Osmanlı Parlamentosu’nda Gayrimüslimlerin Temsil

1876‟da I. MeĢrutiyet‟in ilan edilmesiyle birlikte Osmanlı Devleti; mutlak monarĢiden – bir anayasa marifetiyle görece sınırlandırılmıĢ bir rejime – meĢruti monarĢiye geçiyordu. I. MeĢrutiyet‟in dayandığı anayasa (Kanun-i Esasi), 3‟ü Hıristiyan bakanlık müsteĢarı olmak üzere 31 üyeden oluĢan bir komisyon tarafından hazırlanmıĢtır. Kanun-i Esasi; Meclis-i Ayan ve Meclis-i Mebusan olmak üzere iki unsurdan oluĢan Meclis-i Umumi adında bir parlamento ihdas etmekte ve bu parlamentoda gayrimüslimlerin de temsil edilmesini mümkün kılmaktadır. Osmanlı Parlamentosu‟nda gayrimüslimlerin temsil edilmesi mevzusu anayasanın hazırlanması sırasında hararetli tartıĢmalara sebebiyet vermiĢtir. Özellikle ulema sınıfı ve devlet ricalinden bazı kimseler Ġslam‟ın getirdiği “müĢavere” müessesesinin Müslümanları kapsadığını ve dolayısıyla gayrimüslimlerin Meclis-i Umumi‟de temsil edilmesinin dinen caiz olmayacağını savunmuĢtur. Konuyla ilgili ihtilaf, ġeyhülislam‟ın gayrimüslimlerin Meclis‟te temsil edilebileceğine iliĢkin bir fetva vermesiyle çözümlenmiĢtir.67

Ġki dereceli seçim sistemiyle oluĢturulan ve 19 Mart 1877‟de BaĢkent Ġstanbul‟da toplanan parlamento çok farklı milletlerden temsilci içermektedir. Arabistan bölgesi dıĢında imparatorluğun her bölgesinden seçilen gayrimüslim mebuslar kendi milletlerini temsilen parlamentoda yer almıĢtır. Ġlk Osmanlı Parlamentosu‟nda 9‟u Ayan, 37‟si Mebusan azası olmak üzere toplam 46 gayrimüslim mebus bulunmaktadır ki bu toplam 116 mebus içerisinde oldukça yüksek bir orandır.68

Bizzat padiĢahın atamasıyla teĢekkül eden Heyet-i Ayan‟daki mebusların 4‟te 1‟inin gayrimüslimlerden oluĢması dikkate değerdir.69

Toplam nüfusun 1/3‟ünü oluĢturan gayrimüslimlerin Osmanlı Parlamentosu‟nda %40‟a yakın bir çoğunluğa sahip olması, nüfus miktarlarının üzerinde bir temsil oranını ortaya koymaktadır.70

Osmanlı‟nın çağdaĢı diğer meĢruti monarĢiler, bünyelerindeki azınlık grupların parlamentoda temsillerini zorlaĢtırmaktadır ve dolayısıyla Meclis-i Umumi‟deki gayrimüslim mebusların sayısı o döneme göre oldukça ileri bir düzeydedir. Örneğin o dönemde Avusturya-Macaristan monarĢisinin parlamentosunda Çek, Hırvat, Sloven, Polonez, Rumen gibi azınlık grupların temsili haksızlık sayılacak derecede düĢük bir orandadır. Ona keza 1905‟ten sonra kurulan

67

Eryılmaz, s. 192

68

Ortaylı, “Ġlk Osmanlı Parlamentosu…”, s. 213-214

69

Eryılmaz, s. 200

70

Rus Parlamentosu Duma‟da Rus olmayan milletlerin düĢük oranda temsil edilmesi için özel bir statü geliĢtirilmiĢtir.71

Meclis-i Umumi‟ye Ġstanbul‟dan 5‟i Müslüman, 5‟i gayrimüslim olmak üzere toplam 10 mebus seçilmiĢtir.72

Ġstanbul‟dan seçilen gayrimüslim mebusların isimleri; Hüdaverdiyan Ohannes Efendi, Vasilaki Bey, Sebuh Efendi, Acıman Efendi, Nikolaki Solidi Efendi Ģeklindedir.73

Diğer önemli bir ayrıntı ise ilk Meclis‟te ikinci dönemin ilk oturumunda Ġçtüzük‟ün 1. Maddesi gereği meclis baĢkanlığını en yaĢlı üye sıfatıyla 66 yaĢındaki gayrimüslim Edirne Mebusu GümüĢgerdan Mihaliki Bey‟in üstlenmesi olmuĢtur. Bu ilk oturumda yapılan baĢkanlık seçiminde ise Ġstanbul Mebusu Hüdaveriyan Ohannes Efendi 2. baĢkanvekili seçilmiĢtir.74

