Öz-Bakım Boyutları ve Stratejileri

Alanyazın incelendiğinde psikolojik danışmanlar ve ruh sağlığı çalışanları için çok sayıda öz-bakım stratejisin önerildiği görülmektedir. Ancak her psikolojik danışmanın kişisel tercihleri, kaynakları ve incinebilirlikleri birbirinden farklı olduğu için hepsine uyabilecek tek bir öz-bakım reçetesi oluşturmak imkânsızdır (Kissil ve Nino, 2017). Bir başka deyişle öz-bakımı birkaç teknik ya da davranış ile sınırlamak mümkün olmadığı gibi her stratejinin tüm psikolojik danışmanlar için işlevsel olacağını belirtmek de olanaksızdır. Bunun yanında Şekil 2.1’de de görüldüğü gibi öz-bakım stratejilerinin çok boyutlu bir yapıya sahip olması bu boyutların birbirinden kesin sınırlarla ayrıştığı anlamına gelmemektedir. Bu kapsamda benzer bazı stratejilerin farklı yazarlar tarafından

23

iki farklı boyutta önerildiği görülmektedir. Örneğin “yaşamındaki önemli kişilerle bağlantını güçlendirme” stratejisine Saakvitne ve Pearlman (1996) tarafından duygusal öz-bakımın içerisinde yer verilirken; Culver (2011) ve Fereday (2011) tarafından ilişkisel öz-bakımın bir stratejisi olarak gösterilmektedir. Benzer olarak “çocuklarla zaman geçirme” stratejisi yine Saakvitne ve Pearlman (1996) tarafından manevi öz-bakımın bir stratejisi olarak kabul edilirken; Pearcy-Marston, Chamberlain ve Espeut (2012) tarafından psikolojik öz-bakım boyutu içerisinde değerlendirilmektedir. Son bir örnek olarak “psikolojik danışma yardımı alma” stratejisi Culver (2011) tarafından ilişkisel bakım stratejisi olarak kabul edilirken Fereday (2011) tarafından bilişsel-duygusal öz-bakım içerisinde gösterilmektedir. Bu durum, öz-öz-bakım stratejilerinin çok boyutlu ancak birbirinden tamamen ayrışan boyutlar olmadığına; aksine birbiriyle çok yakından ilişkili öz-bakım alanlarının oluşturduğu bir bütüne işaret etmektedir (Bkz. Şekil 2.1). Bu kapsamda öz-bakım stratejilerine bütüncül bakabilmek için bu bölümde psikolojik danışmanlar için öz-bakımın fiziksel, bilişsel duygusal, manevi, ilişkisel, profesyonel ve denge boyutlarında değerlendirilebilecek alanyazında en çok önerilen öz-bakım stratejileri özetlenmektedir.

2.3.1. Fiziksel öz-bakım stratejileri

Fiziksel öz-bakım bireyin sadece fiziksel sağlığı üzerinde değil bilişsel, duygusal ve psikolojik işlevselliği üzerinde de etkili olduğu için bireyin iyilik halini bir bütün olarak etkilemektedir (Baker, 2011; Malinowski, 2014). Bu kapsamda bireylerin iyilik hallerini artırmaları ve koruyabilmeleri için düzenli olarak egzersiz yapmaları, öğün atlamadan sağlıklı yiyeceklerle beslenmeleri, alkol ve sigara gibi maddeleri kullanmamaları, uyku düzenine dikkat etmeleri ve yeteri kadar uyumaları, düzenli olarak doktor kontrolüne gitmeleri ve dinlenmeye zaman ayırmaları fiziksel öz-bakım boyutunda yer alan stratejilerdendir (Norcross ve Guy, 2007; Saakvitne ve Pearlman, 1996). Sonuç olarak psikolojik danışmanların iyilik hali açısından oldukça önemli bir öz-bakım alanı olan fiziksel öz-öz-bakımın uyku, egzersiz, beslenme, dinlenme ve sağlık kontrolü ile ilgili davranış ve eylemleri içerdiği görülmektedir.

2.3.2. Bilişsel-duygusal öz-bakım stratejileri

Alanyazın incelendiğinde öz-bakım alanları içerisinde en çok üzerinde durulan ve en çok strateji önerilen alanın bilişsel duygusal öz-bakım boyutu olduğu dikkati

24

çekmektedir. Daha önce de belirtildiği gibi alanyazında öz-bakım boyutlarının isimleri konusunda tam bir uzlaşıdan söz edilmesi mümkün olmamaktadır. Örneğin bu boyut altında toplanabilecek olan stratejiler bilişleri yeniden yapılandırmak (Norcross ve Guy, 2007), psikolojik ve duygusal öz-bakım (Saakvitne ve Pearlman 1996), duygusal ve zihinsel öz-bakım (Culver, 2011), bilişsel stratejiler (Dorociak v.d., 2017) gibi farklı isimler altında açıklanmaktadır. Fereday (2011) bu boyutlar altındaki öz-bakım stratejilerini bilişsel duygusal öz-bakım başlığı altında birleştirmiş görünmektedir. Bu çalışmada en kapsamlısı olduğu düşünülen bilişsel-duygusal öz-bakım terimi kullanılmaktadır.

