Meksika

Meksika, Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvurunun (Meksika’daki adıyla amparo) kapsamının çok geniş tutulması ve Latin Amerika ülkelerinden bir örnek olması açısından ilginçtir.

Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru Meksika’da, ilk defa 1841 tarihli Yucatán Eyaleti Anayasası’nda öngörülmüştür. Kurumun Meksika’da federal düzeyde tanınması ise 1847 tarihinde olmuştur198. Daha sonra 1857 Anayasası ve halen yürürlükte olan 1917 tarihli Anayasa199 da bu kuruma yer vermiştir200.

Amparo başvurusuna ilişkin hükümler Meksika Anayasası’nın 103. ve 107. maddelerinde yer almaktadır. 103. Maddede federal mahkemelerin kamu gücünden kaynaklanan temel hak ve özgürlük (individual guarantees) ihlali iddiaları üzerine yapılan başvuruları incelemekle görevli olduğu belirtilmiş; 107. maddede ise konunun ayrıntılarına yer verilmiştir201. Amparo başvurusuna ilişkin özel ve ayrıntılı hükümler Anayasa’nın yanı sıra Amparo Kanunu’nda (Amparo Law-Ley de Amparo) ve Federal Adalet Sistemi Teşkilat Kanunu’nda yer almaktadır202.

Meksika’da amparo, Anayasada tanınan temel hak ve özgürlüklerinin kamu gücü tarafından ihlal edildiğini iddia eden gerçek ve tüzel kişilerin başvurabildikleri bir yoldur203. Meksika’da esas olarak iki tür amaparo söz konusudur. Bunlardan ilki “amparo directo” olarak adlandırılan bütün kesinleşmiş yargı kararlarına ve idari kararlara karşı yapılan amparo başvurusudur. İkincisi de “amparo indirecto” olarak

198

Pimentel, Genora David Gongora, “Amparo Ne İçindir”, Anayasa Yargısı 26, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 2009, s. 164.

199

Usta, Mesut, Meksika Ülke Raporu, http://latinamerika.ankara.edu.tr/ulkeraporlari/meksika.pdf (21.12.2012).

200

Arnwine, “Anayasa Şikâyeti”, op. cit., s. 39-40. 201

Constitution of Mexico, http://www.oas.org/juridico/mla/en/mex/en_mex-int-text-const.pdf (21.12.2012).

202

Rodriguez, Jorge ve Manuel Valdez, “Frequently Asked Question on Lawsuits and Amparo Procedures in México – I”, http://www.pvmirror.com/realestate/219/ amparoprocedures.html (21.12.2012).

203 Ibid.

adlandırılan ve niteliği itibari ile bir yargı kararı ya da idari karar olmayan ve geniş bir alana yayılan diğer kamu gücü işlemlerine karşı yapılan amparo başvurusudur204.

Başvuranın bir temel hak ve özgürlüğünü ihlal ettiğini iddia ettiği kamu gücü işleminin niteliğine bağlı olarak aleyhine amparo başvurusu yapılabilecek kamu gücü işlemleri doktrinde beş grupta toplanmıştır. Bunlar205;

a) Yaşam hakkı ve özgürlüğün korunması için amparo (amparo libertad). Bu başvuru türü, kişisel özgürlüklerin korunması için vardır. Habeas corpus ile eşdeğer bir koruma niteliğindedir.

b) Yasalara karşı amparo (amparo contra leyes). Bu başvuru türü ile amaç kişinin temel hak ve özgürlüğünü ihlal eden kanunların anayasallığını denetlemektir206.

c) Yargı kararlarına karşı amparo (amparo casación). Burada adli, idari, askeri bütün yargı kararlarına karşı, bu kararların anayasallığının ve yasallığının denetlenmesi amacıyla başvuru yapılması söz konusudur. d) Yürütmenin kararlarına ve işlemlerine karşı amparo (amparo

administrativo).

e) Toprak reformu sürecinde elde edilen köylü haklarının korunması için amparo (amparo agrario).