Meclis-i Mebusan genel oyla değil, çift dereceli bir seçim neticesinde teĢekkül ettiğinden, parlamento üyeleri padiĢahın ve hükümetin güvenini kazanmıĢ kimselerden oluĢmaktadır. Bu nedenle gayrimüslim mebuslar temsil ettikleri toplulukların gerçek eğilim ve taleplerini yansıtmak yerine genel anlamda Osmanlı‟ya bağlı bir tutum sergilemiĢlerdir. Batılıların “Evet Efendim Meclisi” dedikleri Meclis-i Umumi‟de etnik çatıĢmacı ve ayrılıkçı konular müzakere edilmemiĢtir ve sıklıkla gayrimüslim mebusların Osmanlı saltanatına sadakatlerini bildirdikleri konuĢmalara Ģahit olunmuĢtur.75

Meclis-i Umumi‟ye iliĢkin konumuzla ilgili kayda değer bir diğer husus ise parlamentoda hangi dilin konuĢulacağı mevzusudur. Kanun-i Esasi‟nin kabul ettiği resmi dil Türkçedir ve parlamentoda müzakereler Türkçe yapılacaktır. Ġstanbul‟un Rum mebuslarından Vasilaki Efendi bu duruma olumsuz tavır takınmıĢ ve Meclis‟in 8. Oturumunda “Bütün milletlerin lisanları korunsun. Padişah her milletin lisanını himaye ettiğini ilan etsin” Ģeklinde görüĢ beyan etmiĢtir. Vasilaki Efendi‟nin Türkçe ile ilgili uygulamayı esnetmeye yönelik bu sözleri, oturumu yöneten BaĢkan Ahmet Vefik PaĢa‟dan uyarı almıĢtır.76

II. Abdülhamit, ilk Osmanlı Parlamentosunu faaliyete geçtikten kısa bir süre sonra Rus SavaĢı‟nı bahane ederek kapatır. II. MeĢrutiyet‟in ilan edildiği 1908‟de ikinci parlamenter deneme yapılmıĢ ve bu parlamentoda da ilk deneyimde olduğu gibi gayrimüslim mebuslara

71

Ortaylı, “Ġlk Osmanlı Parlamentosu…”, s. 213-214

72

Sina AKġĠN, “Birinci MeĢrutiyet Meclis-i Mebusanı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi

Dergisi, XXV, No: 1, Mart 1970, s. 21-22

73

ReĢat Ekrem Koçu, “Türkiye‟de Seçim Tarihi”, Hayat Tarih Mecmuası, Yıl: 1, Cilt: 2, Sayı: 9, s. 21

74

AkĢin, s. 30

75

Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Devleti ve MeĢrutiyet”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, IV. Cilt, Ġstanbul, 1985, s. 957-958

76

yer verilmiĢtir. Osmanlı‟da ikinci parlamenter dönemin ilk meclisi 1908-1912 yılları arasında görev yapmıĢ, ikinci meclis ise 1912‟de toplanıp aynı yılın ağustos ayında dağılmıĢtır. Üçüncü meclis ise Balkan SavaĢları nedeniyle 1914‟te toplanabilmiĢ ve Osmanlı devletinin yenilgisiyle sonuçlanan I. Dünya SavaĢı‟nın ardından 1918‟de dağılmıĢtır.77

Daha önceki denemede olduğu gibi 1908 seçimleri de iki dereceli olarak yapılmıĢ ve hükümete hakim olan Ġttihat ve Terakki Cemiyeti‟nin mutlak galibiyeti ile sonuçlanmıĢtır. Seçimler, Türk nüfusu temsil eden Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ve Ahrar Fırkası ile gayrimüslimler arasında yoğun mücadelelere sahne olmuĢtur. Seçimlerde baĢarı göstermek için en fazla çabalayan azınlık grubu Rumlardır. Rumların parlamentoya daha fazla temsilci göndermek için seçmen sayılarını fazla göstermek gibi hilelere baĢvurmuĢtur. Seçimlerde nüfus teskeresinin sorulmamasını isteyen Rumlar böylelikle Osmanlı tabiyesinden olmayan Rumların da oy verebilmesinin önünü açmaya çalıĢmıyor. Rumların bu konuda Yunanistan ve Fener Patrikhanesi‟nden destek gördüğü bilinmektedir. Yunan basını Osmanlı topraklarında 6,5 milyon Rum‟un yaĢadığı yönünde yayınlar yapmıĢ, Fener Patrikhanesi ise Babıâli ve Beyoğlu‟nda 20 bin Rum‟un katıldığı gösteriler düzenlenmesine yardımcı olmuĢtur.78

1908 Seçimleri‟nde Meclis‟i Mebusan‟a 26 Rum, 14 Ermeni, 4 Yahudi ve 10 Slav mebus seçilmiĢtir. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti; Vitali Faraci Efendi, Bedros Hallacyan Efendi, Zöhrab Efendi, Konstantini Efendi ve Kozmidi Efendi isimli gayrimüslimleri Ġstanbul‟dan Meclis‟e sokmuĢtur. Ġttihat ve Terakki‟nin uyguladığı baskı nedeniyle tarihe “sopalı / dayaklı seçim” olarak geçen 1912 Seçimleri‟nde ise 284 mebusun 15‟i Rum, 13‟ü Ermeni, 4‟ü Yahudi ve 9‟u Slav milletindendir. Ġttihat ve Terakki, bu seçimde de Ġstanbul‟dan 5 gayrimüslim mebusu Meclis‟e sokmuĢtur. Bu isimler; Orfanidis Efendi, Faraci Efendi, Artas Efendi, Hallaçyan Efendi ve Zöhrab Efendi Ģeklindedir.79

