Propaganda

“Propaganda, propagandacının amaçlarının gerçekleştirilmesi niyetiyle, hedef kitlelerin algılarının şekillendirilmesi, bilgilerinin yönlendirilmesi ve davranışlarının yönetilmesi sonucunu doğuran motivasyonlar oluşturacak şekilde girişilen, maksatlı ve sistematik çabalardır”.189 _{Literatürde 20. Yüzyılın en başarılı Propaganda} Harekâtı olarak sıkça anılan; Creel Komisyonu adıyla bilinen Kamuoyunu Bilgilendirme Komitesi, (Committee on Public Information) 1917 yılında ABD’yi dünya savaşına sokmak için gerekli kamuoyu desteğini sağlamak için Propaganda tarihinin en ilginç çalışmalarını bir arada bulunduran faaliyetler dizisini yönetmiştir. Başkan Woodrow Wilson tarafından, Wilson’ın seçim kampanyasını da yöneten George Creel’e kurdurulan komite kısa bir süre içinde Amerikalı halkı Alman karşıtlığında birleştirmiştir.190 _{Komitenin haber, sansür ve tanıtım gibi departmanları} bulunmakla birlikte yürüttüğü en ilginç faaliyetlerden biri 4 dakika adamlarıdır. 75.000 sivil ve gönüllü erkek kamuoyuna açık alanlarda ( cafeler, sinemalar vb) komitenin belirlediği başlıklarda 4 dakika süre ile konuşurlar. 4 dakika olmasının sebebi bir film makarasının değişim zamanı ve insanın dikkati odaklama süresidir.

189 _{Mahmut Oktay, Politikada Halkla İlişkiler, Derin Yayınları, İstanbul, 2002, s.91.} 190 _{Noam Chomsky, Medya Denetimi, Çev. Elif Baki, Everest Yayınları, İstanbul, 2013, s.1.}

-60-

Resim 5: 4 Dakika Adamları Afişi191

Paul Lazarsfeld’in Ohio’da yürüttüğü ABD başkanlık seçimlerine dair kanaat değişimi araştırması, Propaganda kavramının ABD’de gelişiminin en önemli eserlerinden birisidir. Lazarsfeld uyguladığı birebir görüşme tekniği ile kanaat önderleri ve kitle iletişim araçları aracılığıyla iletilen mesajların tutumlar üzerindeki etkisini izlemiştir.192

20. yüzyılın ilk yarısı iletişim araçlarının kitle tüketimine sunulduğu ve sinemanın gelişmeye başladığı yıllardır. Sinemanın yaygınlaşması ve toplumun her kesiminden geniş bir izleyici kitlesi bulması, sinemanın da izleyiciler üzerindeki etkisini (Orson Wells Marslıların İstilası radyo oyunun da olduğu gibi) ölçecek araştırmaları beraberinde getirmiştir. Lazarsfeld’in etki araştırmaları yürüttüğü Ohio kentinde (Yahudilerin ağırlıkla yaşadığı bir bölge niteliği taşımaktadır) bir Cumhuriyetçi senatör olan Frances Payne Bolton’ın öncülük ettiği bir araştırma fonu olan Payne Fund’un sinemanın çocuklar üzerindeki etkisi üzerine yürüttüğü, çocuklara izledikleri filmlerden neleri hatırladıkları sorulan araştırmanın sonuçları Magic Bullet Theory olarak da anılmış ve sonraki araştırmalara ilham olmuştur.

191 _{ABD Kongre Kütüphanesi (Libraries Of Congress USA) Resmi İnternet Sayfası, Fotoğraf; 4 Dakika}

Adamları Washington’dan Bir Mesaj,

https://www.loc.gov/pictures/resource/ppmsca.53577/?co=wwipos, (Erişim Tarihi: (23.02.2020 )

