaşlarına tanınan haklar için yabancılar amparo başvurusunda bulunamazlar163. Kural olarak özel hukuk tüzel kişileri, üyeleriyle ilgili durumlarda amparo başvurusu yapabilirler164. Ayrıca kimi bazı durumlarda kamu hukuku tüzel kişilerinin de amparo başvurusunda bulunması mümkündür165.

İspanya’da amparo başvurusu kamu gücü işlemlerinden, eylemlerinden veya ihmallerinden kaynaklanan temel hak ve özgürlük ihlalleri için yapılabilir. Buradaki kamu gücünden kasıt, devlet ve özerk bölgelerin kamu kurumları ya da yerel, hizmetsel ya da kurumsal nitelikteki diğer kamu kurumlarıdır166 (Organik Kanun, m. 41/2). Amparo başvurusu esas olarak kamu gücünden kaynaklanan ihlallere karşı

161

Organic Law 2/1979 on the Constitutional Court, of 3 October 1979, http://www.tribunalconstitucional.es/en/tribunal/normasreguladoras/Lists/NormasRegPDF/LOTC- en.pdf (29.11.2012).

162

Baamonde, Maria Emilia Casas, “Amparo Başvurusu”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi Yayınları, Ankara, 24 Nisan 2009, s.102.

163

“Karşılık ilkesiyle uyumlu olmak şartıyla yerel seçimlerde oy verme ve seçilme hakkı hakkıyla ilgili yapılan bir anlaşma veya kanunla düzenlenmiş durumlar hariç, 23. maddede tanınan haklara sadece İspanyollar maliktir.” (İspanya Any., m. 13/2).

164

İspanya Anayasa Mahkemesi, meslek örgütlerinin, parlamento gruplarının, sendikaların, üniversitelerin ve siyasi partilerin kendi üyeleri ile ilgili durumlarda amparo başvurusunda bulunmalarını kabul etmiştir. Arnwine, “İspanya’da Bireysel Başvuru Yolu”, op. cit., s. 257.

165 Ibid. 166

Bu kurumlar içinde belediyeler, meslek odaları, sosyal güvenlik kurumlarının ve kamu şirketlerinin yönetim organları, Kamu kurumu niteliğini haiz olan İspanyol Radyo Televizyon Kurumu, kamu hizmeti gören imtiyazlı şirketler vb. yer alır. Ibid.s. 254.

temel hak ve özgürlükleri korumakla beraber, bazen özel kişilerden kaynaklanan ihlallere karşı da koruma sağlar. Eğer bir kamu gücü, özel kişiden kaynaklanan temel hak ve özgürlük ihlalini engellemez veya bu ihlale bir çözüm bulamaz ise ihlale çözüm bulmakla görevli ve yetkili bulunan kamu gücü aleyhine amparo başvurusu yoluyla Anayasa Mahkemesi’ne başvurulabilir167.

Temel hak ve özgürlük ihlali yasama, yürütme ya da yargı organlarının işlemlerinden kaynaklanabilir. İspanya’da kural olarak yasama işlemlerine karşı amparo başvurusu mümkün değildir. Ancak, parlamentonun veya organlarının, özerk toplulukların yasama meclislerinin veya organlarının, kanun niteliğinde olmayan kararları ve kararnamelerinin temel hakları ihlal etmesi durumunda, bunlar aleyhine amparo başvurusunda bulunmak mümkündür (Organik Kanun, m. 42). Başka bir ifade ile parlamentonun kanun adı altında yaptığı işlemlere karşı amparo başvurusu mümkün değil iken, karar şeklindeki işlemlerine karşı mümkündür.

Merkezi hükümetin veya özerk toplulukların yürütme organlarının otoritelerinden, bunların memurlarının ve diğer görevlilerinin yaptığı işlemlerden kaynaklanan temel hak ve özgürlük ihlallerine karşı amparo başvurusu mümkündür (Organik Kanun, m. 43). Yani ister merkezi ister özerk bölgelerin olsun, yürütmenin işlemlerinden kaynaklanan temel hak ve özgürlük ihlalleri amparo başvurusunun konusu olabilirler. Yürütmenin bir parçası olmasına rağmen, Kral’ın sorumsuzluğu ilkesi esas olduğundan, Kral’ın işlem ve eylemlerine karşı amparo başvurusunda bulunulamaz168.

