Liberalizm ve Adalet

Liberal düşünce geleneğinin kökleri Eski Yunan Şehir Devletleri‟ne kadar geri götürülebilmekteyken, genellikle 17. Yüzyılda John Locke‟un eserleriyle birlikte başladığı ve bu dönem sonrası 18. ve 19. Yüzyıllarda olgunlaşarak gelişimini tamamladığı kabul görmektedir.52 Felsefi kökenleri John Locke, David Hume, Adam Smith, gibi düşünürlerin görüşleriyle şekillenmiştir. Liberal öğreti içerisinde adalet kavramına baktığımızda, liberal düşüncenin içerisinde adaletin hak, özgürlük ve bireycilik kavramlarıyla nasıl iç içe geçmiş olduğu ve derin ilişkilere sahip olduğu görülmektedir.53

Bu bağlamda liberalizmin, bireyin temel sivil hakların, sosyal düzenin, iktisadî ve siyasal yaşamın temel birimi ve aktörü olarak görüldüğü; özgürlükçü bir sosyal, siyasal ve ekonomik sistemi vurgulayan bir yaklaşım olduğu görülmektedir.54

Ancak bu yaklaşımın uygulanması için zorun olmaması gerekir. Zor ile kastedilen bir bireyin çevresinin veya şartlarının bir diğeri tarafından kontrol edilmesi, daha büyük bir kötülükten kaçınmak için bireyin kendi planlarına göre hareket etmemeye, bir başkasının planları, buyrukları doğrultusunda davranmaya zorlanmasıdır. Bu şekilde zoru uygulayacak olan ise devlettir. Devletin bu şekilde bireylere veya topluma sürekli müdahale etmesi engellenmelidir ve bunun yegâne yolu da devleti sınırlamaktır.55

Görüldüğü üzere liberalizm, bireycilik anlayışı ve bireylerin sonsuz siyasal, ekonomik özgürlükleri ile birlikte, bu özgürlüklere karşı başta devlet müdahalesi olmak üzere hiçbir müdahalenin gelmemesini temel adalet problemi olarak görmüştür. Adaletin bu şekilde sağlanabilmesinin ön koşulu ise sınırlı nitelik taşıyan “liberal devletlerdir”.56

Devletin bu şekilde bir araç olarak kullanılmasının temel yolu ise devletin “liberal demokrasi” yoluyla yönetilmesidir. Çünkü demokrasi, her iki sistemin de birbirine benzeyen ve birbiriyle örtüşen özellikleri olduğu için liberal

52 _{George H. Sabine and Thomas L. Thorson, A History of Political Theory, The Dreyden Press,} London, 1973, s.103-105.

53 _{Frederic August Hayek, The Constitution of Liberty, The University of Chicago Press, Chicago,} 1960, s.49.

54

Carl J. Friedrich, An Introduction to Political Theory, Harper and Row, New York, 1967, s.18. 55

John Locke, Hoşgörü Üzerine Bir Mektup, çev. Melih Yürüşen, Liberte Yayınları, Ankara, 1998, s.28. 56 _{A.g.e., s.179.}

devlet anlayışının toplumsal, siyasal ve ekonomik alanda gerçekleşmesi için tek yönetim şeklidir.57

Tüm bu açıklamaların ışığında görülmektedir ki, liberal adalet anlayışı, bireycilik anlayışına sonsuz önem veren, özgür bireylerin hiçbir şekilde sınırlanmadığı, devletin ne siyasal alana ne de piyasaya hiçbir şekilde dokunmadığı ve demokratik yollarla yönetildiği bir düzende adaletin daha kolay gerçekleşeceğini öngörmektedir.