-61-

Payne Bolton parapsikoloji, afyon ticareti vb daha birçok alanda araştırmalar yürütmüştür.193 _{İlginç bir nüans şudur ki bir hâkim kitle iletişim aracının toplumda} kullanım yoğunluğunun artışında ilk önce çocuklar üzerindeki etkisi araştırılmaktadır. Günümüzde de internet ve video paylaşım sitelerinin ve mobil uygulamaların çocuklar üzerindeki etkisi öncelikli araştırma konuları arasındadır. Bu yıllar ABD’de iletişim araştırmalarının radyo, propaganda ve siyaset başlıklarında şekillendiği bir yenilikler dönemi olmuş ve kıta avrupasında yapılan araştırmalara da ilham vermiştir. Payne Fund’da da görüldüğü gibi Harold Lasswell, Paul Lazarsfeld ve daha birçok araştırmacı yeni kavramlar ve yeni araştırma alanlarıyla siyaset- iletişim enformasyonu ilişkisini analiz etmişlerdir. Dönem itibariyle Chicago Okulu sosyoloji alanında çalışan araştırmacılardan farklı olarak bir siyaset bilimci olan Lasswell, uluslararası sistem’in gündemi olan faşizm ve demokrasi, Sovyet ideolojisi ve simgelerinde kullanılan sembolik etkileşim, savaş propagandacılığı gibi metotlar üzerindeki araştırmalarıyla bu kavramlar arasındaki ilişkiyi analiz etmiştir.194

Propaganda olgusunun 20.yüzyılda alan bulduğu faaliyetler ve ilişkiler tanımlanmadan siyasal iletişimin propagandadan hangi alanda ayrıldığı anlaşılamaz. Propaganda insanları harekete geçirme, direkt etki altına alma gibi fonksiyonlar içerir.195 _{Siyasal iletişim bir faaliyet alanı olarak, hem ticari alana hitap eden halkla} ilişkiler ve pazarlama, hem de ideolojik sahada hayat bulan propaganda kavramının tutum ve davranış değişikliği yöntemlerini kullanan bir disiplindir. Propagandanın siyasal iletişimden ayrıldığı nokta iknaya dayalı tek taraflı ve hedef kitleye yönelik bir mesaj bombardımanına dayanan hitap şeklidir.196

Siyasal iletişim sürecinin ikna ve kanaat oluşturma stratejilerinde kullandığı halkla ilişkiler ve propaganda yöntemlerinden herhangi birisi tercih edilebilir. Bu tercih kampanyayı başlatan siyasi parti, siyasetçi ya da adayın politikasını belirler.197 Siyasal pazarlama ve siyasal reklamcılık da bu iletişim sürecinin bir parçasıdır. Özkan’a göre; Türkiye’de yaşayan insanların tasavvurunda, devleti ve toplumu yönetmeye talip ideolojiler, fikirler, siyasetçi görüşleri pazarlanabilecek vakalar olarak kabul edilmez. Çünkü pazarlama kelimesinin çağrıştırdığı anlam alınabilir ve satılabilir bir olguyu tarif eder. Türk insanı duygusaldır ve devlet yönetimini alınabilir ve satılabilir bir çıkar takası olarak algılaması zordur. Bu sebepten halkla ilişkiler

193 _{Erol Mutlu,a.g.e., s.60.}

194 _{Aysel Aziz, Türkiye’de…a.g.e., s.2.} 195 _{Adem Doğan ve Göksel Göker, a.g.e., s.2.} 196 _{a.g.e., s.5.}

-62-

(Public Relation) faaliyetlerinin bu ana çerçevede yürütülmesi gerekir. Hatırlanırsa Lasswell’de önceki bölümlerde propaganda profesyoneline içinde yaşadığı halkın reflekslerini çok iyi bilmesi gerektiği tavsiyesinde bulunmuştur. Selling, Marketing kavramları reklam ve pazarlama endüstrisinde batıda önemli yere sahip olabilir fakat Türkiye’de her ne kadar konjonktürel oy verme davranışında bir artış söz konusu olsa da bu bütüncül bir perspektiften çoğunluk tarafından karşılık bulmaz.198

