3. ULUSLARARASI HUKUK’TA ADALET MEKANİZMALARI
3.4. Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi
3.4.1. Mahkemenin Kurulmasına Yol Açan Tarihi Gelişim
Ruanda, Orta Afrika‟da bulunan ve fazla bilinmeyen küçük bir ülkedir. Ruanda‟da iki kavim yaşmaktadır ve Ruanda halkını, Hutular (% 90) ve Tutsiler (% 10) oluşturur. Yıllarca Belçika sömürgesi olarak yoluna devam eden Ruanda‟da Belçika tarafından desteklenen Tutsiler yönetime hakim olmuş, ancak Belçika‟nın Hutular‟ı desteklemeye başlamasıyla da269
Tutsiler‟i ülkeden atmak isteyen Hutular ile Tutsiler arasında büyük çatışmalar ortaya çıkmıştır.270
Ruanda‟yı bir “Hutuland” haline getirmek isteyen271 Hutu lideri Habyarimana, birçok Tutsi‟yi Ruanda‟dan
267
Helena Cobban, “International Courts”, Foreign policy, March-April 2006, s.22. 268
Ümmühan Elçin Ertuğrul , a.g.e., s.147.
269 Rebecca Joyce Frey, Genocide and International Justice, Infobase Publishing, New York, 2009, s.93-94
270
Alain Destexhe, Rwnada and Genocide in Twentieth Century, Pluto Press, Connecticut, 1995, s.36-40.
271
Karol Boudreaux, “Land Conflict and Genocide in Rwanda”, The Electronic Journal of Sustainable
Developments, I(3), 2009, s.87-88.
atarak hâkimiyetini ırkçı bir sisteme dayamıştır.272 Buna karşı Sürgün hayatı yaşayan Tutsiler 1990 yılında Ruanda Yurtsever Cephesini (RPF)273
kurarak yeniden Ruanda‟ya dönüş mücadelesi başlatmışlardır.274
Habyarimana‟nın Ruanda ordusu ve Tutsilerin Yurtsever Cephesi arasındaki çatışmalar yaklaşık iki yıl kadar devam etmiştir.275
Bu çatışmalar 1993 Ağustosunda (Fransa‟nın bütün sabotaj çabalarına rağmen) Tanzanya‟nın Aruşa kentinde iki taraf bir anlaşma imzalamıştır. Aruşa anlaşmasına göre, iktidar iki taraf arasında paylaşılacaktır ve Ruanda Ordusunun askeri güçleri ile Ruanda Yurt Severler Birliği askeri güçleri birleşecektir.
Arusa anlaşmasından sonra 1994 yılı başında BM, geçiş sürecini gözetlemek üzere ülkeye bir barış gücü göndermiştir. Ancak soruna çözüm bulma girişimleri sırasında aşırı milliyetçi Hutular, Tutsi sorunun kökünden çözmek için “innterahamwe” adı verilen yarı askeri yarı yerel üniteler kurmaya başlamışlardır.276
Bu örgüt ülkenin en ücra köşesine kadar örgütlenmiştir. Örgüt üyeleri bölgelerinde oturan Tutsileri ve çözümden yana olan Hutuları teker teker fişlemeye başlamıştır. Tabi Belçika yönetiminde bulunulduğu sırada yapılan ayrımcılık bu örgütün işini daha da kolaylaştırmıştır. 1994 yılında iki grup arasındaki çatışma doruk noktasına ulaştı. Ruanda devlet başkanı, Burundi devlet başkanı ile birlikte, bulundukları uçağın düşmesi sonucu hayatini kaybetti (6 Nisan 1994). Hutular bunun bir suikast olduğunu belirttiler ve bu olay soykırımın başlaması için bir kıvılcım olmuştur. Her iki tarafın da üst düzey yöneticilerinin bu uçak kazasında ölmelerinin ardından, olaylar tamamen kontrolden çıkmıştır. Sabotajı kimin yaptığı ise tam olarak belirlenememiştir.
