C. FAHRUDDÎN ER-RÂZÎ’NİN MEFÂTÎHU’L-GAYB ADLI TEFSİRİ
2. Râzî ve Tefsiri Üzerine Yapılmış Olan Çalışmalar
Râzî’nin gerek tefsiri ve gerekse de diğer yönleri üzerine hem Türkiye’de hem de yurt dışında çok sayıda araştırma ve inceleme, doktora ve yüksek lisans tezleri yapılmıştır.
2.1. Râzî ve Tefsiri Üzerine Yurt Dışında Yapılmış Olan Bazı Çalışmalar 1) Muhammed Sâlih ez-Zerkân, Fahruddîn er-Râzî ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye ve’l-
Felsefiyye, Dâru’l-Fikr, Kâhire, 1383/1963.
Dört bölümden meydana gelmiş olan bu çalışmada Râzî’nin, Allah, âlem ve insan gibi temel kelâmî konulara yaklaşımı ele alınmıştır. Allah’ın varlığı ve bilgisi, O’nun varlığının delilleri ve Allah’ın sıfatları: âlemin yaratılışı, şekli, bekâsı ve fenâsı: madde, mekân ve zaman kavramları, nefs ve bilgi, nefs ve ruh, insanın fiilleri, nübüvvet ve ahlak gibi konularda Râzî’nin nasıl bir yerde durduğu incelenmiştir. Müellif bu çalışmasının sonunda bazı neticelere ulaşmış ve bunları maddeler halinde sıralamıştır.229 Râzî’ye göre Allah’ın varlığını ispat noktasında en sağlam delilleri Kur’ân ortaya koymuştur. Râzî, bu noktada kelâm ve felsefeyi yetersiz görmektedir.230 Bu âlemin hakiki müdebbiri Yüce Allah’tır. O, âlemin varlığını kudretiyle devam ettirdiği sürece âlem bekâsını sürdürür, onun helâkini dilediğinde ise bekâsını sürdürmesi mümkün değildir. Râzî, nefsin rûhî bir cevher olup bedenden ayrı ve farklı olduğu görüşünü benimseyerek, bu noktada İslam felsefecilerinin ve Gazzâlî’nin yolunu benimsemiştir.231
2) Muhsin Abdülhamîd, er-Râzî Müfessiren, Dâru’l-Hürriye, Bağdâd, 1974. Üç bölümden meydana gelen bu çalışmada, Râzî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgiler verildikten sonra, tefsiri ve tefsirindeki ana konular hakkında tafsilatlı malumat
228 Geniş bilgi için bakınız; Abdulhamîd, a.g.e., s. 169-192; Kahvecî, a.g.e., s. 38-40.
229 Bakınız; Muhammed Sâlih ez-Zerkân, Fahruddîn er-Râzî ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye ve’l-Felsefiyye,
Dâru’l-Fikr, Kâhire, 1383/1963, s. 628.
230 ez-Zerkân, Fahruddîn er-Râzî ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye ve’l-Felsefiyye, s. 630.
26
verilmiştir. Tefsirinin kaynakları, metodu, tefsirinden etkilenen âlimler: i‘câzu’l-Kur’ân, kevnî ilimler, akaid konuları, fıkıh, fıkıh usûlü, farklı din ve mezhepler gibi tefsirinde ağırlıklı olarak işlediği konulara yer verilmiştir. Çalışmamızı ilgilendiren tarafıyla Râzî’nin i‘câzu’l-Kur’ân konusundaki görüşleri hakkında isabetli sonuçlara varılmıştır. Örneğin Muhsin Abdülhamîd, Râzî’nin sarfe görüşüne meylettiği şeklindeki görüşlere karşı çıkarak, onun Eş’arî bir kelamcı olduğunu ve bütün Eş’arîler gibi sarfeye karşı çıktığını ifade etmektedir. O, Râzî’nin Kur’ân’ın i‘câzını başta aklî, ilmî ve belâğî yönden olmak üzere, üstelik en kısa sure olan Kevser suresine varıncaya kadar ispat etmeye çalıştığını vurgulamaktadır.232
3) Muhammed Hüseynî Ebû Sa’de, en-Nefs ve Hulûduha ‘inde Fahriddîn er-
Râzî, Şirketu’s-Safâ, Kâhire, 1989.
