Peyzaj Ekolojisi, Yapı, Fonksiyon ve Değişimine İlişkin Çalışmalar

Forman ve Godron (1986)’un yazmış oldukları “Peyzaj Ekolojisi (Landscape Ecology) isimli kitap peyzaj ekolojisi konusundaki temel kaynaklardan birisini oluşturmaktadır. Bu çalışmada, peyzaj ve peyzaj ekolojisinin tanımları yapıldıktan sonra, peyzaj yapısını oluşturan; lekeler, koridorlar, matris ve ağlar hakkında tanımlamalar yapılmakta, peyzaj dinamikleri olarak adlandırılan; peyzaj gelişimindeki doğal süreçler, peyzaj gelişiminde insanın rolü, birbirine komşu peyzaj elemanları arasındaki akışlar, peyzaj içerisindeki bitki ve hayvan hareketleri, peyzaj fonksiyonu ve değişimi hakkında irdelemeler ve son olarak da heterojenlik ve yönetim başlığı altında heterojenlik ve tipolojilerle birlikte peyzaj yönetimi üzerinde durulmaktadır.

McGarigal ve Mark (1994) “Peyzajın Yapısının Nitelendirilmesinde Fragstats Mekansal Desen Analiz Programı (Fragstats Spatial Pattern Analysis Program For Quantifying Landscape Structure)” isimli çalışmalarında yazdıkları programı açıklamaktadırlar. Peyzaj yapısının nitelendirilmesi için oluşturulan “Fragstats” programı detaylı peyzaj ölçümlerini önermektedir ve olabildiğince çok yönlü ve farklı yorumların yapılabilmesi amaçlanarak yazılmıştır. Peyzaj yapısı, fonksiyonu ve değişimi üzerine odaklanan peyzaj ekolojisinde, peyzaj desenlerinin, peyzaj mozaiğinin içindeki lekeler arasındaki ilişkilerin desenlerin ve etkileşimlerin zamanla nasıl değiştikleri önemli olmaktadır. Fragstats programı ile bu genel çerçevesi verilen, “peyzaj ekolojisinde” kullanılan bazı analiz ve değerlendirmeler kolaylıkla yapılabilmekte ve istatistiki olarak sunulabilmektedir. Peyzaj ekolojisine yönelik yapılan çalışmalarda bu program oldukça etkili olarak kullanılmaktadır.

Forman (1995) “ Arazi Mozaiği: Bölge ve Peyzaj Ekolojisi (Land Mosaic: The Ecology of Landscape and Regions)” isimli kitabında öncelikle peyzajlar ve bölgelerin tanımını yapmakta, daha sonra peyzaj ekolojisinin temelini oluşturan lekeler, koridorlar, mozaik ve akışlar ile mozaikteki değişiklikler ana başlıkları altında Peyzaj ekolojisindeki temelden hareketle planlama, tasarım ve yönetime kadar olan süreçte kullanılan kavramların ve yöntemlerin açıklamalarını yapmaktadır.

Forman 1986 yılında Godron ile birlikte yazmış olduğu kitabındaki bilgileri daha sistematik ve hiyararşik olarak bu kitabına aktarmış ve yeni bölümlerle kitabını oldukça zenginleştirmiştir.

Bell (1999) “Peyzaj; Desen Algı ve Süreç (Landscape; Pattern, Perception and Process)” isimli kitabında desenlerin tanımından ve algılanmasından bahsetmekte, Peyzajın estetiği ve peyzajdaki tasarımlar hakkında bilgi vermekte daha sonra arazi biçiminin, ekosistem ve insan desenlerinin detaylı bir irdelenmesi yapılarak peyzaj onarımı ile ilgili sonuçlara ulaşılmaktadır. Özellikle peyzaj içerisindeki leke-koridor-matrislerin belirlenmesi yani peyzaj yapısının ortaya konulması ve ardından peyzaj fonksiyonu ve değişimine ilişkin örnekler verilmekte ve değerlendirmeler yapılmaktadır.

Steiner (2000)’in “Yaşayan Peyzaj; Peyzaj Planlamaya Ekolojik Yaklaşım (The Living Landscape; An Ecological Approach to Landscape Planning)” isimli kitabında, planlamada ekolojik yaklaşımlar ve sürdürülebilirlik konularında önemli bilgilere yer verilmektedir. Rempel (1999) tarafından yazılan bir bilgisayar programı olan “Patch analysis” Arcview 3.2. CBS programı altında çalışan bir modüldür. Arc Map 10.2 programı altında da çalışabilmektedir Fragstat programında yer alan bazı peyzaj ölçümü analizlerinin bu program ile yapılması söz konusu olabilmektedir.

