“Peyzaj ekolojisi” terimi ilk defa 1938 yılında Carl Troll tarafından dünya literatürüne kazandırılmıştır (Şat Güngör 2009). Carl Troll’e göre peyzaj ekolojisi kavramı:
“Ekolojistlerin açık sistemler içerisindeki dikey yaklaşımları ile coğrafya biliminin yatay
yaklaşımını birleştiren bir fonksiyondur” (Koç ve Şahin 2008, Ersoy 2012).
Peyzaj ekolojisi, ekoloji biliminin bir alt dalıdır ve ekolojinin çalışma bakımından en geniş alanını oluşturmaktadır (Ayaşlıgil 2007, Şat Güngör 2009). Hersperger (1994)’e göre; Peyzaj ekolojisi sadece doğal, fiziksel ve biyolojik boyutları dikkate almaz bunun yanısıra tarihsel, kültürel ve sosyo ekonomik yönlere de dikkat eder. Değişen peyzaj içindeki, doğa ve insanlar arasındaki etkileşimler hakkındaki bilimsel bilgileri ile plancıları desteklemektedir (Uzun 2003).
Dramstad et al. (1996) Peyzaj ekolojisi çalışmalarının arazi mozaiğindeki çeşitlilik üzerine odaklandığını, alan kullanım plancıları ve peyzaj mimarları için önemli bir araştırma alanı olduğunu vurgulamıştır. (Gökyer 2009).
Odum ve Barett (2008)’e göre; Peyzaj ekolojisi, bir peyzajdaki mekana bağlı farklılıkların (heterojen yapıların) nasıl geliştiğini, nasıl işlediğini araştırır.Bu mekansal farklılıkların ekosistemler arasındaki biyotik ve abiyotik süreçlere olan etkilerini inceler. Mekana bağlı heterojen farklılıkların peyzaj düzeyinde yönetimini konu alır.
Peyzaj ekolojisi sadece belirli bir bileşenin o alandaki mikatarı ile değil, nasıl düzenlendiği ile de ilgilenir. İkinci nokta ise peyzaj ekolojisinin ekolojide geleneksel olarak çalışılandan daha büyük mekansal boyutlar üzerinde odaklanmasıdır (Uzun 2003). Peyzaj ekolojisi çalışmaları peyzajın üç önemli karakteristiği olan “yapı, fonksiyon ve değişim” üzerinde yoğunlaşmaktadır (Forman ve Godron 1986, Mc Garigal ve Marks 1994, Uzun 2003, Gökyer 2009, Şat Güngör 2009, Benliay 2009, Aksu 2012) (Çizelge 1.1).
Çizelge 1.1. Peyzaj ekolojisinin üzerinde durduğu peyzajın üç önemli karakteristiği (Forman and Godron 1986, Mc Garigal and Marks 1994, Uzun 2003, Gökyer 2009, Şat Güngör 2009, Benliay 2009, Aksu 2012).
Yapı Farklı ekosistemler ya da peyzaj elemanları arasındaki ilişkileri ifade eder. Fonsiyon Peyzaj elemanları (Hayvanlar, bitkiler, enerji akışı ve materyaller)
arasındaki karşılıklı etkileşimdir.
Değişim Zaman içerisinde ekolojik mozaiğin fonksiyon ve yapısının değişimidir.
Peyzajın yapı, fonksiyon ve değişimini irdeleyen peyzaj ekolojisi disiplini insan aktivitelerini ekosistemin bir parçası olarak görür ve peyzaj ölçeğinde doğal sistemlerin analizi, planlaması, tasarımı ve yönetimi ile ilgilenir (Eşbah Tunçay ve diğ. 2009).
Yapı, peyzaj elemanlarının kompozisyonu (peyzaj elemanlarının türü, sayısı, alanı vb.) ve konfigurasyonu (elemanların birbirlerine göre konumları, şekilleri veya yönleri vb.) olarak ifade edilebilir (Eşbah Tunçay ve diğ. 2009).
Bir peyzajın yapısı o peyzajdaki ekolojik işleyiş üzerinde belirleyici rol oynar. Yapı ve fonksiyonun birbirleri ile karşılıklı etkileşimi peyzajda değişime neden olurlar (Eşbah Tunçay ve diğ. 2009).
Forman ve Godron (1986) peyzajın yapısını belirlemek için leke(patch), koridor (Corridor), matris (matrix) olmak üzere üç eleman önermektedir. Her hangi bir peyzajın bu üç eleman ile tarif edilmesi mümkündür. elemanların tamamı “leke-koridor-matris” yada “mozaik” modelini oluşturur.
Forman (1995)’e göre lekeler, çevrelerinden farklı olarak nispeten homojen yapıya sahip çizgisel olmayan alanlardır. Koridorlar iki ya da daha fazla leke tipini birbirine bağlayan ve iki tarafındaki komşu alanlardan ayrılan bir leke tipine ilişkin çizgisel hatlardır. Matris ise bir peyzajdaki baskın ve en yaygın leke tipidir.
