Rekabetçi üstünlük oluşturmanın esas belirleyicilerini maddi olmayan kaynaklara (işletmeye has stratejik kaynaklar) dayandıran; Bilgi Temelli Teori, Dinamik Kaynak Bazlı Firma Teorisi, Temel Yetenek Tabanlı Strateji ve Yetenekler Teorisi gibi isimlerle de ifade edilebilen Kaynak Temelli Bakış Açısı, rekabetçi üstünlük sağlama konusunda Endüstri Temelli Bakış Açısından sonra geliştirilen ve onu tamamlayıcı bir niteliği sahip bakış açısı olarak ifade edilebilmektedir. Yöneticilerin bilgi, beceri ve donanımları, kurumsal liderlik, marka, patent, tescil gibi maddi olmayan kaynaklar ile işletme performansı ya da rekabetçi üstünlük ilişkisine dayanan çalışmalar, son zamanlarda işletmelerin üstünlük ve zayıflıkları ile ilgili analizlerde kullanılan bir yaklaşım olarak benimsenmekte ve bu bakış açısı da
işletmeler tarafından kontrol edilen, kendine has, taklidi maliyeti oldukça yüksek olan kaynaklar üzerine odaklanan “Kaynak Temelli Yaklaşım” ya da “Kaynak Temelli Bakış Açısı” olarak adlandırılmaktadır. İşletmenin kaynaklarının rekabet üzerindeki etkisini ilk kez 1930’lu yıllarda Chamberlin (1930) ve Robinson (1933) gündeme getirmiştir. Bu fikir daha sonraları işletmelerin tek başlarına sektörde olmadıklarını, aksine rekabet içinde faaliyetlerini sürdürdüklerini ve işletmelerin devamlılığını sağlayabilmek için mevcut kaynaklarını etkili bir şekilde kullanmaya ihtiyaçları olduğunu dile getiren Penrose (1959) tarafından geliştirilmiştir. Rekabet üstünlüğü ve sürdürülebilirliğini işletmenin performans ile ilişkilendiren kaynak temelli yaklaşım, işletme kaynaklarının sürdürülebilir rekabet avantajı sağlayacak bir takım niteliklere sahip olması varsayımına dayanmaktadır. Barney (1991) tarafından geliştirilen bu bakış açısı doğrultusunda sahip olunan kaynaklar işletmeye rekabet üstünlüğü kazandırmaktadır (Karacaoğlu, 2006: 4-80; Özer ve Özer, 2014: 123).
Kaynak temelli bakış açısına göre işletme, soyut ve somut kaynakların toplandığı yer olmakla birlikte işletmenin sahip olduğu kaynakların ve yeteneklerin bazılarının kopyalanması ve ticarete konu olması da oldukça güçtür. Bu bağlamda, kaynak temelli yaklaşıma konu olan kaynakların ve yeteneklerin rakiplerce elde edilemez ve taklit edilemez olması kaynak temelli yaklaşımın başarı ile yürütülebilmesi için oldukça önemlidir. Kaynaklar, rakiplerin eline herhangi bir rekabet dezavantajı yaşamadan geçebiliyor ise o kaynağa sahip olan işletmeye hiçbir ek getiri ya da sürdürülebilir bir avantaj sağlamamaktadır (Güleş ve Bülbül, 2004: 71; Barney, 1991: 103).
Kaynak temelli yaklaşım; işletmelerin verimli, kendine özgü kaynaklara sahip olduğu temeline dayanan “kaynakların heterojenliği” varsayımı ve bahsi geçen kaynakların arzının esnek olmaması ya da taklidinin maliyetli olması temeline dayanan “kaynakların devinimsizliği” olmak üzere 2 temel varsayıma dayanmaktadır. Bir işletmenin kaynakları ve yetenekleri müşterileri için ürün ya da hizmetlerin geliştirilmesi, imalatı ve tesliminde kullanılan finansal, fiziksel, insan ve örgütsel kaynakların bütününü kapsamaktadır (Barney, 2001: 155; Göral, 2009: 124, Güleş ve Bülbül, 2004: 50):
Bu doğrultuda finansal kaynaklar ile ifade edilmek istenen kalemler; öz sermaye, dağıtılmayan kârlar vb., fiziksel kaynaklar ile ifade edilmek istenen kalemler; makineler, imalat olanakları, operasyonlarda kullanılan işletme binaları, insan kaynakları ile ifade edilmek istenen kalemler; uzmanlık, bilgi, risk alma eğilimi ve işletmenin sahip olduğu bireysel bilgi, örgütsel kaynaklar ile ifade edilmek istenen ise tarih, ilişki, güvenirlik ve örgütsel kültür şeklindedir.
Kaynak temelli yaklaşım ile ilgili önemli araştırmaları bulunan Barney (1991) yapmış olduğu çalışmasında kaynak temelli bakış açısını sürdürülebilir rekabetçi üstünlük ile ilişkilendirmiş ve Şekil 1.4.’de gösterilen bir model önerisinde bulunmuştur:
Şekil 1.4. Kaynak Temelli Bakış Açısı ve Sürdürülebilir Rekabetçi Üstünlük İlişkisi
Kaynak: BARNEY, J. (1991). Firm Resources and Sustained Competitive Advantage. Journal of
Management, Vol.17, No: 1, 1991, s.112.
Barney (1991) yapmış olduğu çalışmasında işletmelerin sürdürülebilir bir rekabet üstünlüğü elde edebilmeleri için mevcut kaynaklarının değerli olması, nadir bulunması, taklit edilememesi ve ikame edilememesi gerektiğini vurgulamıştır.