1.3.3.1. Uluslararası Liberalizmin Adalet Kuramı: Demokratik Barış Teorisi

Uluslararası adalet için önem arz eden bir diğer liberal yaklaşım ise “Demokratik Barış Teorisi”dir. Özellikle Soğuk Savaş sonrası dönemde momentum kazanan bu teori, demokrasi ile yönetilen ülkelerin diğer demokratik ülkelerle savaşmaya eğilimli olmayacağı üzerinedir. Bu nedenle burada demokrasi barışın ve dolayısıyla adaletin ana kaynağı olarak görülmektedir. Bu açıdan liberal kanatta yer alan tüm kesimler tarafından benimsenen Demokratik Barış anlayışı, özellikle 1994 yılında Bill Clinton‟ın Başkan olduğu Amerika‟nın liderliğinde Batı dünyasının vurgu yapmasıyla demokratikleşme sürecinin ve savaşmama duygusunun tüm devletlere yayılması amacıyla güçlü bir şekilde vurgulanmıştır. Bu görüşün Batı dünyasında gelişmesinin kanıtı olarak ise Doğu ve Orta Avrupa‟daki ülkelerin Soğuk Savaş‟ın sonunda demokrasiye geçmeleri ve Avrupa Birliği‟ne katılma istekleri gösterilebilmektedir.58

Bu düşüncenin temeli ise hem idealizmin kurucusu kabul edilen hem de realist adaletin zeminini teşkil eden haklı savaşın babası varsayılan Immanuel Kant‟a dayanmaktadır. Kant gibi Aydınlanma Dönemi liberalleri ilk olarak uluslararası ilişkilerdeki barbarlığa, yani Kant‟ın deyimiyle hukuksuz devlet vahşetine bir reaksiyon olarak haklar ve kurallar zirvesi ortaya çıkarmışlardı. Onların bu hukuksuz

57 _{Marc F. Plattner, “Liberalism and Democracy: Can Not Have One Without the Other”, Foreign} Affairs, March-April 1988.

58

John Baylis, “International and Global Security”, ed. John Baylis, Steve Smith, Patricia Owens, The

devlete karşı olan tavırları “Daimi Barış” anlayışları için bir zemin oluşturmuştur. Aydınlanma dönemi liberallerinin bu barış manifestoları da liberal yaklaşımın temel düşüncelerini ve uluslararası ilişkilerde adalet kavramının merkezini teşkil etmektedir.59

Kant‟ın “Daimi Barış” adlı eserindeki demokratik barış teorisine göre, uluslararası adalet ve barışın gerçekleşmesi için üç şartın yerine getirilmesi gereklidir. Birincisi Kant‟ın ahlak teorisi ile ilişkili olarak evrensel değerlerle uluslararası ahlakın birbiri ile paralellik göstermesi şartıdır. İkincisi Kant‟ın uluslararası adil bir sistem ile serbest ticaret arasında kurduğu paralel ilişkidir. En sonuncusu ise onun demokratik devletlerin birbirleriyle savaşmayacağı üzerine iddiasıdır.60

Devletlerarası ilişkilerde ahlaklı davranmak üzerine kurulu olan ve bugünün kozmopolit dünya sisteminin temelini oluşturan Kant‟ın ahlak anlayışından bahsedildiği için demokratik barış teorisinin diğer iki ilkesi üzerinde durulması yeterli olacaktır. Kant‟ın barış olarak adaletin kurulması için gerekli gördüğü serbest ticaret anlayışı ise devletlerarası ekonomik ilişkilerin arttırılmasının menfaat ilişkilerini de arttıracağından aradaki gerginlikleri ortadan kaldıracağını ve son barışın hâkim olacağı adil bir sistemin kurulacağını savunmaktadır.61

Kant‟ın demokratik barış teorisiyle ilgili son iddiası ise liberal demokrasiyle yönetilen devletlerin pasifik olduğuyla ilgilidir. Yani Kant‟a göre liberal demokratik devletler liberal olmayanlarla savaşsa bile birbirleriyle asla savaşmazlar. Bu da uluslararası barışı mümkün kılarak daha adil bir sistemin kurulmasını sağlayacaktır.62

Ancak liberal devletlerin sahip oldukları özgürlük, onların ulusal çıkarlarını ön sıraya koyarak başka devletlere saldırması durumunda amaçlanan demokratik birliğe

59 _{Tim Dunne, “Liberalism”, ed. John Baylis, Steve Smith, Patricia Owens, The Globalization of World}

Politics, Oxford University Press, New York, 2008, s.112.

60

Faruk Yalvaç, “Savaş ve Barış”, der. Atila Eralp, Devlet ve Ötesi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, s.270.

61

Tim Dunne, a.g.m.,s.112. 62

Immanuel Kant, “Perpetual Peace: A Philosophical Sketch”, der. Hans Reiss, Kant: Political

ulaşılamayacağından sınırsız değildir.63

Günümüzde Kant‟ın bu demokratik barış teorisini destekleyen isimlerden Michael Doyle göze çarpmaktadır.