(McGarigal and Marks 1994, Forman and Godron 1995, Dramstad et al. 1996, Hobbs 1997, Opdam et al. 2002, Leitao and Ahern 2002). Peyzaj yapısına dair “leke-koridor-matris” peyzaj ekolojisi disiplinin işlevi açısından önemli bir modeldir (Mc Garigal and Cushman 2005). Hersperger (1994)’e göre, Mekansal elemanlar “leke, koridor, matris” olarak tanımlanabilir ve köken, şekil, ölçü, bağlantılılık, gözeneklilik, sınır şekli, kenar, konfigürasyon, zıtlık, heterojenlik ve ağ ölçüsüne göre karakterize edilebilirler (Uzun 2003). Günümüzde bu model peyzajların sınıflandırılması, peyzaj devamlılığı ve parçalanması konularının peyzaj planlama ve yönetimi kapsamında değerlendirilmesinde önemli bir araç olarak kullanılmaktadır (Kırca 2009). Forman ve Godron (1986)’a göre; Leke, gözle görülür bir şekilde çevresinden farklı olan, doğrusal olmayan yüzeydir. Lekeler; büyüklük, şekil, tip, heterojenlik ve sınır karakteristikleri bakımından büyük bir çeşitlilik sergilerler ve genelde bir matris içerisinde yer alırlar.
Koridor, lekenin özel bir tipidir, matris içerisindeki diğer lekelerle bağlantıyı sağlar, çizgisel ya da uzayan bir biçimdedir (Uzun 2003). Peyzaj matrisi benzer ekosistem ya da vejetasyon tiplerinden (örn., tarımsal alan, bozkır ya da orman) oluşan geniş alana verilen isimdir. Peyzaj matrisi, peyzajın ana iskeletini oluşturur ve peyzaj lekeleri ve koridorları bu ana iskelet üzerinde yer alır (Odum ve Barett 2008).
“Peyzaj Mozaiği” lekelerin toplamını ifade etmektedir. Bir peyzajın yapı ve fonksiyonel Bütünlüğü hem desen hemde ölçek terimleri ile değerlendirilebilir. Bir peyzajın ekolojik sağlığının göstergelerinden biri ele alınan doğal süreçlerin bağlantısallığıdır (Dramstad et al. 1996).
“Peyzaj Fonksiyonu” ise üretim, koruma, düzenleme vb. gibi peyzajın sağladığı tüm hizmetlerdir (Botequila et al. 2006). Forman ve Godron (1986)’a göre; peyzaj içinde gerçekleşen ekolojik süreçler onun fonksiyonlarını belirlerler. Peyzaj fonksiyonu enerji, su, mineral maddeler, hayvanlar ve bitkilerin farklı kombinasyonlu yapısal niteliklerden oluşan peyzajlarda nasıl hareket ettiklerinin araştırılmasını ifade eder (Uzun 2003).
Peyzaj sürekli değişen bir olgudur. Bir peyzajdaki değişim; doğal süreçler ile insan etkilerinin bir sonucudur (Antrop 1998). Forman ve Godron (1986)’ a atfen Hersperger (1994) ‘e göre değişim, yapı ve fonksiyonun zamanla olan etkileşiminin ürünüdür. Bundan dolayı değişim çalışması zamansal bir analizdir. Değişim yapı ve fonksiyondaki değişmeler olarak ölçülebilir (Uzun 2003).
Farina (2000)’ya göre; tarihsel analiz peyzaj değerlendirmenin temelidir. Bir peyzaj mozaiğinin varolan koşullarını, geçmişi bilmeden değerlendirmek kolay değildir. Peyzajlar sabit değildir ancak iklimsel değişikliklere, alan kullanım ve müdahale rejimleri değişikliklerine yanıt verme kapasitesine sahiptirler. Bir mozaiğin kompozisyonu (boyutu, leke biçimleri, matris niteliği) peyzajı değiştirebilecek bazı niteliklere sahiptir. Bütün değişimler, ayrı olarak, farklı mekansal, zamansal ölçeklerde ve sıklıklarda oluşabilir. Küçük ölçekli sistemler büyük ölçeklilere göre daha yüksek değişme oranlarına sahiptir, bu zaman ölçeğinin bir sonucudur.
Değişim çalışmaları tek bir ölçekte sınırlanamaz. Peyzaj değişimlerinin sosyo-ekonomik yapıyla da ilgileri vardır (Uzun 2003).Peyzaj yapı ve fonksiyonlarının anlaşılabilmesi ve peyzaj değişimi üzerinde yorumlar yapılabilmesi, farklı peyzajların peyzaj ekolojisi prensiplerine göre karşılaştırılabilmesi için bazı peyzaj ölçümlerinin yapılması ve araziye uygulanması gerekmektedir (Uzun 2003). Peyzaj ölçümleri Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ile birlikte kullanılmaktadır. CBS, peyzaj ölçümleri ve araçlarının kullanımında büyük katkı sağlamıştır.
CBS ile adapte edilmiş sayısal veriye ulaşmadaki kolaylık ve peyzaj ölçümlerinin kullanımı peyzaj planlama çalışmalarının daha etkili olmasında katkı sağlamaktadır (Gökyer 2009). Peyzaj ölçümlerinin hesaplanması için Fragstats ve Patch Analyst gibi bilgisayar programları geliştirilmiştir (McGarical and Marks 1994, Gökyer 2009).
Botequila et al. (2006)’ya göre; Peyzaj ölçümleri 4 düzeyde yapılabilmektedir. Hücre, leke, sınıf ve peyzaj düzeyleri olarak adlandırılmaktadır. Hücre düzeyinde ölçümler şu ana kadar peyzaj ekolojisi disiplini içerisine adapte edilmemiştir. Bu nedenle peyzaj ekolojisi çalışmalarında üç düzeyden söz edilmektedir (Şekil 1.1).
Şekil 1.1. Leke-sınıf-peyzaj düzeyinde metrikler (Botequila et al. 2006)
Leke; bireysel leke çözünürlüğünü, sınıf; leke sınıflarının çözünürlüğünü ve peyzaj ölçeği ise farklı leke sınıfları arasındaki etkileşimlerin hesaplanmasını ifade etmektedir.