Kaynak temelli bakış açısına göre, rekabette avantaj elde edebilmek için rakiplerden üstün kaynaklara ve yeteneklere sahip olunmalıdır. Aksi takdirde, işletmelerin yaptıkları rakipler tarafından kolayca taklit edilebilecek ve elde edilmesi muhtemel rekabet avantajı ortadan kalkacaktır. Maliyet ya da farklılık avantajı yaratmaya müsait ve az sayıda rakibin ulaşabileceği kuruma has özellikler olarak nitelendirilen kaynaklardan bazıları (Bulu vd., 2004: 145);
Patent ve marka İşletme bilgi birikimi
Müşteri ilişkilerinin düzenlenmiş olması İşletmenin tanınmışlığı
İşletmenin marka değeri olarak ifade edilebilmektedir.
Buraya kadar olan kısımda rekabetçi üstünlük sağlamada endüstri temelli bakış açısı ve kaynak temelli bakış açısı ifade edilmeye çalışılmıştır. Bahsi geçen iki temel stratejinin birbirinden farklı varsayımları bulunmaktadır. Porter’ın rekabetçi beş güç modeli ile özdeşleşen endüstri temelli bakış açısına göre performans üstünlüğü ya da kârlılık çekici bir sektörün seçilmesinden ve o endüstrinin sahip olduğu yapısal özelliklerden kaynaklanmaktadır. Kaynak temelli bakış açısının tam tersine endüstri temelli bakış açısı kaynakların hareketli/mobil olduğu varsayımına dayanmaktadır ve buna bağlı olarak da çekici bir endüstriyi tanımlarken gereken bütün kaynakların işletmeler tarafından kolaylıkla sağlanabileceğini kabul etmektedir (Karacaoğlu, 2006: 82). Tablo 1.2.’de rekabet üstünlüğü sağlamada endüstri temelli ve kaynak temelli bakış açıları arasındaki temel farklar ifade edilmektedir.
Tablo 1.2. Rekabetçi Üstünlük Sağlamada Endüstri Temelli Bakış Açısı ve Kaynak Temelli Bakış Açısının Farkları
Endüstri Temelli Bakış Açısı Kaynak Temelli Bakış Açısı
Analiz Birimi Endüstri İşletme
Sektördeki İşletmelere Bakış Açısı
İşletmeler benzer özellikler göstermektedir.
İşletmeler birbirilerinden farklıdır.
Rekabetçi Üstünlüğün Esası
Sektöre giriş ve engelleri ve piyasa gücü Kaynaklar, temel yetenekler/örgütsel yetkinlikler İşletmelerin Çeşitlendirme Faaliyetleri
Sektör içinde oluşabilecek olağanüstü fırsatların değerlendirilmesine dayanmaktadır.
Dayanağı temel yeteneklerdir.
Rekabetçi Bakış Açısında Temel Alınan Noktalar
Baskınlık, pozisyon Yenilik
Rekabet Yaklaşımında Öncelikleri
Rekabetçi üstünlüğe ulaşabilme Rekabetçi üstünlüğü sürdürebilme
Rekabette Yenilik ve Yaratıcılık
Perspektifleri
Kârlı bir endüstride uygun konumun belirlenmesi ve sektörün yapısının değiştirilmesi
Sektörde rekabetin kurallarını değiştiren, değiştirme
potansiyeli olan yeni beceriler ve örgütsel yetenekler
geliştirme Yaratılan Etkinin
Yönü
Dıştan içe etki İçten dışa etki
Strateji Oluşturma Yaklaşımları
Stratejik uyum Stratejik yayılma
İşletme Stratejisinde Başlangıç Noktaları
Piyasa/Sektörün yapısı İşletmenin kaynakları ve içsel yapısı
İşletme Stratejisinde Rekabet Güçleri
Piyasa gücü ve hareketlilik engeli
Daha üstün kaynaklar ve taklit engeli
İş Birimleri ve Koordinasyonları
Yüksek seviyede bağımsız, düşük seviyede koordinasyon
Oldukça bütünleşmiş, yüksek seviyede koordinasyon Çevreye Dönük
Varsayımları
Öngörülebilir, yavaş değişen Bilinmeyen, hızlı değişen, dinamik
Firmaya Yönelik Varsayımları
İşletmeler, çevrelerinde oluşan fırsatları yakalayan ya da yakalamak için gerekli kaynakları oluşturmaya çalışmaktadır.
İşletmeler birbirlerine benzemezler. Kaynak ve yetenekleri farklıdır ve bu farklılıklar temelinde rekabet etmektedir.
Kaynak: SCHNEIDER, M. ve P. Lieb (2004). The Chalallenges of Teaching Strategic Management: Working Toward Succesful Inclusion of The Resource-Based View. Journal of Management Education, Vol.28, No. 2, s.174; BAKOĞLU, R. (2003). Kaynak Bazlı Firma Teorisi Kapsamında Degisen Rekabet Avantajı Kavram ve Anlayışı. İ.Ü. İşletme Fakültesi Dergisi, C:32, S.1, Nisan, s.71; KARACAOĞLU, Korhan (2006). Rekabet Üstünlüğü Sağlamada Endüstri Temelli ve Kaynak Temelli Bakış Açısı: Kayseri’de Faaliyet Gösteren İmalat Sanayi İşletmeleri İçin Bir Model Önerisi. Ankara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İşletme Ana Bilim Dalı. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara.
1.2. KURUMSAL İTİBAR YÖNETİMİ VE SAĞLIK KURUMLARINDA