Psikolojik Danışman Eğitiminde Öz-Bakımın Yeri

Mesleki kimlik öğrencilik yıllarında oluştuğu için bu süreçte kazanılan, tutum, inanç ve becerilerin meslek yaşamını oldukça etkilediği bilinen bir gerçektir (Carter ve Barnett, 2016). Bu nedenle ruh sağlığı alanında eğitim gören öğrencilerin ilerde mesleklerini yürütürken karşılaşabilecekleri dolaylı travma, tükenmişlik gibi sorunları önlemek için hem bu sorunların belirtilerinin hem de meslekleri ile ilgili çeşitli risk faktörlerinin farkında olmaları (Dattilio, 2015; Wardle ve Mayorga, 2016); öz-bakım stratejileri konusunda bilgi ve farkındalık kazanmaları ve şimdiden öz-bakım odaklı bir yaşam stilini geliştirmeye başlamalarının önemli olduğu vurgulanmaktadır (Carter ve Barnett, 2016; Malinowski, 2014). Bu durum yalnızca psikolojik danışman adaylarının profesyonel yaşamlarında karşılaşabilecekleri sorunlara karşı bir önlem değil içinde bulundukları dönemde karşılaştıkları stres faktörlerine rağmen iyilik hallerini artırıp koruyabilmeleri için de önemli görülmektedir (Colman vd., 2016; Weiss, 2004). Wardle ve Mayorga (2016) tarafından yürütülen bir çalışmada psikolojik danışman adaylarının

% 85’inin az ya da çok tükenmişlik yaşadığının belirlenmesi öz-bakım odaklı bir yaşam biçiminin psikolojik danışmanlar henüz öğrenciyken hayata geçirilmesinin önemini daha fazla ortaya koymaktadır. Dolayısıyla iyilik halini artırmaya ve etkililiği kaybetmeyi önlemeye yönelik öz-bakım odaklı bir anlayışın psikolojik danışman eğitimi programlarına yerleştirilmesi önemli görülmektedir (Richards, Campenni ve Muse-Burke, 2010; Witmer ve Young, 1996; Yager ve Tovar-Blank, 2007).

Psikolojik danışman eğitimi programlarına öz-bakım ve iyilik hali odaklı bir anlayışın nasıl yerleştirileceğine ilişkin farklı görüşler mevcuttur. Witmer ve Young (1996) psikolojik danışmanlığa ve psikolojiye ilgi duyan önemli sayıda öğrencinin ciddi kişilik sorunlarına sahip olduğunu, bu nedenle ilk adım olarak öğrencilerin bu mesleğe uygunluğu açısından değerlendirilip ardından programa kabul edilmeleri gerektiğini belirtmektedirler. Ancak Türkiye’de rehberlik ve psikolojik danışmanlık lisans eğitimine merkezi bir akademik sınavdan elde edilen puana göre öğrenci alındığı için bu yöntemin uygulanması şu an için mümkün görülmemektedir. Bunun dışında öz-bakım ve iyilik hali odaklı bir anlayışın tüm derslerin, süpervizyon sürecinin ve programdaki tüm uygulamaların içine yerleştirilmesi önerilmektedir (Yager ve Tovar-Blank, 2007).

Bununla birlikte psikolojik danışman eğitimcilerinin de öğrencilere yaşam tarzları ile olumlu rol modeli olmaları gerektiği belirtilmektedir (Wester, Trepal ve Myers, 2009;

Witmer ve Young, 1996). Bunların dışında alanyazında üzerinde sıklıkla durulan bir diğer

30

yol da eğitim programlarında iyilik hali ve öz-bakım odaklı özel dersler açılmasıdır (Baker, 2011; Culver, 2011; Malinowski, 2014; Roach, 2005). Kısacası öz-bakımı eğitim programının tamamına yerleştirmenin yanında özel dersler aracılığıyla bu konuda farkındalık, bilgi ve beceri kazandırmak üzerinde durulan iki temel yol olarak ortaya çıkmaktadır.

