ehzade ile ilgili yapılan bu incelemenin bölümleri içinde, mevcut örneklerle temsil edilen en zengin bir konuya sahip olan saray çocuklarının giyim ku amı oldu u bilinmektedir. Osmanlı sarayında ölen padi ahın giysilerini bohçalayıp, üzerine ismini yazarak saklamak, eski bir gelenek haline gelmi ti. Bununla birlikte kız çocuklarının da bazı giysilerinin hatıra olarak saklandı ı, üzerlerindeki etiketlerden anla ılmaktadır (Bkz. ekil 5.21., s.161). Türklerde yaygın bir adet de ölen ki inin giysilerinin ve bazı e yalarının türbesine konulması da gelenek haline gelmi bulunmaktaydı. Padi ahların Bursa ve stanbul’da bulunan türbelerinde ise bu yolla pek çok kaftan, sarık, sorguç ve hançer gibi e yalar birikmi tir.
161 ekil 5.21. XVII. yüzyıla ait çocuk kaftanı.
Kaynak: Tezcan, 2006:269.
Osmanlı saray kıyafet koleksiyonuna bakıldı ında, sayıları 1550’yi bulan giyim ku am içinde, 100 civarında çocuk giysinin var oldu u bilinmektedir. Bunlara zıbınlar, donlar, çocuk bezleri, iç entarileri, dı kaftanları, alvarları, ba giyimleri ve pabuçlar da dâhil olmaktadır.
Osmanlıların kadın, erkek ve çocuk kıyafetlerinin arasında, ölçülerinden ba ka hiçbir fark yoktur. Osmanlı kıyafet, iç giyimin üzerine giyilen alvar, bürümcük gömlek, iç entarisi (Bkz. ekil 5.22., s.162) ve dı kaftanlarından olu maktadır. Mevsime göre de i iklik gösteren kaftanlar, a ır ipekli kuma tan dikilen kaftanların içine kürk kaplanır veya günlük kaftanlar pamukla kapitone edilmekteydi. Törenlerde giyilen a ır ipekli kaftanlar yere kadar uzun olmakta yine
162
yere kadar inen ve omuzlardan geriye atılan kollarıyla dikkati çekerdi. Osmanlılarda ba giyimi çok önemli bir hal almı tı. Küçük ehzadeler de, ba larında kocaman sarıklarla gezerlerdi ve bu ba lıklar çok de erli mücevherli sorguçlarla süslenirdi136.
ekil 5.22. Beyaz effaf hint pamuklusundan dikilmi çocuk iç entarisi. Kaynak: Tezcan, 2006:224.
Çocuklar ayakkabı olarak, öncelikle diz altına kadar yükselen çizmeler giyerlerdi ve bununla beraber sahtiyan (keçi derisi) ve me inden (koyun derisi) yapılan mest ve pabuçlarından olu an bir koleksiyon bulunmaktadır. Bu ayakkabı koleksiyonu XVI. yüzyılın erken örneklerinden ba lar ve XX. yüzyıla kadar
163
örnekleri içermekteydi. De i en moda da ise, bu örnekler sayesinde izlenebilmektedir137 (Bkz. ekil 5.23.).
ekil 5.23. XVII. yüzyıla ait çocuk ayakkabıları. Kaynak: Tezcan, 2006:227.
ç giyim grubunda, pamuklunun tülbent gibi en incesinden, patiska gibi sık dokunmu olanından dikilmi zıbınlar yer almaktadır. Genellikle içleri bir tabaka pamukla kapitone edilmi basit çama ırlardır. Çocuk donları ince tülbentten dikilmi ti ve uçkurla ba lanan, önü açık kullanımı kolay bir biçimdedir. Bebe in yüzünü örtmek için kullanılan tülbentlerin etrafının çok ince telle antika yapılması ve en basit saray i inin bile i çili ini göstermesi bakımından çok önemliydi (Bkz. ekil 5.24.).
ekil 5.24. Kenarları tel kırmayla i lenmi tülbent örtü. Kaynak: Tezcan, 2006:81.
Osmanlı saray koleksiyonunda bir ya ına kadar olan bebekler için dikilmi 30 kadar kaftan bulunmaktadır. Bu kaftanlar içinde en çok kutnu kuma ların tercih edildi i görülmektedir. Kutnu, çözgüsü ipek ve atkısı pamuk olan atlas yüzlü, renkli
164
ve yollu kuma lardır. Ayrıca atlas ve canfes damask tekni inde kendinden desenli yumu ak kuma lar o dönemlerde bebek giysileri için tercih edilen di er kuma lardı. Kaftanların kesimlerinin genel özelli i ise önden açık, küçük hâkim yakalı, kısa kollu, kollarının ön kısmı oyuntulu ve boylarının 43–45 cm olu tu u bilinmektedir. Kaftanlar bel hizasından a a ıya do ru üçgen eklindeki pe lerle geni letilmi ti. Yumu aklık kazandırmak için içleri bir kat pamukluyla kapitone edilmi kaftanların içi, beyaz tülbentle astarlıydı. Bu küçük giysilerin kemhadan dikilmi üç örne i ise Ayasofya'nın avlusundaki padi ah türbelerinden ilkinin içinde bulunan sandukalar üzerindedir.