Bu çalışma bir mukaddime, altı fasıl ve bir hatimeden meydana gelmektedir. Râzî’nin, ruhun varlığının ispatında kullanılan delil ve burhanların neler olduğu, ruhun mahiyeti ve hakikati, ruh ve beden arasındaki ilişkinin mahiyeti, nefsin yaratılmasıyla ilgili deliller, tenasüh düşüncesinin aklen ve naklen geçersizliğinin ispatı, ruhî ve bedenî ebedîliğin ispatı, felsefi açıdan ruhun ahiretteki durumları gibi konulardaki görüşleri üzerinde durulmuştur. Müellif, Râzî’nin bu konuları ele alırken özellikle İbn Sînâ ve Gazzâlî’den yararlandığı tespitinde bulunmuştur.233
4) er-Reşîd Kûkâm, et-Tefkîru’l-Felsefî le’dey Fahriddîn er-Râzî, Câmi‘atu Cezâir, 2005.
Üç bölümden meydana gelen eserde Râzî’nin kelâmî ve felsefi konulara yaklaşımı ele alınmıştır. Râzî’nin düşünce yapısında Kur’ân ve Sünnet ile istidlâl etmenin ağırlığı, Şâfi‘î, Eş‘arî ve Mutezile mezheplerinin yeri, Yunan felsefesi ve doğu felsefesinin etkisi gibi konular üzerinde durulmuştur. Râzî’nin ilim, ilmin yolları, ilmin kısımları, varlık, varlığın kısımları, cevherler, arazlar ve bunların kısımları gibi birçok felsefi konuya nasıl baktığı incelenmiştir. Çalışmanın neticesinde, Râzî’nin İslam dinini
232 Bakınız; Muhsin Abdülhamîd, er-Râzî Müfessiren, Dâru’l-Hürriye, Bağdâd, 1974, s. 235.
233 Bakınız; Muhammed Hüseynî Ebû Sa’de, en-Nefs ve Hulûduha ‘inde Fahriddîn er-Râzî, Şirketu’s-
27
savunma noktasında, öne sürdüğü fikirleri temellendirmek için herhangi bir kelâmî veya felsefî mezhebin tarafını tutmadığı, her mezhepten sadece hak ve doğru olarak gördüğü fikirleri alarak kendi düşünce yapısını oluşturduğu, ele aldığı konular ve bunlara getirdiği açılımlarla filozof lakabını hak ettiği sonucuna varılmıştır.234
5) Tâhâ Câbir el-‘Ulvânî, el-İmâm, Fahruddîn er-Râzî ve Müsennefâtuhu, Dâru’s-Selâm, Kâhire, 1431/2010.
Üç bölümden meydana gelen eserin birinci bölümü Râzî’nin hayatına; ikincisi, hocaları ve talebeleri hakkındaki bilgilere; üçüncü kısım ise eserlerine ayrılmıştır. Müellif, bu bölümde önce bütün eserleri alfabetik sıraya göre toplu olarak vermiş ve 229 eserin ismini kaydetmiştir.235 Daha sonra da bu eserleri, yazıldıklara alanlara göre tasnif etmiş ve Râzî’nin eserlerini, tefsîr, kelâm ve felsefe gibi 12 farklı başlık altında toplamıştır. Eserlerin içeriği hakkında özet bilgiler sunulmuştur.236
6) Hatice Hammâdî Abdullah, Menhecu’l-İmâm Fahriddîn er-Râzî beyne’l-
Eşâ‘ire ve’l-Mu‘tezile, Dâru’n-Nevâdir, Dımaşk, 1433/2012.
Dört bölümden meydana gelmiş olan bu çalışmada Râzî’nin ilâhiyat, âlem ve insan gibi temel kelâmî konulara yaklaşımı ele alınmıştır. Allah’ın varlığı ve bunun delilleri, Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarıyla ilgili genel hükümler; âlemin yaratılışı, cevher-i ferd, mekân ve zaman kavramları; ruhun yaratılışı, cebr ve ihtiyâr, nübüvvet, imân ve imâmet gibi birçok konuya Râzî’nin nasıl yaklaştığı ve bunları hangi yol ve yöntemlerle ele aldığı incelenmiştir. Çalışmanın neticesinde, Râzî’nin, Allah’ın isimlerinin tevkîfî olduğunu kabul etmek ve O’nun isimleriyle alakalı olarak gelen âhad haberlere cevaz vermekle Eş‘arî’nin görüşünü: diğer yandan isim, müsemmâ ve tesmiye kavramlarının farklı şeyler olduğunu söyleyerek Gazzâlî ve Mutezilenin görüşünü benimsemiştir. Kısaca Râzî’nin, temel dînî konularda Kur’ân ve Sünnete bağlı olarak hareket ettiği, herhangi bir tarafgirliğe düşmeden herhangi bir mezhep veya görüşün kaydı altına girmeden bağımsız bir şekilde konuları ele aldığı tespit edilmiştir.237
234 Bakınız; er-Reşîd Kûkâm, et-Tefkîru’l-Felsefî ledey Fahriddîn er-Râzî, Câmi‘atu Cezâir, 2005, s.
587-588.