1914 seçimlerine tek parti olarak giren Ġttihat ve Terakki bu seçimde de Orfanidis Efendi, Karas Efendi, Hallacyan Efendi, Viktor Bey, Haralambidi Efendi ve Zöhrab Efendi olmak üzere 6 gayrimüslimi Ġstanbul‟dan parlamentoya sokmuĢtur. O dönem seçilen 259 mebusun 13‟ü Rum, 14‟ü Ermeni, 4‟ü Yahudi‟dir. Balkanlar elden çıkmıĢ olduğu için bu mecliste Slav milletinden temsilci bulunmamaktadır. AĢağıdaki tablo II. MeĢrutiyet Dönemi‟ndeki meclislerin etnik yapısını daha detaylı olarak görmemizi sağlayacaktır:

77 Kaya, s. 133 78 Eryılmaz, s. 269 79 Koçu, s. 11-12

Yıl Toplam Türk Arap Arnavut Rum Ermeni Yahudi Slav

1908 288 147 60 27 26 14 4 10

1912 284 157 68 18 15 13 4 9

1914 259 144 84 - 13 14 4 -

Tablo-1: Ġkinci MeĢrutiyet Dönemindeki Meclislerin Etnik Yapısı. (Kaynak: Eryılmaz, s. 270)

Yukarıdaki tabloda verilen bilgilerin yanında Meclis-i Mebusan‟daki üyelerin sayısıyla ilgili olarak farklı rakamlar da verilmektedir. Örneğin Rusya‟nın Ġstanbul Büyükelçiliği BaĢtercümanı Ermeni asıllı Mandelstam‟a göre ikinci parlamenter denemenin ilk meclisi 275 mebustan oluĢuyordu. Bu mebusların 142‟si Türk, 60‟ı Arap, 25‟i Arnavut, 23‟ü Rum, 12‟si Ermeni, 5‟i Yahudi, 4‟ü Bulgar, 3‟ü Sırp ve 1‟i Ulah‟tır. Ancak Bilal Eryılmaz, Devlet Salnameleri‟nde yaptığı incelemede 1908 Meclisi‟nin 277 mebustan teĢekkül ettiği bilgisine ulaĢmıĢtır. Tarihi belgelerde mebus sayılarıyla ilgili rakamların çok çeliĢkili olmadığı ve her durumda Türk mebusların azınlıkları temsil eden mebuslardan çok fazla olmadığı görülmektedir.80

Ġkinci Osmanlı Meclisi‟nde Türk mebusların önemli bir çoğunluk oluĢturmaması Sultan Abdülhamit‟i devletin bütünlüğü konusunda endiĢelendirmekteydi. Gerçekten de II. Osmanlı Meclisi – birinci tecrübenin aksine – Abdülhamit‟in kaygılarını haklı çıkartan çok sayıda geliĢmeye sahne olmuĢtur. Bu meclis‟te Hıristiyan mebuslar milli gruplar halinde hareket ederken Arap ve Arnavut müslüman gruplar da Türk mebuslarla iĢbirliği içine girmemiĢ ve kendi milletlerinin hak ve çıkarlarının savunuculuğunu yapmıĢlardır. Özellikle Rumlar, Yorgi BoĢo önderliğinde Ġttihat ve terakki Cemiyeti‟ne karĢı sert bir muhalefet yürütmüĢtür. Rumların baĢını çektiği muhalefet Hürriyet ve Ġtilaf Fırkası adıyla partileĢmiĢ ve Fırka, kendi milliyetçilik anlayıĢlarını yaĢama geçirmek isteyen Bulgar, Arnavut, Arap ve Ermeni mebusların büyük kısmını bünyesinde toplamıĢtır. Rum mebuslar Yunanistan‟la aleni Ģekilde temas içinde olmakta da beis görmemiĢlerdir. Örneğin Ġzmir Mebusu Karolidi Efendi bu dönemde Atine Üniversitesi‟nde öğretim üyeliği yapmaya devam etmiĢtir.81

26 Nisan 1909‟da 240 mebus ve 34 ayandan oluĢan 274 temsilci, “Meclis-i Umumi Milli” Ģeklinde toplanmıĢ ve II. Abdülhamit‟in tahttan indirilmesini ittifakla kararlaĢtırmıĢtır.

80

Eryılmaz, s. 270

81

Bu kararı Abdülhamit‟e tebliğ edecek dört kiĢilik heyetin iki üyesi gayrimüslimdir. Meclis-i Ayan üyesi Ermeni Aram Efendi ile Selanik Mebusu Yahudi Emanuel Karaso‟nun bu heyet içinde yer almaları gayrimüslim mebusların Meclis içerisinde ne kadar etkili olduklarını göstermesi açısından önemlidir.82