Amparo başvurusu özellikle “amparo indirecto” Meksika hukukunda bir dava olarak değerlendirilmektedir207. Bu davanın tarafları da bir temel hak ve özgürlüğünün kamu gücü tarafından ihlal edildiğini ileri süren herkes, Cumhuriyet savcısı, zarar gören üçüncü kişiler ve amparo başvuruna konu olan kamu gücü

204

Rodriguez, Jorge ve Manuel Valdez, “Frequently Asked Question on Lawsuits and Amparo Procedures in México Part-II”, http://www.pvmirror.com/realestate/220/amparoprocedures.html (22.12.2012); Pinto-Leon, Ignacio, “Amparo Trial a Mexican Institution”, s. 13. http://www.jurismex.com/Amparo%20Trial%20short%20version.pdf (27.12.2012).

205

Ibid.; Pimentel, op. cit., s. 164; Göztepe, Anayasa Şikâyeti, op. cit., s. 37-38. 206

Yasalara karşı yapılan amparo başvurularında Yüksek Mahkeme sadece taraflarla sınırlı olmak üzere kanunun olaya uygulanmamasına karar vermektedir. Bir başka deyişle erga omnes etki doğuran bir karar vermemektedir. Göztepe, Anayasa Şikâyeti, op. cit., s. 38. Ancak bağlayıcı emsal kararlarının erga pmnes etkisi vardır. Pinto-Leon, op. cit., s. 6.

207

Rodriguez, Jorge ve Manuel Valdez, “Frequently Asked Question on Lawsuits and Amparo Procedures in México Part-II” op. cit.

işlemini ya da eylemini gerçekleştiren kamu kurumudur208. Başka bir ifade ile Meksika’da temel bir hak ve özgürlüğünün ihlal edildiğini iddia eden kişilerin yanı sıra, amparo kararından etkilenmesi muhtemel üçüncü kişiler ve Cumhuriyet savcısı amparo başvurusunda bulunabilmektedir. Amparo başvurusu Federal organların, Eyalet veya Belediye organlarının işlem ve eylemlerinden kaynaklanan ihlallere karşı yapılabilen bir başvurudur209. Bu kamu gücünün işlem ve eylemleri icrâi nitelikte olabileceği gibi ihmali nitelikte de olabilir210. Federal Yüksek Mahkeme’nin amparo kararlarına, seçim ve siyasi konulardaki kararlara ve ordunun personeline vermiş olduğu askeri emir ve talimatlara karşı amparo başvurusunda bulunulamamaktadır211. Amaparo başvurusu kapsamında korunan haklar ise Anayasa’nın birinci bölümünde yer alan “individual guarantees” başlığı altında (1-29. maddeler arasında) düzenlenen temel hak ve özgürlüklerdir212 (Meksika Federal Anayasası, m. 103/1).

Amparo başvurusu federal mahkemelere yapılır. Eyaletteki yerel mahkemelerin amparo başvurularını inceleme yetkisi yoktur (m. 103). Meksika’da bir Anayasa Mahkemesi olmadığı için213 amparo başvuruları Federal Yüksek Mahkeme’ye yapılmaktadır (m. 103/1, 107/1). Meksika’da Anayasa Mahkemesi’nin işlevi Yüksek Mahkeme tarafından yerine getirilmektedir214.

208

Pimentel, op. cit., s. 164. 209

Pinto-Leon, op. cit., s. 8. 210 Ibid., s. 10. 211 Ibid., s. 11. 212 Ibid., s. 8. 213

Latin Amerika ülkelerinde anayasa yargısının kurumsallaşması yönünde bir eğilim olmakla beraber, bu ülkelerden Bolivya, Kolombiya, Şili, Ekvator, Guatemala ve Peru’da Anayasa Mahkemesi vardır. Kosta Rika, Nikaragua, El Salvador, Paraguay ve Venezüella’da ise müstakil bir Anayasa Mahkemesi yoktur. Bu ülkelerde Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme bünyesinde kurulmuştur. Brezilya, Honduras, Panama, Uruguay ve Meksika’da ise Anayasa Mahkemesi’nin işlevini Yüksek Mahkeme yerine getirmektedir. Pimentel, op. cit., s. 181-182.