235 Bakınız; Tâhâ Câbir el-‘Ulvânî, el-İmâm, Fahruddîn er-Râzî ve Müsennefâtuhu, Dâru’s-Selâm,
Kâhire, 1431/2010, s. 131-142.
236 el-‘Ulvânî, el-İmâm, Fahruddîn er-Râzî ve Müsennefâtuhu, s. 143-227.
237 Bakınız; Hatice Hammâdî Abdullah, Menhecu’l-İmâm Fahriddîn er-Râzî beyne’l-Eşâ‘ire ve’l-
28
Yurtdışında Râzî ve eserleri üzerine başka çalışmalar da yapılmıştır. Mesela: 7) Fethullah Huleyf, Fahruddîn er-Râzî ve Mevkifuhû mine’l-Kerrâmiyye, İskenderiye, 1959.
8) Mâhir Mehdî Hilâl, Fahruddîn er-Râzî Belâğiyyen, Bağdat, 1977.
9) Muhammed İbrahim Abdurrahman, Minhâcü Fahriddîn er-Râzî fi’t-Tefsîr
Beyne Menâhici Mu’âsırihi, Kâhire, 1989.
10) Enfâl bnt. Yahyâ İmâm, Mevkifu’r-Râzî mine’l-Kadâ ve’l-Kader fi’t-
Tefsîri’l-Kebîr, Câmi‘atu Ümmü’l-Kurâ, 1432/2011, (Yüksek Lisans).
11) R. R. Mc. Neile, An Index to the Commentary of Fakhr al-Razi, London, 1933, (Fihrist).
12) Michel Lagarde, Index du Grand Commentaire de Fahr al-Din al-Razi, Leiden, Netherlands, 1996, (Fihrist).
2.2. Râzî ve Tefsiri Üzerine Türkiye’de Yapılan Akademik Çalışmalar 1) Abdulhakim Yüce, Fahru’d-dîn er-Râzî’nin Mefâtîhu’l-Ğayb Adlı Eserindeki İşâri Tefsir Yönü, Doktora Tezi, AÜ, SBE, Erzurum, 1992.
Dört bölümden meydana gelen bu çalışmada, Râzî’nin, tefsirinde tasavvûfî kavramları nasıl ele aldığı incelenmiştir. İlham, vesvese, ehl-i zâhir, ehl-i bâtın, marifet, marifet ehlinin bazı özellikleri, şeyh, mürid ve sülûk gibi pek çok kavram ve konunun Râzî tarafından nasıl işlendiği ortaya konulmuştur. Çalışmada, Râzî’nin, tasavvufçuların kullandığı birçok kavramı, tasavvûf kitaplarında bile nadiren görülebilecek bir vukûfiyetle ele aldığı, ayrıca bahsettiği tasavvufî meselelerin İslam’ın temellerine dayandıklarını aklî delillerle de ispatlama yoluna gittiği tespit edilmiştir.238
2) Ali Yılmaz, Fahruddîn er-Râzî’nin et-Tefsîru’l-Kebir (Mefâtîhu’l-Ğayb) Adlı
Eserinde Tenâsüb ve İnsicâm, Doktora Tezi, AÜ, SBE, Erzurum, 1996.
İki bölümden meydana gelen bu çalışmada Râzî’nin tenâsüb ve insicâm konusuna yaklaşımı çok geniş ve tafsilatlı bir şekilde ele alınmıştır. Çalışmada Râzî’nin,
238 Abdulhakim Yüce, Fahru’d-dîn er-Râzî’nin Mefâtîhu’l-Ğayb Adlı Eserindeki İşâri Tefsir Yönü,
29
tenâsüb ve insicâm ilmini Kur’ân’ı anlamaya büyük katkısı olan çok önemli bir ilim olarak telakki ettiği, bunu tefsirinde sistemli bir biçimde uyguladığı ve Kur’ân’ın en küçük birimi olan ayetlerden en büyük birimi olan surelere kadar Kur’ân’daki bütünlüğü çarpıcı bir biçimde ortaya koyduğu sonucuna varılmıştır.239
3) Zeki Yıldırım, Râzî’nin et-Tefsîru’l-Kebîrinde Fıkıh Usûlü Uygulaması, Doktora Tezi, AÜ, SBE, Erzurum, 1997.