Leitao ve Ahern (2002) tarafından yazılan “Peyzaj Ekolojisi Kavramlarının Uygulanması ve Sürdürülebilir Peyzaj Planlamada Metrikler (Applying Landscape Ecological Concepts and Metrics in Sustainable Landscape Planning)” isimli makalede ekolojinin planlamadaki rolü, ekolojik planlama ve yönetim ile ilgili teori ve yöntemler irdelenmektedir. Varolan ekolojik planlama yöntemlerinin üzerine, sürdürülebilir peyzaj planlamada peyzaj ekolojisi

kavramının uygulanması ve ekolojik planlama aracı olarak peyzaj ölçümlerinin potansiyel rolünün anlatılmasında kavramsal bir taslak geliştirilmiştir. Bu taslağın, arazi planlamada ekolojik bilginin uygulanmasında ve bütün fiziksel planlama aktivitelerinde kullanılabileceği iddia edilmekte, ekolojik bilginin kullanımı ve kabulünü artırma yönünde plancılar arasındaki iletişimi etkinleştireceğine inanılmaktadır. Makalede peyzaj planlama ile ilgili literatürde tanımlamaları yapılan peyzaj ölçümlerinin özeti verilmiştir.

Herold ve diğ. (2003) “ Kentsel Büyümenin Zamansal Formu Ölçüm Analiz Ve Modelleme (The Spatiotemporal Form Of Urban Growth: Measurement, Analysis And Modeling)” başlıklı çalışma’da Santa Barbara Kalifornia için kentsel büyüme modeli geliştirilmiştir. Uzaktan algılama, mekansal metrikler ve mekansal modelleme tekniklerini kullanmışlardır. 7 farklı mekansal metrik kullanarak Santa Barbara için 100 yıllık kentsel büyüme modeli geliştirilmiştir.

Antrop (2004) tarafından hazırlanan “Avrupa’da Peyzaj Değişimi ve Kentleşme Süreci (Landscape change and the urbanization process in Europe)” başlıklı çalışma Avrupa’da peyzaj koşullarındaki değişimin acilen izlenmesi ve planlamada doğru kararlar alabilmek için güvenilir veri elde etmenin önemine değinmiştir. Özellikle Avrupa’da kentleşmenin yönünü vurgulayarak, metropoller ölçeğinden köy ölçeğine peyzaj değişiminin farklı etkileri olacağını vurgulamıştır. Çalışma alanına ilişkin nüfus ve göç durumunu içeren sosyal veriler analiz edilmiş, alana ilişkin ortofotolar üzerinden peyzaj yapısındaki değişiklikler değerlendirilmiş, lekelere ilişkin yorumlar getirilmiştir. Arazi kullanımındaki değişikliklere ilişkin yorumlar yapılmıştır. Konuyu Kentleşmenin tanımı, Avrupa’da kentleşmenin yönü, kentleşmenin aşamaları olarak ele almıştır. Kentleşmenin aşamalarını kent içi ve kente sınırı olan kırsal alanlardaki dönüşüm olarak ele almış, göçleri yorumlamıştır. İkinci aşamada ise peyzaj lekelerini 1990 yılına ilişkin ortofotolar ile değerlendirmiş, kentleşen kırsal alanları saptamıştır.

Eetvelde and Antrop (2004) “Geleneksel Peyzajlarda Yapısal ve İşlevsel Değişimler Güney Fransa’dan İki Örnek (Analyzing Structural and Functional Changes Of Traditional Landscapes—Two Examples From Southern France)” başlıklı çalışma’da Güney Fransa’daki geleneksel peyzaj alanlarındaki üzerine bir araştırma yapılmıştır. Peyzaj karekter tiplerinde ortaya çıkan değişimleri yerleşim düzeyinde ele almıştır.

1960-1999 periyodunu hava fotoğrafları ve nüfus istatistikleri ile ele almıştır. Hava fotoğraflarından yararlanarak 1960-1999 yılları arasındaki yerleşim düzeyindeki değişimleri nüfus istatistikleri ile değerlendirmiştir. Peyzajın tüm bileşenlerinin her birinin farklı özellikler sergilediğini ve farklı itiş özelliklerinin olduğunu ortaya koymuştur.

Proto (2005) “Peyzaj Değişiminin Ekolojik Etkilerinin Modellenmesi (Modeling Ecological İmpacts of Landscape Change)” başlıklı çalışma Rock dağları batısında hızla büyüyen ve gelişen alanların peyzaj değişiminin ekolojik açıdan, politik açıdani ekonomik açıdan ve arazi kullanımı açısından olmak üzere 4 model sunarak değerlendirmesini yapmıştır. Peyzaj değişimlerini değerlendirmek için 4 farklı model önermektedir. ekonomik, politik,ekolojik, arazi kullanımı.