Osmanlı kaftanların ikinci grubunu biraz daha büyük çocuklar için dikilmi kemha kaftanlar olu turur. Kemhalar, atkısı ve çözgüsü ipek olan, ekstra çözgü telleriyle dokunan, takviye atkılı a ır ve tok kuma lardı. Dokumasında gümü üzerine altın yaldızlı tel kullanılarak zenginle tirilmi kuma lardır138. Osmanlı türbelerinde sandukalar üzerine örtülenler daha çok kemha kaftanlardır. Bu kaftanların ise kesimleri yakasız, yarım kollu ve ete in iki yan ucu yırtmaçlıdır. Kemha kaftanlar, önden çarpanayla dokunmu ilik-dü me bantlarıyla kapanırlardı. ki yanda bel hizasında birer yırtmaçla girilen torba cepleri vardı. çleri beyaz veya nohut rengi pamukluyla astarlı, etrafı ye il ve mavi renkli taftayla pervazlıydı. Aynı pervaz kol a ızlarını ve içten yakayı da çevirirdi.
Bu kaftanların takma kolluklarının (Bkz. ekil 5.25., s.165) olması, törenlerde kullanıldı ına i aret etmekte oldu unu gösterirdi. Çünkü bayram törenlerinde ehzadeler de, Babüssaade önüne kurulan tahtın arkasında sol tarafta yer alırlardı. Çocuk kaftanları içinde, düz ve desenli olabilen, seraser denen altınlı ve gümü lü telle dokunmu çok pahalı bir kuma tan dikilmi kaftanlar da vardı. Bunlardan uzun kolları dü meyle bile e ayarlanabilen iç entarileri oldu u gibi, içi samurla kaplı kapaniçe tarzında olan tören kıyafetlerine sahiplerdi.
Kaftanların altına giyilen alvarlar da çocuk kullanımına uygundu ve uçları patikli olarak dikilmi olanları da vardı. Altının kolay temizlenebilmesi için a ı açık olanları bulunurdu. Çuha denilen yünlü kuma tan hazırlandı ı gibi, ipekli dikilip, içi
138TEZCAN Hülya, Osmanlı Sarayı’nın Sultanları Bölüm III ehzadeler Ve Hanım Sultanların Ya amları Giysileri, Aygaz Yayınları, 2006, s.226
165
bir kat pamukla kapitone edilmi bir hale sahipti. alvarların beli uçkurlu, a ı geni ve içi beyaz tülbent astarlıdır (Bkz. ekil 5.26.).
ekil 5.25. XVII. yüzyıla ait takma kolluklar. Kaynak: Tezcan, 2006:229.
ekil 5.26. Çocuk alvarı (çak ır). Kaynak: Tezcan, 2006:228.
ehzadelerin günümüze kadar ula abilen ba giyimleri atlas ve kemhadan dikilmi basık küçük takkeleri de vardı. Atlas takkelerin içi astarlıdır, tepeleri dilimli ve
166
çok ince i çilikle diki lidir (Bkz. ekil 5.27., Bkz. ekil 5.28., Bkz. ekil 5.29., s.167).
ekil 5.27. XVII. yüzyıla ait kemhadan dikilmi çocuk takkesi. Kaynak: Tezcan, 2006:228.
ekil 5.28. 1620 yılına ait IV. Murat’ın ehzadeli inde kullandı ı takke. Kaynak: Tezcan, 2006:229.
167 ekil 5.29. 1640 yıllına ait çocuk gecelik takkeleri. Kaynak: Tezcan, 2006:229.
Osmanlı çocuk giyimleri de büyüklerinki gibi XVI. ve XVII. yüzyıl boyunca de i meden devam etmi ti. Bu arada ki iye özel dikilmi , istisna te kil eden giysiler de vardı. Sol kolu omuz diki inden kol a zına kadar açık bırakılmı , kaytanlarla
ba lanan bir küçük kaftan, herhalde kolundan hasta bir çocuk için dikilmi ti (Bkz. ekil 5.30.).
ekil 5.30. Kolundan hasta bir çocuk için özel dikilmi kaftan. Kaynak: Tezcan, 2006:32.
168
XV. ve XVII. yüzyıla padi ah elbiseleri koleksiyonuna genel olarak bakıldı ında en seçkin kaftanların, ehzadelerin yeti kinlik dönemlerine ait oldu u görülmektedir. Bu kaftanlarda ise saray nakka hanesinin bu yüzyıllarda üretti i desenleri ve nakka hanenin desen programını izlemek mümkün olmaktaydı.