Propaganda kelimesi Latincede yaymak anlamı taşır. Etimolojik köken olarak çubuktan bir fidan yetiştirmek anlamı da bulunmaktadır. Congregation for the Evangelization of Peoples (Congragatio de Propaganda Fide) adıyla Roma Kilisesi’nin 1622 yılında Katolik Hristiyanlık inancını yaymak ve misyonerlik faaliyetleri amacıyla kurduğu kurumda kavram olarak kullanılmıştır. Propaganda kurumunun tarih itibariyle Protestanlığın yükseldiği Katolik- Protestan savaşının yaşandığı 30 yıl savaşının (1618-1648) başladığı yıllarda kurulması önemlidir. Propaganda kavramı 19.yüzyıla kadar kilisenin katolikliği savunma refleksi olarak kullanım alanı bulmuş, Siyasal Propaganda ise Kitle kavramının irdelendiği bölümde açıklandığı gibi Sanayii Devrimi ile kullanılmaya başlanmıştır.199 _{Tarihin hangi} döneminden bakılırsa bakılsın, Propaganda kavramının kullanımında kriz, kargaşa ve savaş dönemlerinin etkisi yadsınamaz. Amerikalı Siyaset Bilimci Harold Lasswell’de II. Dünya savaşında Propaganda kavramını incelerken kitle iletişim araçlarını deri altına şırınga edilen hipodermik iğneye benzetmiştir. Lasswell formülü olarak da bilinen kim, neyi, nereden? (Hangi kanalla), kime, nasıl bir etkiyle söyler dizeleriyle kodladığı iletişim formülüne siyasal iletişim araştırmalarının birçoğunda rastlanır. Buna göre kitle iletişim araçlarının gönderdiği mesajlar insanın herhangi bir filtresi ya da freni olmaksızın deri altına enjekte edilir.200 _{Kurama göre bir şırınganın} deri altına ilacı vermesi gibi kitle iletişim aracı karşısında insan savunmasızdır. Mesaj ne olursa olsun ve kimden gelirse gelsin alıcının bilinçaltına işlenecek ve bilinçaltında depolanan mesajlar belirsiz davranış kalıplarına sebep olacaktır. Etki için mesajın gönderilmesi yeterlidir.201 _{Alanda klasikler arasında yer almış başucu} kaynaklardan biri olan Harold Lasswell’in Propaganda Techniques in the First World War202 _{eseri de yine bir dünya savaşı ortamında kaleme alınmıştır. Söz konusu} kitapta Lasswell Propaganda’yı insan düşüncelerinin belli semboller, sözler, imgeler, imajlar ve birbirinden farklı toplumsal iletişim biçimleri tarafından kontrolü ve

198 _{Necati Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar; Türkiye’den ve Dünyadan Örneklerle,}

Mediacat Yayınları, İstanbul, 2014, s.27.

199 _{Oya Tokgöz, Siyasal…a.g.e., s.102.} 200 _{Konca Yumlu,a.g.e., s.40.}

201 _{Arsev Bektaş,a.g.e., s.181.}

-63-

yönlendirilmesi olarak tanımlar. Bu tanıma göre propaganda bir güç değil, aldatmaca ve profesyonel siyasal iletişim danışmanlığıdır.203

Psikanalize göre kişilik, biyolojik ihtiyaçlar, toplumsal olarak engellenen hazlar ve gerçek algılamalarının test edildiği üç bölüme ayrılır. Yeni doğmuş bir bebek, beslenme, boşaltım ve kolektif ihtiyaçlarla belirli biyolojik bezleri oluştuğunda cinsel dürtüleri harekete geçen bir organizmadır. İnsanın doğuştan gelen ilkel ihtiyaçlarının çok az bir kısmı sosyal denetim normları tarafından tatmin edilebilir. Bu kısıtlamaların olmadığı doğal ortamında, sonradan kazanılmış davranış değişiklikleri temel olarak gözlemlenebilir. Bu bireyin Psikanaliz tekniğinde süper ego olarak bilinen yapısal kişilik durumudur. İnsanın çevresiyle olan ilişkilerini algılaması, mevcut koşulların dürtülerini harekete geçirmesi ise kişiliğinin üçüncü bölümünü oluşturur. Lasswell’in Propaganda ile fikirlerin denetlendiğini söylediği aşama bu aşamadır.204