Demokratik Barış teorisinin günümüzde kabul edilen diğer takipçilerinden biri de Michael Doyle‟dur. Doyle 1986‟da yayınlamış olduğu çalışmasında liberal ve demokratik devletlerin bir ayrı barış (separate peace) alanı ortaya çıkardıklarını belirtmiş ve ona göre Kantiyen mirasın iki önemli noktası günümüzde görülmektedir.64

Bunlar liberal devletleri birbirlerini saldırganlık konusunda sınırladıkları ve liberal olmayan devletlerin ise uluslararası ilişkilerinde bir saldırganlık doğasının mevcut olduğunu ifade etmiştir. Buna göre liberal devletler demokratik yönetimlerinin ve karşılıklı ticari ilişkilerinin varlığı ile güç kullanmaktan kaçınmakta ve refahlarını muhafaza etmek için ekonomik ilişkilerine zarar vermeme eğilimi içerisindedirler. Yani Demokratik Barış Teorisi‟ndeki demokratik eğilimler, insan hakları için ideolojik bir taahhüt ve uluslararası karşılıklı bağımlılık demokratik devletlerin niçin barışa yatkınlık taşıdıklarının ve demokratik olmayan devletlerin niçin savaşa yatkınlık taşıdıklarının bir kanıtını ortaya koymaktadır.

1.3.3.2. John Rawls ve Adalet Teorisi

John Rawls liberal düşüncede öteden beri egemen olan faydacılığa karşı, adaleti temel alan alternatif bir teori ortaya koymaya çalışmıştır. Rawls‟un 1971‟de yayımladığı “Adalet Teorisi”65

isimli eseri, normatif siyaset felsefesinin yeniden doğuşu olarak ve çağdaş adalet kuramlarını incelemek için de bir başlangıç noktası olarak kabul edilmektedir. “Adalet toplumsal kurumların ilk erdemidir” düşüncesinden hareket eden Rawls, geliştirdiği adalet kuramı ile adil bir toplumun sahip olması gereken özellikleri ve bu toplumun temel kurumlarının nasıl düzenlenmesi gerektiğini ortaya koymaya çalışmıştır.

63

Immanuel Kant, “Idea for Universal History with a Cosmopolitan Purpose”, der. Hans Reiss, Kant:

Political Writings, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, s. 49-50.

64

Michael Doyle, “Liberalism and World Politics”, American Political Science Review, 80 (4), 1986, s. 1051.

65

Adalet Teorisi eserinde Rawls, adil toplumun oluşması için ana aktörü devlet olarak saptamıştır ve devlet adaletin koşullarını sağlamakla yükümlüdür.66 Adaletin içeriği ise halkın kurucu gücü tarafından belirlenmelidir. Rawls “Hakkaniyet olarak adalet”67

diye tanımladığı adaleti “Başlangıç Durumu” (Original Position)68 olarak isimlendirdiği durumda herkes tarafından kabul edilebilecek olan ilkeleri ortaya çıkaracak bir grup insanın bir araya gelip adaleti inşa etmeleri gerektiğini iddia etmektedir.

Rawls‟ın adalet ilkelerine baktığımız zaman ise yukarıda belirtildiği gibi Rawls özgürlük kavramını her şeyin üzerinde tutmaktadır. Rawls herkes için eşit olmasını savunduğu özgürlükleri “siyasal özgürlükler, ifade ve toplanma özgürlüğü, vicdan ve düşünce özgürlüğü, mülkiyet edinme hakkı ve hukukun üstünlüğü kavramında tanımlandığı gibi keyfi tutuklanmama ve yakalanmama özgürlüğü” şeklinde sıralamaktadır.69

Rawls‟ın ikinci ilkesine bakacak olursak, ikinci ilke ile de toplumsal ve ekonomik eşitsizlikleri düzenleme amacındadır.70

“Fark İlkesi” olarak bilinen bu ilke ile Rawls, toplumsal ve ekonomik eşitsizliklerin, toplumda en az avantajlı durumda olanların maksimum yararına olacak şekilde düzenlenmesini öngörmektedir. Rawls bu eserde ortaya koyduğu adalet teorisi ile günümüz toplumlarının yaşamakta olduğu yoksulluk, eşitsizlik, şiddet, kültürel ve etnik çatışma gibi sorunların çözümüne yönelik olarak entelektüel düzeyde yeni bir açılım getirmiştir.