Osmanlı’da XVII. yüzyılın sonundan itibaren, kuma kalitesinde ve desenlerinde ba layan bozulma, XVIII. yüzyılda iyice hissedildi. Klasik dönem desenlerinin sa lam zemin emasının parçalandı ı zaman, bu emanın yerini, kuma yüzeyine kaydırmalı eksen üzerine sıralanmı çiçek buketlerinin aldı ı görülmektedir. Kuma ların a ırlı ı giderek azalmı , dokumada kullanılan altınlı telin kalitesi dü mü ve dokuma içinde belirli yerlerde kullanılmı tı. Abartılı i lemeli kuma lar moda olmu tu.
Çocuk giyim ku amı, büyüklerin giysilerinin küçük ölçülerde uygulanmı olanlarıydı. Bu sebeple XVI. yüzyıldan XX. yüzyıl ba ına kadar izlenen çocuk giysilerinin, kuma , desen, kesim ve diki özellikleri bakımından saray giyim ku am koleksiyonunun bütününü özetleyen bir birikim oldu u söylenebilmektedir.
5.3. 17. Yüzyıl Osmanlı ehzadelerinin Kaftanları
1608 yılından kalan II. Osman’ın çocuklu una ait olan hafif bir ipekli bir kuma canfesten dikilmi , içi pamukla kapitone edilmi ve tülbentle astarlanmı çocuk iç entarisidir (Bkz. ekil 5.31.).
ekil 5.31. II. Osman’a ait çocuk iç entarisi. Kaynak: Tezcan, 2006:231.
169
XVI. yüzyıl sonuna 1591 yılına I. Ahmet’in çocuklu una ait olan atlastan, içi pamukla takviye edilmi , astarın etrafı koyu ye il taftayla pervazlı çocuk kaftanıdır (Bkz. ekil 5.32.).
ekil 5.32. I. Ahmet’e ait çocuk kaftanı. Kaynak: Tezcan, 2006:231.
14 ya ında bir çocukken padi ah olan ve portresi yapılan ehzadelerden biri de I. Ahmet olarak bilinmektedir. I. Ahmet genç görünümü nedeniyle “civan sultan” olarak tanımlanmı ve örne in III. Mustafa döneminde düzenlenmi olan bir albümdeki tasvirinin altına bu sıfatı yazılmı tı. Bu tasvirinde genç sultan bir mindere oturmu , üzerinde mavi renkli ipekliye hermin kaplı bir merasim kaftanı giymi olarak gösterilmi tir. Kaftanın mücevherli oldu u anla ılan, ön açıklı ını kapatmaya
170
mahsus çapraz bantları ve altın üzerine mücevherli cevheri kemeri vardır. Sol elini yukarı kaldıran genç sultan konu uyor gibi bir hali vardır. Sakalsızdır ve yüzünde çocuksu bir ifade sahiptir (Bkz. ekil 5.33.).
ekil 5.33. I. Ahmet’in portresi. Kaynak: Tezcan, 2006:54.
171
II. Genç Osman’ı kır bir at üzerinde betimleyen ve Ahmet Nak î’ye atfedilen minyatürlü yazma, Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunmaktadır (Bkz. ekil 5.34.).
ekil 5.34. Sultan Genç Osman’ın portresi. Kaynak: Tezcan, 2006:55.
172
1652 yılı civarı çocuk sultan IV. Mehmet at sırtında, Balthazar Marconet’nin resmine bakılarak yapılmı ya lıboya resimdir (Bkz. ekil 5.35.).
ekil 5.35. Çocuk Sultan IV. Mehmet at sırtında ya lı boya resmi. Kaynak: Tezcan, 2006:56.
173
Topkapı Sarayı Müzesi’nde korunmakta olan bebek kaftanlarının bir bölümüdür (Bkz. ekil 5.36.).
ekil 5.36. Bebek kaftanları. Kaynak: Tezcan, 2006:76.
Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki batik tekni inde desendirilmi çocuk kaftanı bulunmaktadır (Bkz. ekil 5.37.).
ekil 5.37. Batikle desendirilmi çocuk kaftanı. Kaynak: Tezcan, 2006:79.
174
Ayasofya Müzesi’nin avlusundaki türbeden gelen yıpranmı bir kemha kaftan olarak bilinir (Bkz. ekil 5.38., Bkz. ekil 5.39.).
ekil 5.38. Kemha kaftan. Kaynak: Tezcan, 2006:86.
ekil 5.39. Kemha kaftan detayı. Kaynak: Tezcan, 2006:87.