Bu açıklamalardan anlaşıldığı gibi Propaganda tek yönlü, emir veren ve agresif bir olgudur. Reklamın propagandadan farkı çift yönlü, yönlendiren ve yumuşak bir süreç içermesidir. Reklamın başarı düzeyi de belirlenen hedef kitleyle etkileşim kurabilme kapasitesidir. Propaganda da hedefe gelen mesajın kaynağı belli olmayabilir fakat reklam da kaynak bellidir. Propaganda’nın amacı etki’dir, Reklam ise farkındalık amacı taşır. Propaganda kitle iletişim aracını operasyonel ve kayıtdışı kullanabilir lakin reklam kayıtlı ve resmi bir nitelik taşır.205 _{Siyaset Bilimi} araştırmalarında 20.yüzyılın başı kamuoyu kavramı, propaganda, psikolojik harp ve soğuk savaş döneminde ise reklamcılık olguları uluslar arası sistemin bir yansıması olarak inceleme başlıkları arasında yer almıştır.206 _{Roma Katolik kilisesinin Katolik} Protestan savaşının en hararetli yıllarında propaganda kavramını kullanarak kurduğu misyonerlik kurumu da bunun bir örneğidir. Ayrıca kilisenin ayinlerde müziklerden yararlanması da teknik olarak propaganda faaliyetidir. Kilise de ayin sırasındaki iletişim yalnız sözlerle değil aynı zamanda dekor, duygu ve heyecanı harekete geçiren öğeleri ile sembolik etkileşimi de içeren bir propaganda eylemidir.207 _{Propaganda Psikanaliz tekniği irdelenirken tanımlanan, libido’nun}

203 _{a.g.e., s.102-104.}

204 _{Harold D.Lasswell, The Analysis of Political Behaviour, Routledge Taylor&Francis Group Press,}

London, 2003, s.180.

205 _{Necati Özkan, a.g.e., s.24.} 206 _{Arsev Bektaş, a.g.e., s.143.} 207 _{a.g.e., s.145.}

-64-

yoğunluk derecesinin fazla olduğu telkine daha açık kitlelere ve yığınlara hitap eder. Bireyci mesaj içerikleri Propaganda’nın alanına girmez. 208

Bu yüzdendir ki II. Dünya Savaşıyla birlikte artan propaganda faaliyetlerinin halkın eleştirel düşünme yeteneğini körelttiği gerekçesiyle ABD’de Propaganda Analizi Enstitüsü (Institute for Propaganda Analysis) kurulmuştur. Enstitünün kurucuları arasında Columbia Üniversitesinden iletişim alanına Propaganda analiz teknikleri (Miller’ın analiz teknikleri) alanında katkı yapan Clyde Raymond Miller’da vardır. Enstitü’nün kurulmasını tetikleyen en büyük etken şüphesiz tüm dünyaya etki eden Adolf Hitler ve Propaganda Bakanı Goebbels’tir. En önemli neden ise Hitler imajının Propagandayla Avrupa’da yakaladığı başarının Amerika’da da yakalanma korkusudur.209 _{Goebbels’in II. Dünya Savaşında tuttuğu ünlü günlüklerinde yaptığı} propaganda tanımı kendisinden sonra da birçok propagandacıda iz bırakmıştır. Goebbels’e göre; “Propagandanın amacı doğruları söylemek değil, insanları etkilemektir. En parlak propaganda tekniği, tek bir temel prensip; akılda sabit olarak tutulmadıkça başarıya ulaşmayacaktır: Kendisini birkaç nokta ile sınırlamalı ve bunları defalarca tekrar etmelidir. Hıristiyanlığın bu kadar etkili olmasının sebebi 2000 yıldır aynı şeyi söylüyor olmasıdır. Eğer yeterince büyük bir yalan söylersen ve bu yalanda ısrarcı olursan, insanlar nihayetinde sana inanmaya başlayacaktır. Başarı önemli bir şeydir. Propaganda ortalama zekâlıların konusu değildir, daha çok uygulayıcılarının konusudur. Sevimli veya teorik olarak doğru olması beklenmez. Harika, estetik olarak şık ya da kadınları ağlatan konuşmalar önemsenmez. Politik konuşmanın amacı, insanları düşünülenin doğru olduğuna ikna etmektir. Propaganda popüler olmalıdır, entelektüel olarak hoşa giden değil. Entelektüel gerçeği ortaya çıkarmak propagandanın görevi değildir”. 210

Yalnızca Propaganda Analiz Enstitüsü değil, araştırmacılar da Hitler Almanyasının özellikle Radyo aracılığıyla ürettiği Propaganda dalgasında yeni yöntemler geliştirerek Propaganda analiz çalışmaları yürütmüştür. Harold Lasswell’in, Goebbels’in gazete demeçlerini incelediği içerik çözümlemesine dair araştırmaları, gazete ilanları, ölüm ilanları ve haberlerle askerî harekâtlar arasındaki ilişkiyi irdeledikleri çalışmalar bunun örneğidir. Görüldüğü üzere Hitler ve Goebbels dönem itibariyle bir sosyal sendrom haline gelmiştir. Bu örnekler II. Dünya Savaşının istihbarat savaşları haline gelmesinin altında yatan sosyal psikolojiyi resmetmesi