Yargı organın bir kararından ya da ihmalinden dolayı bir temel hak ya da özgürlüğün doğrudan169 ve güncel olarak ihmali söz konusu ise yargı gücünün bu karar ya da ihmaline karşılık amparao başvurusunda bulunulabilir170.

167

Guerra, Luis Lopez, “İspanya Uygulaması, Amparo Başvurusu-Konuşma”, AİHM ve Türkiye-II Anayasa Şikâyeti ve AİHM / ECtHR and Turkey – II Constitutional Complaint and ECtHR Internatioanl Sermposium, Ed. Ahmet Taşkın, 10 Aralık 2010 Ankara, s.71.

168

Arnwine, “İspanya’da Bireysel Başvuru Yolu”, op. cit., s. 256. 169

Yargı kararlarında doğrudanlık, şartının aranmasının nendi, yargı kararlarının başka bir karar ya da işleme gerek kalmaksızın başvuranın hakkını ihlal ediyor olmasıdır. Ibid.

170

İspanya’da Siyasi Partiler Organik Yasası (m. 11/7) gereğince, siyasi parti kapatma kararlarına karşı da anayasa şikâyeti mümkündür.

Özetle İspanya’da amparo başvurusu yasamanın kanun niteliği taşımayan işlemleri hariç olmak üzere; parlamento kararlarına, yürütmenin işlem ve eylemlerine ve yargı kararlarına karşı mümkündür. Avrupa Birliği dâhil, İspanya’nın üye olduğu uluslararası kuruluşlar veya yabancı devlet organlarından kaynaklanan temel hak ve özgürlük ihlali için bu ihlali yapanlar aleyhine amparo başvurusunda bulunulamaz171. Amparo başvurusu, ikincil nitelikte olağanüstü bir kanun yolu olduğu için bir temel hak ve özgürlük ihlali durumunda öncelikle olağan kanun yollarının tüketilmesi gerekir. Olağan kanun yollarının tüketilmesine rağmen ihlal giderilememiş ise ancak o zaman Anayasa Mahkemesi’ne amparo başvurusunda bulunulabilir. Kanun yollarının tüketilmesi kural olarak hem yasamanın hem yürütmenin işlemleri hem de yargının kararlarından kaynaklanan ihlaller için geçerlidir. Ancak merkezi parlamentonun ve özerk topluluk meclislerinin kanun niteliğinde olmayan kararları için kanun yollarının tüketme şartı aranmaz. Bunun istisnası, yasama organı içinde görev yapan personel ile ilgili idari nitelikteki karar ve işlemlerdir. Bu tür karar ve işlemler her ne kadar parlamento kararı olsa da bu tür işlemler için amparo başvurusunda bulunmadan evvel kanun yollarını tüketmek şarttır172.

İspanya’da kanunlara karşı amparo başvurusu yapılamamkla birlikte, parlamento kararlarına karşı amparo başvurusu, bu kararların kesinleştiği tarihten itibaren 3 ay (Organik Kanun, m. 42); parlamentonun idari nitelikteki karar ve işlemlerine, yürütmenin karar ve işlemlerine karşı 20 gün (m. 43/2); yargı kararlarına karşı ise süre, bu kararların ilgiliye tebliğinden itibaren 30 gündür (m. 44/2). Söz konusu sürelerin, durması ya da uzatılması mümkün değildir. Dolayısıyla bu süreler niteliği itibari ile hak düşürücü niteliktedir173.

Son olarak amaparo başvurusu ile ilgili temel usul kurallarına değinmek gerekirse, amparo başvurusu yazılı olarak bir temsilci aracılığı ile Anayasa

171

Arnwine, “İspanya’da Bireysel Başvuru Yolu”, op. cit., s. 257. 172

Ibid., s. 259; Baamonde, op. cit., s. 104; Guerra, op. cit., s. 71. 173

Mahkemesi’ne174 yapılır (Organik Kanun, m 49). Yani amparo başvurusunda başvuran bir avukat ile temsil edilmek zorunludur. Başvuranın avukat için mali gücü yetersiz ise barolarca sağlanan adli yardımdan yararlanmak için barolara başvurabilir175. Anayasa Mahkemesi’ne yapılan başvurular kural olarak bir harca tabi değildir. Ancak maliyetlerin karşılanması, başvuranın başvuru hakkını kötüye kullanması durumlarında mahkeme bir ödenceye karar verebilir176.