Bilişsel-duygusal öz-bakımın merkezinde bireyin duygu, düşünce ve davranışlarının farkında olmasını awareness), onları izlemesi ve yönetmesini (self-monitoring) sağlayacak stratejiler yer almaktadır (Cox ve Steiner, 2013; Malinowski, 2014; Norcross ve Guy, 2007). Bu kapsamda alanyazında bilişsel duygusal öz-bakım kapsamında aşağıdaki stratejiler önerilmektedir (Culver, 2011; Fereday, 2011; Gladding, 2007; Norcross ve Guy, 2007; Saakvitne ve Pearlman 1996; Warren vd., 2010):

a. Duygu, düşünce, inanç ve tutumlarının farkında olmak için çabalamak b. Farkındalık için günlük kullanmak

c. İlham verici ve mesleki olmayan kitaplar okumak d. Mizahı kullanmak

e. Ağlamak istediğinde ağlamaktan çekinmemek

f. İç konuşmaların iyimser ve olumlu olmasını sağlamak g. Kendini sevmek

h. Ekstra sorumluluklara hayır demek i. Farkındalığı artırmak için çabalamak j. Doğada zaman geçirmek

k. Çocuklarla oynamak

l. Spor, müzik, sinema ve tiyatro gibi aktivitelerle ilgilenmek m. Yeni şeylere meraklı olmak

n. Stres azaltıcı aktivitelerle ilgilenmek o. Psikolojik danışma yardımı almak

Özetle psikolojik danışmanlar için önerilen bilişsel-duygusal öz-bakım stratejilerinin kapsamını öncelikle içsel yaşantıların farkında olmak, onları önemsemek

25

ve onlarla ilgilenmek ile onların olumlu ve işlevsel olması için çabalamak oluşturmaktadır.

2.3.3. Manevi öz-bakım stratejileri

Maneviyat daha çok yaşamı anlamlandırmak ya da anlamlandırmak için eylemlerde bulunmak olan ve İngilizce “spirituality” kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Ancak genel düşüncenin aksine din, maneviyatın eş anlamlısı değil ona önemli katkısı olan bir içsel yapı olarak değerlendirilmektedir (Norcross ve Guy, 2007).

Maneviyat bireyin yaşadığı sıkıntı ve zorlukları kabul etmesi, kendine ve başkalarına karşı şefkatli olması ve sevgiyle yaklaşmasıdır. Bunun yanında bireyin iç ve dış dünya arasında denge sağlaması ile öz-farkındalığını ve farkındalığını artırması maneviyatın önemli bileşenleri olarak görülmektedir (Young ve Cashwell, 2011). Birey iyilik halini artırmak ve tükenmişlikten korunmak için neye ihtiyacı olduğunu belirleyebilmeli ve onu elde edebilmek için harekete geçebilmeli, bunları yapabilmek için de öz-farkındalığa sahip olabilmeli ve kendini sevebilmelidir (Collins, 2005). Bu yönüyle maneviyat psikolojik danışmanlar için önemli bir koruyucu faktör olarak değerlendirilmektedir (Hagedorn ve Moorhead, 2011; Malinowski, 2014). Alanyazında yer alan öneriler değerlendirildiğinde yazarların manevi öz-bakım kapsamında genellikle şu stratejileri önerdiği dikkati çekmektedir (Bush, 2015; Collins, 2005; Cox ve Steiner, 2013; Culver, 2011; Fereday, 2011; Malinowski, 2014; Norcross ve Guy, 2007; Pearcy-Marston, Chamberlain ve Espeut, 2012; Saakvitne ve Pearlman, 1996):

a. Yardıma ihtiyacı olanlara yardım etmek, iyilik yapmak b. İyimser ve umutlu olmak ve bu özelliklerini etrafına yaymak c. Sahip olunanlar için minnettarlık göstermek

d. Çocuklarla ilgilenmek e. Doğada zaman geçirmek

f. Yaşamın maddi olmayan yönlerinin farkında olmak g. Yaşamda neyin anlam taşıdığını ve onun yerini fark etmek

h. İnanılan daha büyük bir güçle (Allah, Tanrı, vd.) bağlantıyı artırmak için dua etmek ve ibadet etmek

i. İlham verici kitaplar okumak, müzikler dinlemek, filmler izlemek j. Farkındalığı artırmak

26

Kısacası yaşamdan doyum almak ve yaşamı anlamlandırmak için psikolojik danışmanın manevi güçleri konusunda öz-farkındalığını artırması, kendisine ve çevresine sevgiyle ve şefkatle yaklaşması ile inandığı daha büyük bir güçle bağlantısını artırması manevi öz-bakım kapsamında yer alan stratejilerdendir.