208 _{Adem Doğan ve Göksel Göker,a.g.e., s.4.} 209 _{Arsev Bektaş, a.g.e., s.147-148.}

210 _{Erdinç Yücel, Propaganda; Hitler’in Müftüsünden Nazi Türklere Bir Diktatörün Otopsisi,}

-65-

açısından önemlidir. Almanya’nın şifre üretici ve çözücü enigma makinesi de bunun çarpıcı örneklerinden birisidir. 211

Propaganda günlük yaşam biçiminde toplumsal olarak bizden olanlar ve ötekiler ilişkisi meydana getirir. Ötekilere dair tespitler her zaman olumsuzdur. Bu bizden olanlar ve ötekiler ilişkisi biz’in algılamalarının gerçek, öteki’lerin ise propaganda olduğu bir olumsuzlamayı beraberinde getirir. Ötekine karşı önyargı beslenir ve yergi ve aşağılama içeren anlamlar dünyası beslenir. Propaganda normdan arındırılmış formel bir kavram değildir bilakis olumsuz çağrışımları besler.212 _{Propagandaya maruz kalan mesaj alıcıların mesajlara duyarlılık düzeyleri} birbirinden farklıdır. Duyarlılık düzeyi; muhakeme kabiliyeti, analitik düşünme yeteneği düşük bireyler propagandadan daha kolay etkilenir. Propagandanın yapıldığı ortamda (yüzyüze iletişim veya kitle iletişim aracı) bu değişkenle doğrudan ilişkilidir. Negatif siyasal reklamcılık ve Korku çekiciliği Propagandanın en önemli alt başlıklarından biridir. Korku çekiciliği şu faktörlerden meydana gelir. 213 _Sezilen tehdit, Korku çekiciliği mesaja maruz kalan alıcının kendisini tehdit ve tehlike içinde hissetmesini amaçlar. Bunun için olumsuz bir mesaj verilerek simetrik tehdidi alıcıdan düşünmesi istenir. Havuç ve sopa, ödül ve ceza seçenekleri mesaj alıcıya sunulur. Öneriler, Gönderilen mesajda Korku çekiciliğiyle ödül ve cezaya götüren seçenekler bir öneri olarak verilir. Yapılandırılmış mesaj ödülün artırılması cezanın azaltılması için gerekli yol haritasını ve yöntemleri herkesin anlayabileceği sade bir dille sunar. Önerilerin sunulduğu yer, söz konusu önerileri efektif bir şekilde alıcının kullanması için tehlikeden hemen sonra düşünme süresi dolayında mesajların kurgulanması gerekir. Doğru mesaj içeriği, doğru mesaj içeriğiyle kurgulanan korku çekiciliği alıcı tarafından daha kolay yapılandırılır. Bu yüzden doğru içeriğin seçici algılamaya bağlı olarak belirlenmesi gerekir. Bunun için mesaj alıcının demografik ve sosyolojik özelliklerinin çok iyi bilinmesi gerekir. Öz saygınlık, özsaygınlık ve değer duygusu yüksek bireyler korku çekiciliğine daha duyarlıdır. Çünkü Korku duygusu yüksek bir empati duygusunun peşi sıra tehdit ve tehlike sezisi gerektirir. Kaygı seviyesi: İnsanlar birbirinden farklı kaygı seviyelerine sahiptir. Aynı mesaj farklı insanlarda farklı kaygılara sebebiyet verebilir.214

Propaganda çoğu kez akli muhakemeyi devre dışı bırakan, duygu yoğunluğunu ve libidoyu artıran bir telkin ve ikna mesajları setidir. Bu yönüyle

211 _{Aysel Aziz, Türkiye’de… a.g.e., s.3.} 212 _{Adem Doğan ve Göksel Göker,a.g.e., s.3.} 213 _{Arsev Bektaş, a.g.e., s.162.}