Öz-bakımın eğitim programlarına yerleştirilmesi konusu yalnızca psikolojik danışma alanı için değil; benzer stres faktörlerinin varlığı nedeniyle diğer ruh sağlığı alanları için de önemlidir. Örneğin sosyal çalışma alanı eğitim programlarında da bakıma yer verilmesinin önemi açıkça vurgulanmaktadır. Bu alandaki eğitimcilerin öz-bakımı derslerine entegre ederken çok çeşitli yaklaşımlar kullanabilecekleri ancak tükenmişlik ve eşduyum yorgunluğunun erken uyarı işaretlerini ve önleyici bir uygulama olarak öz-bakım strateji ve tekniklerini öğreterek işe başlamaları gerektiği vurgulanmaktadır. Bu kapsamda makro ve mikro düzeyde ders fırsatları oluşturulabileceği belirtilmektedir (Newell ve Nelson-Gardell, 2014).

Türkiye’de psikolojik danışman eğitimi programlarında öz-bakım konusunda farkındalık, bilgi ve beceri kazandırma amacıyla oluşturulmuş bir dersin varlığına ilişkin herhangi bir bulguya rastlanılmazken; yurt dışında psikolojik danışman adaylarının öz-bakımlarına odaklanan çeşitli dersler ve programlar oluşturulduğu göze çarpmaktadır (Christopher vd., 2006; Christopher ve Maris, 2010; Tarrasch, 2015; Wolf vd., 2014).

Psikolojik danışman adayları için geliştirilen öz-bakım programlarından birisi

“Zihninizi Tazeleyin, Vücudunuzu Gençleştirin, Ruhunuzu Yenileyin - Refresh Your Mind, Rejuvenate Your Body, Renew Your Spirit” isimli IS-Wel iyilik hali modeli ve Adler’in belirttiği yaşam amaçları (aşk, çalışma, arkadaşlık) çerçevesinde şekillendirilen ve çeşitli öz-bakım uygulamalarının olduğu bir programdır. Program, sağlıklı beslenme ve egzersiz, qigong, yoga, müzik terapi, yaratıcılık ve sanat, akupunktur, masaj terapi gibi yöntemlerin yer aldığı 14 modülden oluşmaktadır (Wolf vd., 2014).

Alanyazında öz-bakım stratejilerinin psikolojik danışman eğitimine yerleştirilmesiyle ilgili en iyi örneklerden birisi de John Chambers Christopher tarafından geliştirilen “Zihin-Beden Sağlık Bilimi ve Öz-Bakım Sanatı - Mind-Body Medicine and the Art of Self-Care” isimli derstir. Kabat-Zinn’in “Farkındalık Temelli Stres Azaltma - Mindfulness-Based Stress Reduction” programına dayalı olarak, üç kredilik seçmeli ders olarak geliştirilen bu program, haftada iki kere, ortalama 75 dakika olmak üzere 15 hafta sürmektedir. Ders; meditasyon, yoga, qigong gibi teknikler kullanarak farkındalığı

31

artırmak ve öğrencilere pratik bir öz-bakım programı sunmak amacıyla oluşturulmuştur.

Derste ayrıca günlük yazma, farkındalık araştırmaları yapma gibi yöntemler de yer almaktadır (Christopher vd., 2006; Christopher ve Maris, 2010). Benzer bir başka eğitim, farkındalık (mindfulness) tekniklerini öğrenmeleri ve uygulamaları; aynı zamanda öğrendiklerini çocuklara öğretmeleri amacıyla psikolojik danışmanlık ve özel eğitim öğrencileri için iki dönemlik bir ders olarak geliştirilmiştir (Tarrasch, 2015).