Burada önerilen ELMS modeli, arazi örtüsündeki zamansal değişiklikleri belirlemek için uzaktan algılama ve diğer coğrafi teknolojileri, simulasyon tekniklerini kullanmayı önermektedir. Arazi kullanım sınıflarındaki dönüşümü ve dönüşümlerin etkilerini değerlendirmek, seçenekli konut ve ticari alanlar belirlemek, kaynakların korunmasında ve olumsuz ekolojik etkilerin minimuma indirilmesinde etkili olmaktadır.

Feranec ve diğ. (2006) “Slovakya ve Bulgaristan’da 1990-2000 Yılları Arasında Kırsal Peyzajlarin Değişimi (Changes of The Rural Landscape In Slovakia and Bulgaria in 1990- 2000 identified by applıcation of the CORINE land cover data (Case Studies – Trnava and Plovdıv Regions)” başlıklı çalışmada CORINE arazi örtüsü sisteminden yararlanarak 1990- 2000 yılları arasında Slovakya ve Bulgaristan’ın kırsal peyzaj değişimleri incelenmiştir. CORINE arazi örtüsü sınıflarını baz alarak Bulgaristan,Slovakya ‘ya Plovdiv ve Trnava’ya ilişkin1990 ve 2000 yıllarını içeren uydu görüntülerini işleyerek kontrollü sınıflandırma yapmışlar ve zamansal değişimi incelemişlerdir.

Çalışma alanlarına iki zaman dilimi arasında sosyo ekonomik, politik ve çevresel koşullarda değişmeler mevcuttur. Kentleşme süreci Trnav’da yoğunlaşmıştır.Tarım peyzajlarındaki değişim Plovdiv’de daha yoğundur.

Sallaku (2009) “Arnavutluk’ta arazi kullanım dinamikleri ve arazi örtüsü değişimi (Dynamıcs of land-use and land-cover change in Albania: Environmental consequences and

policy response)” isimli çalışmada Arnavutlukta toprak reformu, arazi kullanımı, arazi mülkiyeti ve arazi örtüsü değişimi çerçevesinde sosyalist dönem sonrası çevresel sonuçları irdelenmektedir. 1988-1996-2003 Yıllarına ait uygu görüntüleri emin edilerek işlenmiştir. Orman, tarım, mera ve diğer toprak alanları olarak 4 sınıfa ayrılmıştır. Çevresel hasarın tespit edilmesi hedeflenmektedir.

Belirlenen 3 yıl için Arazi örtüsü değişimleri saptanmıştır. İstatistiksel veriler Arnavutlukta, biyofiziksel çevre ve ulaşım koşulları, mülkiyet sorunları, arazi parçalanmaları, nedeniyle tarımın terk edilmek üzere olduğunu, bazı bölgelerde daha yoğun bazı bölgelerde daha az olduğunu ortaya koymuştur.

Jellema ve diğ. (2009) “Gelişen Bölgesel Tekniklerin CBS’de Kullanımı ile Peyzaj Karakter Değerlendirmesi (Landscape Character Assessment Using Region Growing Techniques in Geographical İnformation Systems)” başlıklı çalışmada peyzaj karakter analizinde lekelerin kullanılmasında yeni bir yöntem geliştirilmiştir. Peyzaj karakter analizinde lekelerin kullanılmasında yeni bir yöntem geliştirmişlerdir. Peyzaj karakter verileri CBS ortamında depolanır, karakterize edilir ve bölgesel gelişme algoritmaları ile birlikte değerlendirilir. Hollanda’nın kuzeyindeki bir alanda yöntemde belirtildiği üzere uygulaması yapılmıştır. Peyzaj karakter değerlendirmesi için metodoloji geliştirilmiş ve mekansal planlama süreçleri için destek olarak önerilmektedir. Peyzajları analiz etmek için sayısal bir araç sağlayarak peyzaj koruma ve politika geliştirme çalışmalarında kullanılabilecek bir yöntemdir.

Eetvelde and Antrop (2009) “Belçika’da Değişen Kültürel Peyzaj Karakterinin Değerlendirilmesi için İndikatörler Geliştirilmesi (Indicators for Assessing Changing Landscape Character of Cultural Landscapes in Flanders (Belgium))” başlıklı çalışmada Belçika’da kültürel peyzajların değişen peyzaj karakterlerinin değerlendirilmesinde kullanılacak indikatörler geliştirilmesi üzerinde durmuştur. Peyzaj çeşitliliği açısından çok zengin bir yer olan Belçika’da konumsal veri seti katmanları peyzaj karakter dönüşümlerinin tanımlanmasında ve haritalanmasında kullanılmıştır.