Bu tarihten sonra ülkede üç ay süren bir katliam yaşandı. Ruanda birlikleri, Tutsileri ve muhalif Hutulari öldürdüler. Yaklaşık beş aylık süre soykırımı devam etmiştir ve Nisan-Temmuz 1994 arasında 500.000 ile 1.5 milyon Tutsi ve muhalefetteki ılımlı Hutuları içeren insanların hayatlarını kaybettikleri tahmin
272 Linda Merveln, A People Betrayed: The Role of West in Rwnda’s Genocide, St. Martin’s Press, New York, 2000, s.18.
273
Rwandese Patriotic Front.
274Peter E. Harrell, Rwanda’s Gamble: Gacaca and A New Model of Transitional Justice, Writer’s Advantage Press, New York, 2003, s.23.
275
Mehmet Fatih Çınar, a.g.e., s.23. 276
edilmektedir. Yarım milyon Hutu, yeni bir Tutsi yönetimi korkusuyla komşu ülkelere kaçtı, çünkü Tutsi cephesi kısa zamanda ülkenin doğusunu ele geçirmişti. Ülkenin diğer bölgelerini de ele geçiren Tutsiler ve ılımlı Hutular başkent Kigali‟ye girerek (4 Temmuz 1994) savaşın bittiğini ilan ettiler (18 Temmuz 1994). Bir gün sonra da Hutular ve Tutsilerden oluşan yeni hükümet kuruldu.277
3.4.2. Mahkemenin Oluşturulması
Soykırım başladığında dış dünyanın tepkisine bakacak olursak, ABD Başkanı Danışmanları, soykırımı yapıldığını öğrenmişlerdir. Ancak olaylar karşısında sessiz kalmayı tercih etmişlerdir. Henüz katliamların 16. gününde üst düzey yöneticiler olayların niteliğiyle ilgili “genocide” tabirini dahi kullanmışlarsa da pratikte hiçbir uygulamaya girişilmemiştir. ABD Başkanı olan Bill Clinton ise olaylara müdahale edilip edilmemesi konusunda kararsız kalmış ve bu da durumun daha vahim bir hal almasına neden olmuştur.278
BM‟nin tepkisine bakacak olursak, Ruanda‟daki olaylar cereyan ederken Birleşmiş Milletl er, ilk baslarda olayların fazla büyümeden önlenmesi maksadıyla, diğer olaylarda olduğu gibi, katliamları sona erdirecek şekilde etkili önlem alma girişiminde bulunmamıştır. Hatta çatışmalar sırasında 10 Birleşmiş Milletler askerinin Hutularca öldürülmesi üzerine Birleşmiş Milletler Askerleri geri çekmiştir. Böylece Dünyanın kendi haline bıraktığı Ruanda‟da soykırımı tüm şiddetiyle devam etmiştir.279
Savaş devam ederken BM Güvenlik Konseyi 12.03.1993 tarihinde almış olduğu 812 sayılı karar ile, Ruanda‟daki çatışmaların insancıl hukuku tehdit ettiğini ve mültecilerin artmasına neden olduğunu ortaya koyarak, Arusa Ateşkes Analaşmasına uyulması gerektiğine karar vermiştir.280
Ruanda Mahkemesinin kurulmasına giden süreçte, önce BM Güvenlik Konseyinin 22.06.1993 tarihli ve 846 sayılı kararıyla 6 aylık süreyle “BM Uganda-Ruanda için Gözlemci Misyonu”
277
Karl R. DeRouen and Paul Bellamy, International Security and United States: An Encyclopedia, Greenwood Publishing Groop, Inc., Westport, 2008, s.652.