Başvuru yapıldıktan sonra, öncelikle üç yargıçtan oluşan Komisyon tarafından ilk inceleme yapılır. İlk incelemede başvurunun aranan koşulları taşıyıp taşımadığına bakılır. İlk inceleme sonucuna eğer başvuru oybirliği ile reddedilirse buna sadece savcılık üç gün içerisinde itiraz edebilir ve bu itiraz hakkında aynı Komisyon karar verir (Organik Kanun, m. 50/3). Komisyonun itiraz üzerine verdiği karar kesindir. Eğer ilk inceleme sonucu başvuru oy çokluğu ile reddedilirse buna hem savcı hem de dilekçe sahibi itiraz edebilir. Bu durumda itiraz süresini, kararı veren Komisyon belirler ancak bu süre on günü geçemez (Organik Kanun, m. 51/1). Yine bu durumda da itiraz üzerine verilen kararlar kesindir. Bu kararlara karşı başka bir yere başvurulamaz. İlk inceleme sonucu başvuru reddedilmez ise esastan incelenmek üzere altı yargıçtan oluşan Bölüme gönderilir.

Amparo başvurusunda bulunan kişi Mahkemeden her zaman geçici tedbir talebinde de bulunabilir (Organik Kanun, m. 56/4). Komisyon ya da Bölüm, başvuranın amacını ortadan kaldıracak düzeyde ağır bir zararın doğma olasılığını görüyor ise başvuranın talebi üzerine geçici tedbir kararı alabilir (Organik Kanun, m. 56/3). Ancak geçici tedbir kararının alınması, kamu yararına veya üçüncü kişilerin temel hak ve özgürlüklerine ağır bir şekilde zarar verecek ise bu talep Mahkemece reddedilir (Organik Kanun, m. 56/4-5). Geçici tedbir talebine ilişkin kabul ya da ret kararı, koşulların değişmesiyle her zaman değiştirilebilir (Organik Kanun, m. 57).

Bölümlerce esastan yapılan inceleme sonucunda, amparo başvurusunun kabulüne karar verilirse Mahkeme, başvuruya konu olan yasama, yürütme ya da

174

İspanya’da Anayasa Mahkemesi toplam 12 hâkimden oluşmaktadır. Bu hâkimlerin tümü genel kurulu oluşturur. Genel Kurul’un yanı sıra 6’şar hakimden oluşan iki Bölüm ve her Bölüm de 3 hâkimden oluşan iki Komisyondan oluşur (İspanya Anayasası, m. 7).

175

Guerra, op. cit, s. 71-72. 176

yargının işlem veya kararını iptal eder ve ihlalin giderilmesi için alınması gereken tedbirleri de kararında belirtebilir (Organik Kanun, m. 55/1-c). Eğer, amparo başvurusu kapsamında korunan temel hak ya da özgürlüğü ihlal eden işlem ya da kararın dayanağı olan kanun, Anayasanın 14-30. maddelerinde düzenlenen temel hak ve özgürlüklere aykırı ise amparo başvurusunu inceleyen Bölümden ihlale konu işlem ya da karara dayanak teşkil eden kanunun iptali istenebilir. Böyle bir durumda, iptali istenen kanunun, Anayasa uygunluk denetiminin yapılması için Bölüm itiraz yolu ile talebi Anayasa Mahkemesi genel kuruluna götürür (Organik Kanun m. 55/2). Anayasa Mahkeme’si genel kurulu, itiraz üzerine önüne gelen kanunun, Anayasanın 14-30. maddeleri açısından anayasallığını denetler ve kanunun anılan maddelerden herhangi birine aykırılı olduğu kanaatine varır ise kanunu iptal eder.

Bölüm, benzer konuda daha önceden var olan içtihadından farklı bir karar alacak ise konu, Anayasa Mahkemesi genel kuruluna götürülür (Organik Kanun, m. 13). Mahkeme’nin vereceği kararlar İspanya iç hukuku açısından kesin hüküm niteliğindedir (İspanya Anayasası, m. 164/1; Organik Kanun, m. 93/1). Amparo başvurusu neticesinde verilen kararlar kural olarak taraflarla sınırlı (inter partes) etki gösterir177.