Farklı zaman dilimlerine ait ortofotolar ve topoğrafik haritalar peyzaj karakterlerinin saptanmasında kullanılmıştır.haritaların çakıştırılması zamansal derinliğin ve peyzaj

sürekliliğinin analiz edilmesine olanak sunuştur. Mekansal ve yapısal analizlerde peyzaj karakterleri lekeler olarak kabul edilmiş, karakter değişim indikatörlerinin tanımlanamsında kullanılmışlardır. Sınıf seçimi peyzaj ve peyzaj tabanlı metriklerin kullanımı, indikatör ve peyzaj karakterinin görsel özellikleri ile ilgilidir. Peyzaj değişimlerinin açıklanmasında çok farklı ve pek çok indikatöre gereksinim vardır.

Eşbah Tunçay ve diğ. (2009) “Peyzaj Strüktür İndeksleri ile Koruma Alanları ve Çevresindeki Peyzajın Geçirdiği Değişimin Tespiti ve Alan Kullanım Planlaması Önerilerinin Geliştirilmesi: Dilek Yarımadası-Menderes Deltası Milli Parkı ve Bafa Gölü Koruma Alanı Örneği” başlıklı çalışmada Ege Bölgesinde Aydın ili sınırları içindeki Dilek Yarımadası Büyük Menderes Deltası Milli Parkı ve Bafa Gölü Tabiat Parkı örneğinde, GIS ve peyzaj strüktür indekslerini kullanarak koruma alanlarının ve çevrelerindeki peyzajın geçirdiği değişimin karakteristikleri saptanmaktadır. İleriye dönük koruma amaçlı öneriler sunulmaktadır. Çalışmada bağlantı indeksi, kenar indeksi ve temel indeksler, olmak üzere 3 grup indeks yer almaktadõr. Bu indeksler ülkemizdeki koruma amaçlı çalışmalara yeni bir metodolojik bakış açısı getirmektedir.

Galpern ve diğ. (2011) “Leke Tabanlı Peyzaj Bağlantılılığı (Patch-Based Graphs of Landscape Connectivity: A Guide To Construction, Analysis and Application for Conservation)” başlıklı çalışmada Ukrayna’da leke tabanlı peyzaj bağlantılılığını araştırmışlardır. Öncelikle leke düzeyinde peyzaj bağlantılılığı ile ilgili çalışmalar hakkında literatür taraması yapılmıştır. Bağlantılık, ağ, peyzaj, grafik, leke, fonksiyonel bağlantılılık, habitat bağlantılılığı anahtar kelimelerini içeren tüm yayınlar incelenmiştir. Habitat lekelerinin tanımlanamsında kullanılan araştırma ve teorik yayınlar seçilmiştir. Peyzaj bağlantılılığına ilişkin ölçümler yapılmıştır. Düğüm tanımı, düğüm geometerisi, düğüm ağırlığı, bağlantı sunumu, bağlantı tipleri dikkate alınmıştır. Çalışmada korunan alanlar için leke tabanlı grafik çalışmaları peyzaj bağlantılılığı kapsamında ele alınmıştır. Bu konuda birden fazla boyutlu leke tabanlı grafik çalışmalarında kullanılabilecek yazılımlar geliştirilmelidir.

Aksu (2012) “Peyzaj Değişimlerinin Analizi İstanbul Sarıyer Örneği” başlıklı çalışmada araştırma alanı olarak seçilen İstanbul ili Sarıyer İlçesinde alanın strüktürü mekansal

uydu görüntüleri üzerinde sınıflandırma yapılmıştır. Ardından değişim analizi uygulanmıştır. Doğal yapı açısından mekansal değişimi risk oluşturan alanlar ortaya konulmuştur. Sınıf ve peyzaj düzeyinde patern analizleri yapılmıştır. Araştırma alanının ekolojik yapısı AHS yöntemine dayalı ekolojik risk analizi ile ortaya konulmuştur. Bitki varlığı, su, toprak ve biyoklimatik etkenler olmak üzere 4 etken ile analiz edilmiştir.

Benliay ve Yalçınalp (2013) “Peyzaj Planlama Çalışmalarında Peyzaj Metriklerinin Kullanımı” başlıklı çalışmada peyzaj değişimi çalışmalarının önemli aşamalarından birisi de peyzajların yapısının sayısal olarak tanımlanabilmesi olduğunu vurgulamışlardır ve bunun için geliştirilen metrikleri araştırmışlardır. Peyzaj yapısının analizi için yüzlerce metrik geliştirildiğini, Fakat bütün metrikler tüm çalışmalar için uygun olmadığını vurgulamışlardır. Çalışmada temel peyzaj metrikleri, bu metriklerin ekolojik süreçlerle bağlantıları ve peyzaj planlama çalışmalarıyla ilişkileri incelemişlerdir.