2.3.4. İlişkisel öz-bakım stratejileri

İlişkisel öz-bakım diğer öz-bakım boyutlarından farklı olarak psikolojik danışmanın kendi başına değil daha çok başka kişilerle birlikte gerçekleştirebileceği karşılıklı bir süreci kapsamaktadır (Baker, 2011). Psikolojik danışmanlar başkalarıyla ilgilenirken ilgilenilmeye, başkalarının ihtiyaçlarını karşılarken ihtiyaçlarının karşılanmasına gereksinim duymaktadırlar. Bu nedenle psikolojik danışmanlar ve diğer ruh sağlığı çalışanlarının çevreleriyle kurdukları ilişkiler ile iyilik halleri arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır (Norcross ve Guy, 2007). Bireyin yakın çevresindeki bireylerle kurduğu ilişkiler onları olumsuz etkileyip tüketici olabileceği gibi karşılıklı olarak doyurucu sonuçların ortaya çıkmasını da sağlayabilir (Smullens, 2015). Dolayısıyla psikolojik danışmanların çocukları, ebeveynleri ve aile kökenleri, arkadaş ve meslektaşları ile ilişkilerini beslemesi son derece önemlidir. Hem profesyonel hem de kişisel yaşamda nicelikten çok niteliğin önemli olduğu doğru ilişkiler kurmak gerekmektedir. Doğru ilişkiler ise duygu ve düşüncelerin özgürce paylaşılabildiği, yargılanıyor hissetmekten çok değerli hissedilen ve destek görülen ilişkilerdir (Baker, 2011). Burada dikkat edilmesi gereken şey, ilişkisel öz-bakımın, diğer tüm öz-bakım alanları gibi, durağan bir yapıdan öte psikolojik danışmanın aktif çabalarından oluşan bir süreç olduğudur. Örneğin psikolojik danışmanın sosyal destek sitemine sahip olması değil; sosyal destek sistemini geliştirmek için aktif olarak çabalaması ilişkisel öz-bakım olarak değerlendirilir (Colman vd., 2016). Bu kapsamda alanyazında yer alan ilişkisel öz-bakım stratejilerini şu şekilde özetlemek mümkündür (Fereday, 2011; Malinowski, 2014; Norcross ve Guy, 2007; Skovholt, 2012; Smullens, 2015):

a. Arkadaş, aile veya yakın ilişki kurulan diğer bireylerle iletişimi güçlendirmek

b. Bu kişilerle keyifli ve doyurucu zamanlar geçirmek için çabalamak c. Sosyal destek ağını geliştirmek

d. İlişkilerde sağlıklı sınırlar oluşturmak

e. Fazla yük getiren, enerjiyi tüketen veya zarar veren ilişkileri düzenlemek

27

f. Tek yönlü ilginin olduğu ilişkileri sınırlandırmak

g. İş dışındaki ilişkilerde psikolojik danışman rolünden uzaklaşmak

Sonuç olarak psikolojik danışmanın sağlıklı ve doyurucu bir yaşama sahip olabilmesi için yakınları ve çevresindeki önemli kişilerle kurduğu ilişkilerin de sağlıklı ve doyurucu olmasına ihtiyacı olduğunu kabul etmesinin ilişkisel öz-bakımın ilk adımını oluşturduğu görülmektedir. Bu kapsamda bireyin engelleyici değil destekleyici, sıkıcı ve tüketici değil keyif verici ve doyurucu ilişkilere sahip olmak için aktif çaba harcaması ilişkisel öz-bakım stratejilerinin özünü oluşturmaktadır.