Rawls‟ın adalet teorisinin uluslararası boyutlarına bakacak olursak, “Halkların Yasası” adlı eserinde uluslararası adaletin nasıl sağlanabileceğini açıkça anlatmaya çalışmıştır. Adalet Teorisi‟nde kapalı bir toplumda istikrarlı bir yapıyı amaçlayan bir adalet anlayışı geliştirme çabasında olan Rawls, “Halkların Yasası” adlı eserinde kapalı toplum varsayımını kaldırarak, adalet ilkelerine göre düzenlenmiş olan liberal demokratik bir toplumun diğer ülkelerle ilişkisinin nasıl olması gerektiğini

66 _{John Rawls, a.g.e., s.278.} 67

Rawls’ın “Hakkaniyet Olarak Adalet” tanımı “Siyasal Liberalism” adlı eserinde yerini “Siyasi Adalet Anlayışı Olarak Adalet” fikrine bırakmıştır. John Rawls, Political Liberalism, Columbia University Press, New York, 2005, s. 5.

68

John Rawls, A Theory.., s. 7. 69

A.g.e., s. 61-65. 70

sorgulamaktadır. Başka bir ifade ile Rawls adil liberal toplumların dış politikasından yola çıkarak genel anlamda uluslararası ilişkilerin nasıl adil bir zemine oturtulabileceğini incelemektedir.

Bu eserinde ise “başlangıç durumu” uluslararası adil bir sistemin tesisi için tasarlanmakta ve katılımcılar da halkların temsilcisi olarak öngörülmektedir. Başka bir ifade ile uluslararası adaleti tartışırken Rawls‟ın esas aldığı temel birim bireyler değil halklardır. Öte yandan, kapalı toplum düzeyinde farklı ahlaki, dini ve felsefi görüşlerin bir arada bulunmasını ifade eden makul çoğulculuk olgusu, uluslararası boyuta geçildiğinde değişik kültürlere ve düşünce geleneklerine sahip halklar arasındaki çeşitliliği yansıtmaktadır.

Bu doğrultuda ifade edilebileceği gibi Rawls‟a göre liberal olması gereken devletler kendi dağıtıcı adalet kavramını küresel hale getirmek gibi bir kosmopolitan göreve sahip değillerdir. Bundan ziyade halklar birbirleri üzerinde minimal bir etkiye sahip olduklarını kavramalıdırlar. Rawls‟a göre küresel dağıtıcı adalet için gerekli koşullar günümüzde yoktur ve bu sebepten dolayı da umut edilebilecek en önemli adalet fikri “Halkların Hukuku‟dur. Halkların Hukuku‟nun uygulandığı bir dünya düzeninde de self-determinasyon, haklı savaş, ortak tanıma (bağımsızlık), müdahale etmeme ve ortak yardım gibi normlar etkin konumda olmak zorundadır.71

Halkların Yasası‟nı belirleyecek olan halkları da sınıflandıran Rawls‟a göre “iyi düzenlenmiş halklar”72

(well ordered peoples) ve “düzgün halklar”73 (decent peoples) halkların yasasını oluşturacaklarken; “yasa tanımaz devletler”74

(outlaw states) ve “zorluk içindeki toplumlar”75

(burdened societies) evrensel yasaları oluşturacak “halklar topluluğu”76

(society of peoples) içerisinde yer alamayacaklardır.

1.3.4. Marksizm ve Adalet

71

Richard Shapcott, “International Ethics”, ed. John Baylis and Steve Smith and Patricia Owens,

Globalization of World Politics, Oxford University Press, New York, 2008, s.200.

72 _{Rex Martin and David A. Reidy, Rawls’s Law of People: A Realistic Utopia, Blackwell Publishing,} 2006, s.244.

73

John Rawls, Law of People with the Idea of Public Reason Revisited, Harvard University Press, Fourth Edition, 2008, s.63. 74 A.g.e., s.81. 75 A.g.e., s.106. 76 A.g.e., s.4-5.