Dört bölümden oluşan bu çalışmada, Râzî’nin fıkhî meselelere yaklaşımı ele alınmış ve bu bağlamda Kur’ân, sünnet, icma‘, kıyas, sahabe sözleri ve önceki şeriatları nasıl değerlendirdiği üzerinde durulmuştur. Râzî’nin içtihad anlayışı üzerinde de önemle durulmuştur. Çalışmada, Râzî’nin, içtihadın parçalara ayrılabileceğini kabul ettiği, içtihadın şartlarını hafifleterek içtihad yapmayı kolaylaştırdığı, aklî seviye ve kapasiteyi içtihad yapabilmenin önemli şartlarından biri olarak kabul ettiği neticesine varılmıştır.240
4) Mehmet Adıgüzel, Kıraatler Açısından Fahruddîn Râzî ve Tefsir-i Kebîri, Doktora Tezi, AÜ, SBE, Erzurum, 1998.
Bir giriş ve üç bölümden meydana gelen çalışmada, Râzî’nin kıraâtleri aldığı kaynaklar, sahîh ve şazz kıraâtleri nasıl değerlendirdiği üzerinde durulmuştur. Râzî’nin, kıraât vecihlerini; aklî metotlar, lügât, sarf ve nahiv kaideleri ile Araplar arasındaki kullanımın yaygınlığı, kullanış biçimleri ve manalarını da dikkate alarak hareket ettiği, çeşitli okuyuş vecihlerine göre ayetleri yorumlayıp manalandırmaya çalıştığı sonucuna varılmıştır. Onun, Kıraâtleri tefsirine yansıtma biçimiyle de bu alana dinamizm kazandırdığı vurgulanmıştır.241
239 Ali Yılmaz, Fahruddîn er-Râzî’nin et-Tefsîru’l-Kebir (Mefâtîhu’l-Ğayb) Adlı Eserinde Tenâsüb
ve İnsicâm, AÜ, SBE, Erzurum, 1996, s. 317.
240 Zeki Yıldırım, Râzî’nin et-Tefsîru’l-Kebîrinde Fıkıh Usûlü Uygulaması, AÜ, SBE, Erzurum, 1997,
s. 312.
241 Mehmet Adıgüzel, Kıraatler Açısından Fahruddîn Râzî ve Tefsir-i Kebîri, AÜ, SBE, Erzurum,
30
5) İhsan Kahveci, Fahreddîn er-Râzî’nin “Mefâtîhu’l-Ğayb” Adlı Tefsirinde
Ulûmu’l-Kur’ân, Doktora Tezi, SÜ, SBE, Sakarya, 2001.
Bu çalışmada Râzî’nin, tefsirinde esbâb-ı nüzûl, nâsih-mensûh, muhkem- müteşâbih, müşkilu’l-Kur’ân gibi Kur’ân ilimlerini nasıl ele aldığı incelenmiştir. Râzî’nin bu ilimlerin bazılarını sonradan telif edilen konu ile ilgili eserlerden daha geniş incelemiş olduğu tespit edilmiştir.242
Türkiye’de Râzî üzerine başka çalışmalar da yapılmıştır. Mesela:
6) Süleyman Uludağ, Fahrettin Râzî, Hayatı / Fikirleri / Eserleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
7) Sabri Demirci, Fahruddîn Râzî’nin Tefsiri Mefâtîhu’l-Gayb’ta Müşkilu’l-
Kur’ân Meselesi, Marmara Üniv., SBE, İstanbul, 2003, (Doktora Tezi).
8) Niyazali Aripov, Tefsir-i Kebir’de Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri, Ankara Üniv., SBE, Ankara, 2005, (Doktora Tezi).
9) Mustafa Bayırlı, Fahreddin er-Razi’nin Ahkâm Ayetleri Tefsirinde İzlediği
Metod, Ankara Üniv., SBE, Ankara, 1999, (Yüksek Lisans Tezi).
10) Annaoraz Nurmuhammedov, Fahreddîn Râzî’nin Tefsirinde İman ve Küfür
Kavramları, Uludağ Üniv., SBE, Bursa, 2001, (Yüksek Lisans Tezi).
11) Mustafa Hocaoğlu, Fahreddin Râzî Tefsirinde Kâdî Abdulcebbar’a Cevap, Dokuz Eylül Üniv., SBE, İzmir, 2003, (Yüksek Lisans Tezi).
12) Asiye Şen, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre İnsanın Psikolojik Yapısı (Razi’nin
Mefatihu’l-Gayb Tefsiri Çerçevesinde), Marmara Üniv., SBE, İstanbul, 2003, (Yüksek Lisans Tezi).
13) Enver Bayram, Râzî Tefsirinde İnsan Tabiatı İle İlgili Ayetlerin Yorumları, Ankara Üniv., SEB, Ankara, 2005, (Yüksek Lisans Tezi).