2.3.5. Profesyonel öz-bakım stratejileri

Psikolojik danışmanlar ve diğer ruh sağlığı çalışanları için en önemli öz-bakım alanlarından birisi de profesyonel bakımdır. Alanyazında yer alan profesyonel öz-bakım stratejileri incelendiğinde bu öz-öz-bakım alanının psikolojik danışman tarafından mesleğin yürütüldüğü ortamın, diğer çalışanlarla ve danışanlarla kurulan ilişkilerin yanında bu ilişkiler ile mesleki roller konusunda sahip olduğu bilişsel yapılarının düzenlenmesini içeren çok yönlü bir öz-bakım alanı olduğu görülmektedir (Saakvitne ve Pearlman, 1996). Bu yönüyle profesyonel öz-bakım stratejileri diğer öz-bakım alanlarının bir karışımı olarak da değerlendirilmektedir (Smullens, 2015). Alanyazında yer alan profesyonel öz-bakım ile ilgili stratejileri aşağıdaki başlıklar altında toparlamak mümkündür (Culver, 2011; Dorociak vd., 2017; Norcross ve Guy, 2007; Saakvitne ve Pearlman, 1996; Skovholt, 2012; Smullens, 2015):

a. Profesyonel destek ağını geliştirmek: Meslektaşlarla ve iş arkadaşları ile iletişimi güçlendirmek, süpervizyon almak ve profesyonel kuruluşlarla işbirliğini güçlendirmek

b. Profesyonel gelişimi sürdürmek ve alan bilgilerini sürekli güncellenmek:

Alanla ilgili kitapları, makaleleri, tezleri veya diğer kaynakları takip etmek ve hizmet içi eğitimlere katılmak

c. Danışanlarla kurulan terapötik ilişkiyi düzenlemek: Danışanlarla kurulan ilişkide sınırları iyi ayarlamak ve gerektiğinde hayır diyebilmek, sempati veya karşıt transferansa dikkat etmek ve empati dengesini iyi ayarlamak, başarı ve doyumun ölçüsünü iyi ayarlamak, danışan-psikolojik danışman rollerine ilişkin işlevsel veya akılcı olmayan düşünceleri fark etmek ve değiştirmek

28

d. İş yerini iyilik halini destekleyici ve eğlenceli bir ortama dönüştürmek: İş yerinde gün içerisinde hem bilişsel ve duygusal hem de fiziksel anlamda dinlenme molaları vermek, iş yükünü dengelemek ve aşırı iş yüküne dur demek

2.3.6. Denge

Temelde kişisel ve profesyonel yaşam arasında bir dengenin kurulması ile ilgili olan bu öz-bakım alanı (Carter ve Barnett, 2014) alanyazınında neredeyse tüm yazarların üzerinde anlaştığı bir öz-bakım boyutu olarak karşımıza çıkmaktadır. Alanyazında denge, bazen fiziksel öz-bakım boyutu kapsamında serbest zamanlar oluşturma stratejisi içerisinde yer alırken (Malinowski, 2014); bazen öz-bakım ile ulaşılmak istenen bir hedef olarak değerlendirilmekte (Smullens, 2015) ve bazen de ayrı bir öz-bakım boyutu olarak önerilmektedir (Dorociak vd., 2017; Saakvitne ve Pearlman, 1996). Sonuç olarak bu çalışmada denge, bir öz-bakım boyutu olmasının yanında tek başına bir öz-bakım stratejisi olarak da değerlendirilmektedir. Bunun yanında psikolojik danışmanların hem iş yaşamları ile kişisel yaşamları arasında hem de tüm öz-bakım boyutlarının birbirleri arasında sağlamaları gereken dinamik bir süreç olarak diğer tüm öz-bakım boyutlarının üstünde yer alan bir öz-bakım boyutu olarak düşünülmektedir (Bkz. Şekil 2.1).

Psikolojik danışmanların iş yaşamları ile kişisel yaşamları arasında denge sağlamaları çok güç olabilse de (Corey, 2013; Cox ve Steiner, 2013) tükenmişliğin önlemesi ve iyilik halinin artırılmasında önemli bir rolü bulunmaktadır (Carter ve Barnett, 2014). Bu nedenle psikolojik danışmanların mutlaka zamanlarını iş, aile, ilişkiler, eğlence, dinleme gibi tüm yaşam alanları arasında dengeli bir şekilde paylaştırması önemli bir gerekliliktir (Saakvitne ve Pearlman, 1996). Bu kapsamda bir başka öz-bakım stratejisi olan zaman yönetiminin de (Carter ve Barnett, 2014) özellikle bu öz-bakım boyutu içerisinde önemli bir yere sahip olduğu düşünülmektedir.

Sonuç olarak psikolojik danışmanların tükenmişlik ve dolaylı travma gibi duygusal sorunların önüne geçebilmeleri; buna karşın iyilik hallerini artırıp koruyabilmeleri için bakımları ile ilgilenmeleri gerekmektedir. Bu kapsamda öz-bakımın tüm boyutlarını içeren bütüncül bir yaklaşım benimsemeleri ve tüm bu boyutlarda kendilerine en uygun öz-bakım stratejilerini hayata geçirmeleri gerekmektedir.

29