278 Allan Thompson, The Media and the Rwanda Genocide, Pluto Press, London, 2007, s.53. 279
A.g.e., s.248. 280
UN Resolution S/RES/812 1993 http://daccess-dds
kurulmuştur. Konsey 05.10.1993 tarihinde 872 sayılı kararıyla “BM‟in Ruanda‟da Yardımcı Misyonu”nu kurmuştur.281
Görülmektedir ki birleşmiş Milletler Barışın sağlanmasını kendisi üstlenmeyip bunu yerel örgütlerle bırakmıştır. Yerel örgütlerin sorunu çözmede başarısız olmaları üzerine BM Güvenlik Konseyi, 1994 yılı içinde Ruanda ile ilgili bir dizi kararlar aldı. Ruanda‟da insancıl devletler hukukunu ihlal edenlerin cezasız kalmayacağını ilk kez Güvenlik Konseyi belirtti ( 30 Nisan 1994). Daha sonra Güvenlik Konseyi aldığı bir kararla, Ruanda‟daki çatışmaların bölgenin barış ve güvenliği için bir tehdit oluşturduğunu açıkladı (17 Mayıs 1994). 01.07.1994 tarih ve 935 (1994) sayılı kararı ile ise sorun üzerinde çalışacak bir tarafsız “Uzmanlar Komitesi” kurulmasını karara bağlanmıştır.282
Güvenlik Konseyinin 935 (1994) sayılı kararı uyarınca 26.07.1994 tarihinde Uzmanlar Komitesine üç yeni üye atanmıştır ve Komite 04.10.1994 tarihinde Ön Raporu sunmuştur. Bu komisyon ara raporunu (4 Eylül 1994) ve nihai raporunu (29 Kasım 1994) Güvenlik Konseyi‟ne sundu. Uluslararası Ruanda Ceza Mahkemesi‟nin kurulması bu raporların sonuçlarına dayanmaktadır.
Uluslararası Ruanda Ceza Mahkemesi, BM Güvenlik Konseyi‟nin 955 sayılı kararı ile 8 Kasım 1994‟te kurulmuştur. Mahkeme‟nin Statüsü bu kararın bir bölümünü oluşturur. Mahkeme, Uluslararası Yugoslavya Ceza Mahkemesi gibi Güvenlik Konseyi‟nin yardımcı organıdır ve BM Sözleşmesi‟nin 7. bölümüne (39. ve 41. maddeler) dayanmaktadır.283
Uluslararası Ruanda Ceza Mahkemesi‟nin amacı, soykırım ve diğer ciddi insan hakları ihlallerini yargılayıp cezalandırmaktır. Bununla birlikte Mahkeme, Ruanda‟da hukuk düzeninin sağlanmasını ve toplumun yeniden yapılanmasını amaçlamaktadır.284
3.4.3. Mahkemenin Yargı Yetkisi ve Önemi
281
UN Resolution S/RES/846 22 June 1993 http://daccess-dds-
ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N93/366/31/IMG/N9336631.pdf?OpenElement (10:00 03.03.2011). 282 UN Resolution S/RES/935 1994 http://daccess-dds-
ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N94/273/51/PDF/N9427351.pdf?OpenElement (10:05 03.03.2011). 283 Yusuf Aksar, a.g.e., s.19.
284
Ruanda Mahkemesinin görev ve yetkileri konu ve zaman bakımından sınırlandırılmıştır. Mahkeme zaman itibariyle 01 Ocak 1994 -31 Aralık 1994 tarihleri arasındaki bir yıllık süre içerisinde işlenen suçlar ve sanıklar konusunda yargılama yapmakla görevlendirilmiştir. Ruanda mahkemesinin görev ve yetkisi yer bakımından da sınırlandırılmıştır. Yer sınırlandırılması yapılırken yalnız Ruanda toprakları düşünülmemiş, olayların cereyan ettiği ülkeler esas alınmıştır. Bu mahkemenin yargılayacağı sanıklar da, belirtilen sürede ve mekanda yine statüde yer alan suçu işlemiş olan “gerçek kişiler”dir.285
Yine Ne bis idem (Bir suçtan dolayı iki kez ceza verilemez) kuralı Ruanda Mahkemesi için de kabul edilmiştir.286
Mahkeme olaylar sırasında işlenmiş bütün suçların yargılanmasıyla görevlendirilmemiştir. İşlenen tüm suçların bir mahkemede görülmesi mümkün değildir. Bu nedenle oluşturan mahkemenin yargılama kapsamı da sınırlı tutulmuştur. Buna göre Uluslararası Ruanda Ceza Mahkemesi yargı yetkisine giren suçlar, Statü‟de Soykırım suçu (m.2), İnsanlığa karşı suçlar (m.3) ve Cenevre Sözleşmelerinin ortak 3. maddesinin ve bu sözleşmelere ek 2. Protokol‟ün ağır ihlalleri olarak sayılmıştır.