214

Yüksek Mahkeme’nin amparo başvurularının yanı sıra, anayasal organlar arasındaki yetki uyuşmazlıkları, anayasaya uygunluk denetimi ve İl Mahkemeleri ve Bölge Mahkemeleri’nin anayasal koruma istemli davalarda verdikleri kararlara karşı yapılan temyiz başvurularının incelenmesi gibi geniş bir görev yelpazesi vardır. Bu iş yükünün altından kalkmak için Yüksek Mahkeme bünyesinde Yardımcı Daireler ve Bölge Yardımcı Mahkemeleri kurulmuştur. Anayasanın 94. maddesine göre Yüksek Mahkeme, Yardımcı Daireler ve Bölge Yardımcı Mahkemeleri arasındaki iş bölümünü düzenleme yetkisine sahiptir. Bu düzenleme yetkisi çerçevesinde Yüksek Mahkeme, önemli gördüğü davalara bakma yetkisini kendisinde saklı tutmakla beraber amparo başvuruları da dâhil olmak üzere, Anayasada bakmakla yetkili kılındığı davalara Bölge Yardımcı Mahkemeleri’nde bakılmasına müsaade etmektedir. Ibid., s. 174-177.

Amparo başvurusunda bulunmadan evvel, kanunlarda öngörülen koruma araçlarına müracaat edilmesi; başka bir deyişle kanun yollarının tüketilmesi gerekir. Ancak yaşam hakkın riske girmesi, sürgün, insanlık dışı zalimane davranış veya işkence gibi kamu gücü işlemleri söz konusu olduğunda kanun yollarını tüketmek şart değildir215.

Amaparo başvuru dilekçesinde, başvuranın ve varsa karardan etkilenmesi muhtemel üçüncü kişilerin kimlik ve adres bilgileri, bir temel hak ve özgürlüğü ihlal ettiği iddia edilen işlem ya da eylemi gerçekleştiren makam, bu makamın hangi işlem ve eyleminin hangi nedenle bir temel hak ve özgürlüğü ihlal ettiği, ihlalin etkileri ve ihlalin giderilmesi için istenenler açıkça belirtilmelidir216.

Temel bir hak ve özgürlüğün, kamu gücünün bir işleminden veya eyleminden dolayı ihlal edildiği iddiasıyla yapılan amparo başvuruları esastan incelenmek üzere kabul edildikten sonra durum, iddianın muhatabı olan kamu gücü işlemini tesis eden makama bildirilir ve konu ile ilgili olarak savunması alınır. Bir temel hak ve özgürlüğün ihlaline neden olduğu ileri sürülen kamu gücü işleminin yürütülmesi, telafisi imkânsız veya güç zararların doğmasına neden olacak ise Mahkeme resen veya başvuranın talebi üzerine bu kamu gücü işleminin yürütülmesi durdurulabilir217. Başka bir ifadeyle Mahkeme resen veya amparo başvurusunda bulunan kişinin talebi üzerine nihai karar verilinceye dek geçici tedbir kararı vermesi mümkündür.

Amparo başvurusunun esastan incelenmesi sonucunda davanın kabulü yönünde karar verilmesi durumunda, bu kararın yerine getirilip getirilmediğini denetleme yetkisi de Yüksek Mahkeme’ye aittir. Yüksek Mahkeme bir amparo karının haklı bir gerekçeye dayanılarak uygulanmaması durumunda resen tazminata hükmedebilir. Ya da amparo kararının uygulanması halinde elde edilecek kişisel yararın kamu ve üçüncü kişiler için doğurması muhtemel zarar yanında küçük kalması durumunda, amparo kararının uygulanması yerine tazminata hükmedebilir. Aksi halde ilgili makamlar amparo kararını icra etmek zorundadırlar. Ayrıca Yüksek

215

Pinto-Leon, op. cit., s. 6. 216

Pimentel, op. cit., s. 164-165. 217

Rodriguez, Jorge ve Manuel Valdez, “Frequently Asked Question on Lawsuits and Amparo Procedures in México Part-II” op. cit.; Pimentel, op. cit., s. 165; Pinto-Leon, op. cit., s. 15.

Mahkeme, bir amparo kararının yerine getirilmesi için gereken süreyi de belirleyebilir218.

Meksika’da amparo başvurularının başvuran açısından mali bir külfeti yoktur. Yani harca tabi değildir. Eğer başvuran avukat tutmuşsa bunun vekâlet ücretini kendisi öder. Bazı temel hak ve özgürlük ihlali iddiasıyla yapılan başvurular için başvuranın talebi üzerine ve mali gücünün yetersiz olması koşulu ile kişiye ücretsiz avukat atanabilmektedir219.