-66-

manipülasyon amacı taşır. Bu nedenlerden dolayı mesajdan çok nasıl söylendiği önem taşır.215 _{En başarılı Propaganda, söylenmek istenen mesajın içeriğinin} Propaganda niteliği taşıdığının anlaşılmadığı propagandadır. Propagandacı yöneterek değil yönlendirerek mesaj alıcıyı vardırmak istediği noktayı yine alıcıya buldurur. Bu şekliyle propaganda benlikle özdeşleştirilir ve kalıcı fikir haline gelir. Sokrat’ın muhatabına sorular sorarak vardırmak istediği noktaya getirdiği söylenir. Aynı şekilde retorika’da Aristoteles’te hatırlanırsa doğru seçilmiş kelimelerle çelişkiye düşürmek olarak tanımlar. 216 _{Propaganda, Reklamcılık ve Negatif} reklamcılık arasındaki farklardan ve ortak özellikler Siyasal Pazarlama kavramınında bileşenleri arasında yer alır. Siyasal pazarlamanın bazı ilkeleri şunlardır; Siyasal pazarlama sürecinde ilk aşama hedef kitleyi tanımlamaktır. Hedef kitle olan seçmenin sosyolojik, psikolojik ve konjonktürel davranış biçimleri belirlenmelidir. Siyasal pazarlama süreci ortak beklentileri benzer davranışlara dönüştürme eylemidir. Siyasal pazarlamanın etkililiği, Pazar segmentasyonunun doğru yapılmasına bağlıdır. İlk iki madde de belirtildiği gibi aynı davranışa dönüştürülebilecek ortak ilgi alanları ve farklılıklar, toplumsal fay hatları doğru analiz edilmelidir. Seçmene ulaşırken tek bir iletişim kanalı değil bütün iletişim kanalları aynanda kullanılmalıdır.

Siyasal pazarlamaya göre siyasal fikirler ve ideolojiler birer üründür. Tüketicilerin kullandıkları ürünlerin bir ömrü olduğu gibi siyasal ürünün de son kullanma tarihi bulunur. Fikirler ve ideolojiler pazar alanının değişimine göre yeniden şekillendirilebilmelidir. Bu değişim kampanya sırasında da olabileceği gibi seçim sonrasında da olabilir. Siyasal Pazar etkinliğinde, gönüllü esaslı çalışma, bağış toplama ve bağış yapmaya dayanan adanma ve aidiyet duygusundan mütevellit kitle oluşturma sürecine dair faaliyetler önemli yer tutar. Siyasal aktörlerin (siyasi Parti, aday ve lider) değerleriyle, oy verenlerin toplumsal beklentilerinin uyuşması için, seçmen beklentilerini doğru belirlemek ve tatmin etmek gerekir. Dağıtım kanalları (iletişim kanallarının kullanımı) ve tanıtım faaliyetleri (etkinlik ve örgütlenme biçimi) önemlidir. Propaganda tanıtma faaliyetlerini daha stratejik ve duygu yüklü hale getirir. Propaganda ve siyasal reklamın alıcı kitlesinin özellikleri birbirinden farklıdır, Segmentasyona göre belirlenmiş kitleler birbirinden ayrılmalı ve kitle özelliklerine göre yapılandırılmış mesajlar kullanılmalıdır.217 _{Siyasal pazarlama, siyasi parti} üyelerini, üye olma potansiyeli olanları, sempatizanları hatta üye olmayan ve oy

215 _{Adem Doğan ve Göksel Göker, a.g.e.,s.3.}

216 _{Osman Özsoy, Türkiye’de Seçmen Davranışı ve Etkin Propaganda, Alfa Yayınları, 2002,}

İstanbul, s.187.

-67-

vermeyenleri de hedefler. Siyasal pazarlamanın amacı etki ağındaki üyelerin, sempatizanların ve üye olma potansiyeli olanların davranışlarını pekiştirmek ve motive etmek, kararsızların davranışlarını da istediği mesaj doğrultusunda olumlu yöne çevirmek, muhalif olanları ise kararsız bırakmaktır.218 _{Siyasal pazarlama,} siyasal reklamcılık, propaganda ve siyasal iletişim kavramlarının ilgileri ve sınırlarının tanımlanması Kitle iletişiminde etki yaklaşımlarının anlaşılması bakımından önemlidir. Çünkü etki paradigmalarının bu kavramları birlikte ve birbirinden bağımsız olarak kullandığı görülür.