242 İhsan Kahveci, Fahreddîn er-Râzî’nin “Mefâtîhu’l-Ğayb” Adlı Tefsîrinde Ulûmu’l-Kur’ân, SÜ,
31
14) Ali Nurullah Berk, Fahreddin er-Razi'nin Mefatihu’l-Gayb Adlı Tefsirinde Şia’ya Yönelik Tenkitler, Harran Üniv., SBE, Şanlıurfa, 2006, (Yüksek Lisans Tezi).
15) Safiye Gürlevik, Mekki Surelerde Kadın (Razi Tefsiri Örneği), Ankara Üniv., SBE, Ankara, 2006, (Yüksek Lisans Tezi).
2.3. Râzî ve Tefsiri Üzerine Yapılan Diğer Çalışmalar
Türkiye’de ve Türkiye dışındaki kütüphanelerde çok sayıda matbu ve yazma nüshası bulunan Mefâtîhu’l-Gayb tefsirinin hem tercümeleri yapılmış hem de fihristleri hazırlanmıştır.243 Bunlardan bir kısmını şu şekilde sıralayailiriz:
1) Seyyid Süleyman tarafından Tafsîlu’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’ân ismiyle Türkçe’ye çevrilmiştir. İslam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi, No: 6249.
2) Sırrı Paşa tarafından Sırr-ı Kur’ân ismiyle sadece Fatiha suresi Türkçe’ye çevrilmiştir. İstanbul, 1886.
3) Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç ve Sadık Doğru tarafından Mefâtîhu’l-Gayb tefsiri Türkçe’ye tercüme edilmiş ve Akçağ Yayınları tarafından yayınlanmıştır. Akçağ Yayınları, Ankara, 1988-1995.
4) İbrahim Şemseddin ve Ahmed Şemseddin, Fehârisü’t-Tefsîri’l-Kebîr ev
Mefâtîhi’l-Gayb, Beyrut, 1990, 1992.
5) Murat Sülün, Mefatihu’l-Gayb Tefsiri’nin 15, 16, 31 ve 32. Ciltlerinin
Fihristi, Marmara Üniv., SBE, İstanbul, 1993, (Yüksek Lisans Tezi).
6) Faruk Vural, Mefatihu’l-Gayb Tefsiri’nin 1, 2, 19, 20. Ciltlerinin Fihristi, Marmara Üniv., SBE, İstanbul, 1994, (Yüksek Lisans Tezi).
7) Yusuf Akgün, Mefatihu’l-Gayb Tefsiri’nin 7, 8, 21 ve 22. Ciltlerinin Fihristi, Marmara Üniv., SBE, İstanbul, 1994, (Yüksek Lisans Tezi).
243 Cebeci, Mefâtîhu’l-Gayb, XXVIII, s. 350; el-‘Ulvânî, el-İmâm, Fahruddîn er-Râzî ve
32
8) Nurdoğan Türk, Mefatihu’l-Gayb Tefsiri’nin 9, 10, 23 ve 24. Ciltlerinin
Fihristi, Marmara Üniv., SBE, İstanbul, 1994, (Yüksek Lisans Tezi).
9) Faruk Arslan, Mefatihu’l-Gayb Tefsiri’nin 11, 12, 25, 26. Ciltlerinin Fihristi, Marmara Üniv., SBE, İstanbul, 1994, (Yüksek Lisans Tezi).
10) H. Osman Şahin, Mefatihu’l-Gayb Tefsiri’nin 14, 15, 27 ve 28. Ciltlerinin
Fihristi, Marmara Üniv., SBE, İstanbul, 1994, (Yüksek Lisans Tezi).
Yukarıda vermiş olduğumuz listeye bakıldığında, Râzî’nin tefsiri ve diğer eserleri üzerine gerek Türkiye’de gerekse de yurt dışında, birbirinden farklı pek çok akademik çalışmanın yapılmış olduğunu görmekteyiz. Ayrıca Râzî’nin hem tefsirinin hem de diğer eserlerinin tercümeleri yapılmış, fihrist ve indeksleri hazırlanmıştır. Bu da, Râzî’nin bir ilim adamı olarak toplumda önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Râzî’nin hayatı, eserleri ve özellikle tefsiri hakkında vermiş olduğumuz bu bilgilerden sonra, şimdi de i‘câz, i‘câzla ilgili kavramlar ve i‘câzu’l-Kur’ân’la alakalı belli başlı konulara geçelim.
D. İ‘CÂZU’L-KUR’ÂN TERKÎBİ VE MUCİZE KAVRAMI