Uluslararası Ruanda Ceza Mahkemesi Statüsü‟ne bakıldığı zaman, Statü‟de savaş suçunun yer almaması ve kimi hükümlerin farklı olarak düzenlenmiş olması Ruanda‟daki çatışmanın bir ulusal çatışma olmasından ve devletlerarası bir çatışma olmamasından kaynaklanmaktadır. Bu şekilde Uluslararası Ruanda Ceza Mahkemesi Statüsü, hem Uluslararası Yugoslavya Ceza Mahkemesi Statüsü‟nün örnek alınmasıyla hem de Önceki Yugoslavya‟dan farklı olarak Ruanda‟da yaşanan özellikler de göz önünde tutularak hazırlanmıştır.
Uluslararası Ruanda Ceza Mahkemesi, Uluslararası Yugoslavya Ceza Mahkemesi gibi, varlığı belli bir takım tarihi ve siyasi olaylardan kaynaklanan uluslararası bir mahkemedir. Bu nedenle yargı yetkileri sınırlı olan bu mahkemelerin (ad hoc mahkemeler), gerek teorik olarak gerekse pratik olarak devamlılıkları söz
285 Otto Triffterer, “Preliminary Remarks: The Permanent ICC-Ideal and Reality”, ed. Otto Triffterer,
Commantary of Rome Statute of International Criminal Court: Observer’s Notes, Article by Article,
Hart Publishing Ltd., Portland, 2006, s. 36. 286
konusu değildir. Ancak bu ad hoc mahkemelerin önemi büyüktür; çünkü Uluslararası Yugoslavya ve Ruanda Ceza Mahkemeleri 50 yıllık bir sürecin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Böylece ad hoc mahkemeler uluslararası ceza hukukunun gelişiminde önemli bir katkıda bulunmuşlardır. Bunun da ötesinde, ad hoc mahkemelerin kuruluşları ve çalışmaları olmadan, daimi olarak bir uluslararası ceza mahkemesinin kurulması kolay olmayacaktı.
Ruanda‟da yaşanan birçok olumsuz durumun yanında Ruanda olaylarının Birleşmiş Milletler yargısı açısından önemli sonuçları olmuştur; devamlı bulunması gereken bir uluslararası ceza mahkemesinin zorunluluğu daha açık bir şekilde ortaya çıkmıştır. Bunun sonucu olarak Uluslararası Ceza Mahkemesinin kurulması süreci iyice hızlanmıştır. Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesinin kurulmasıyla birlikte uluslararası ceza yargısında kavramlar yavaş yavaş oturmaya başlamıştır. Ancak özelilikle yargılama usulüne ilişkin kurlarda önemli eksiklikler olduğu görülmektedir. Bunun da yapılacak uluslararası bir sözleşmeyle çözümlenmesi gerekmektedir.
Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi kurulana kadar, uluslararası hukuk bir ülke içindeki silahlı çatışmalarla ilgilenmemekteydi ve aksine ülkeler arasında meydana gelen silahlı çatışmalarla ilgilenmekteydi. Bir devlet içinde yer alan silahlı çatışmalar o ülkenin iç meselesi olarak değerlendirilerek uluslararası sorun olarak kabul edilmemekteydi. Ruanda Mahkemesiyle birilikte bir ülke içinde yer alan silahlı çatışmalar uluslararası hukukun konusu olmuştur.287