175
XVII. yüzyıla ait ipek atlastan üstü baskıyla geni zigzaglı olarak desenlendirilmi , sırt kısmı beyaz pamukluyla astarlı, kaftanın içi çepeçevre nohut renkli bir pamukluyla çevrilmi ve oval, kalıplar üzerine klaptanla balıksırtı eklinde sarılmı dü meleri göz doldurmakta olan bir çocuk kaftandır (Bkz. ekil 5.40.).
ekil 5.40. Çocuk kaftanı. Kaynak: Tezcan, 2006:242.
XVII. yüzyıla ait ipek ve ince kesme telle dokunmu , sırt kısmı beyaz pamukluyla astarlı, kaftanın içi çepeçevre koyu sarı renkli taftayla pervazlı olan bir çocuk kaftanıdır (Bkz. ekil 5.41., s.176).
176 ekil 5.41. Çocuk kaftanı.
Kaynak: Tezcan, 2006:243.
Çocuk kaftanı, XVII. yüzyıla ait olup ipek ve klaptanla dokunmu ve kemha cinsi kuma tan dikilmi tir. Osmanlı kaynaklarında dola ma nakı olarak geçen, dalgalı hat üzerinde yaprak ve çiçeklerle zenginle en desene sahip oldu u bilinmektedir (Bkz. ekil 5.42., s.177).
177 ekil 5.42. Çocuk kaftanı.
178
XVII. yüzyıla ait olan çocuk kaftanı, kemha cinsi kuma tan dikilmi , devrinin desen özelli ini en iyi yansıtan kuma lardan olup deseni yüzeyi dolduran iri oval madalyonlar içinde selvi motifleri yer almaktadır (Bkz. ekil 5.43., Bkz. ekil 5.44., s.179).
ekil 5.43. Çocuk kaftanı. Kaynak: Tezcan, 2006:249.
179 ekil 5.44. Çocuk kaftanının detayı.
Kaynak: Tezcan, 2006:248.
XVII. yüzyıl ba ına ait olan bu çocuk kaftanı ve takma kollu u olup altınlı kemha kuma tan dikilmi , ehzadeler babalarının huzuruna çıktı ında, bayram ve cülus törenlerinde takma kolluklarla zenginle en kaftanlar giyerlerdi. çi nohut rengi kalın pamukluyla astarlı, etrafı fıstık ye ili taftayla pervazlıdır. Bu kaftan, Sultan I. Ahmet’in türbesinden geldi i bilinmektedir (Bkz. ekil 5.45., Bkz. ekil 5.46., s.180).
ekil 5.45. XVII. yüzyılın ba larına ait bir çocuk kaftanı. Kaynak: Tezcan, 2006:252.
180
ekil 5.46. XVII. yüzyılın ba larına ait bir çocuk kaftanının detayı. Kaynak: Tezcan, 2006:253.
1620 yılı civarı IV. Murat’ın çocuklu una ait yassı tel ve klaptanlı birlikte kullandı ı ipekliden dikilmi ve dokuma sırasında verilen su buharıyla kuma hareli bir görünü kazanmı tır. Entarinin sırtı bele kadar tülbentle astarlı, etrafı nohut rengi taftayla pervazlı olan bir çocuk entarisidir (Bkz. ekil 5.47.).
ekil 5.47. IV. Murat’a ait bir çocuk entarisi. Kaynak: Tezcan, 2006:255.
181
I.Ahmet’in ehzadelik dönemine ait çocuk entarisi, ipekli atlastan dikilmi , iri oval ipek dü meleriyle dikkatli çekmektedir. Sırtı, bele kadar astarlı, etrafı krem rengi taftayla pervazlı bir çocuk entarisidir (Bkz. ekil 5.48.).
ekil 5.48. I. Ahmet’in ehzadeli ine ait çocuk entarisi. Kaynak: Tezcan, 2006:256.
182
XVII. yüzyıla ait II. Ahmet’e ait üçlü noktalı motifli kaftan, fıstık ye ili saten ile astarlanırken boyun, kollar ve etek kısmı, çiçekli resimle sıcakta ütülenerek baskı yapılmı morumsu, kırmızı satenden yapılmı tır. Bal sarısı üçlü noktaları içeren çemberler, krem rengi saten zemini süslemektedir (Bkz. ekil 5.49.).
ekil 5.49. XVII. yüzyıla ait II. Ahmet’e ait üçlü noktalı motifli kaftan. Kaynak: Öztürk, 2010:165.
183
XVII. yüzyıla ait I. Ahmet’in kısa kollu, yakasız bahar çiçekleri deseni kakmalı ve kabartmalı ipek kaftanı, Topkapı Müzesi türbesinden getirilmi tir (Bkz.
ekil 5.50.).
ekil 5.50. XVII. yüzyıla ait I. Ahmet’in kısa kollu kaftan. Kaynak: Öztürk, 2010:183.
184