Öz-bakım odaklı bir başka ders klinik psikoloji öğrencileri için Kabul ve Kararlılık Terapisi temel alınarak oluşturulmuştur. Ders öğrencilerin hem mesleki uygulamalarında kullanmak üzere sözü edilen terapi ile ilgili bilgi ve beceri edinmeleri hem de öz-bakımlarını geliştirmeleri için hazırlanmıştır. Bu kapsamda ders sonunda öğrencilerden sürdürülebilir bir öz-bakım planı hazırlamaları beklenmektedir. Ders toplamda 12 hafta ve her hafta iki saat süren modüllerden oluşmaktadır. Ders Kabul ve Kararlılık Terapisi ile ilgili konu anlatımına dayalı kuramsal bölümlerin yanında rol oynama ve yaşantısal sınıf içi uygulamaların olduğu hem kuramsal hem de yaşantısal bir derstir. Dersin notlandırılması iki sınav ve ders içindeki uygulamaların değerlendirilmesi ile yapılmaktadır (Pakenham, 2015).

Öğrenciler için geliştirilen öz-bakım odaklı bu derslerin yanında farklı dersler içinde öz-bakıma ne kadar yer verildiğini gösteren çalışmalara da rastlanmaktadır. Bu konudaki bir örnek “Terapist Eğitimindeki Kişi (Person of the Therapist Training)” isimli derstir. Dersin terapistin etkililiğini artırabilmesi üzerine kurulu üç temel amacı bulunmaktadır. Birincisi terapistin kendini tanıması yani psikolojik, kültürel ve manevi alanlardaki güçlüklerini bilmesi ve geçmiş yaşantılarının etkisinin farkında olması;

ikincisi terapotik süreçte bu yaşantılarının etkisini gözlemleyebilmesi ve fark edebilmesi;

üçüncüsü ise duygusal, kültürel ve manevi güçlerini amaçlı olarak yönetebilmesidir (Aponte vd., 2009). Öğrencilerin güçlü ve zayıf yanları üzerinde durarak profesyonel etkililiklerini artırmak amacıyla yürütülen bu ders dokuz ay süren haftada iki saat verilen yaşantısal bir derstir. Öğrencilerin her hafta kişisel ve profesyonel süreçlerini yansıtan günlükler tuttuğu, dersin her aşamasında içsel yaşantılarını tanımladıkları bir yazı yazdıkları ve dönem sonunda da kişisel ve profesyonel değişimleri ile deneyimleri raporlaştırdıkları bir ders olarak yürütülmektedir (Kissil ve Nino, 2017).

İçeriğinde öz-bakıma ne kadar yer verildiği incelenen bir diğer ders sosyal çalışma öğrencileri için açılan “Travma Müdahale Dersidir (Trauma Treatment Course)”. Bu ders 15 hafta ve her hafta iki saat süren bir derstir. Ders, travma deneyimleri ile ilgili

32

geliştirilmiş olmasının yanında öğrencilerden öz-bakımlarına önem vermeleri, travma ile ilgili okumalardan ve duyduklarından daha az etkilenmeleri için öz-bakım uygulamaları geliştirmeleri beklenmektedir. Derste aynı zamanda dolaylı travma tepkilerini anlamak için oluşturulmuş bölümler ile çalışmalarla etkililiği kanıtlanmış, günlük yazma, farkındalık temelli stres azaltma gibi öz-bakım stratejileri kullanılmıştır. Öğrencilerden her derste sorumluluk olarak duygu ve düşünceleri ile kullandıkları öz-bakım stratejileri konusunda iki-üç sayfa günlük yazmaları istenmiş ve çalışmada veri kaynağı olarak bu günlükler kullanılmıştır (Shannon vd., 2014)

Türkiye’de henüz psikolojik danışmanlık alanında eğitim gören öğrenciler için geliştirilmiş bir öz-bakım dersine ya da programına rastlanılmamaktadır. Yurt dışında ise öz-bakımın çok boyutlu yapısına bütüncül olarak yer verilmemesine rağmen çeşitli programların ve derslerin geliştirildiği görülmektedir. Bu derslerin genellikle bir döneme yayılması, hem teorik hem de yaşantısal olması; öğrencinin içsel yaşantılarına odaklanması; derslerde film, müzik, farkındalık etkinlikleri gibi farklı etkinliklerden yararlanılması ile günlük tutma ve yazmanın temel tekniklerden birisi olarak kullanılması gibi çeşitli ortak noktalarının olduğu dikkati çekmektedir.