Osmanlı Devleti Dönemi Besarabya Statüsü

XIV. yüzyılın sonuna doğru Eflak bölgesi, XV. yüzyılın ilk yıllarında ise Boğdan bölgesi Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetini tanımıştır. Her ikisi de beylik olarak Osmanlı Devleti’ne bağlanmışlar; siyasi, sosyal ve dini teşkilatlarını korumuşlardır. Her iki bölge prensleri (voyvodalar) yerli soylu ailelerden gelmekteydiler⁴⁶⁶. Fatih Sultan Mehmet talebi üzerine Voyvoda Petro Aron, 13 Mayıs 1455 yılından itibaren Osmanlı

466 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri (1856-1861), Cilt VI, 7. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2007, s. 42.

157

Devleti’ne yılda 2000 altın vermiş ve bunun karşılığında varlığını koruyabilmiştir. Bu anlaşma karşılığında Moldovalı tüccarlara ayrıcalık gösterilmiştir⁴⁶⁷.

1 Mayıs 1484’te II. Bayezid Boğdan seferine çıkmıştır. Sefere çıkmasıyla Kırım Han’ı Mengli Giray ile Eflak voyvodasına birlikte katılmaları için haber vermiştir. Kırım Han’ı Mengli Giray ile Eflak voyvodası bu teklifi kabul etmiş; Osmanlı ordusu ile beraber yaklaşık 60 bin kişi olmuştur. Yaklaşık on gün süren kuşatmanın ardından 15 Temmuz 1484’de Kili Kalesi fethedilmiştir. 11 Ağustos 1484 tarihinde ise Akkirman fethedilmiştir468. Boğdan, Kili ve Akkirman'ın fethedilmesiyle bölge ll. Bayezid döneminde kesin olarak Osmanlı Devleti'ne bağlanmıştır469.

Osmanlı Devleti, Romen (Latin) dillerine mensup olan ve Romen dilinin konuşulduğu Eflak Beyliği (Valahya) ile Boğdan (Moldova) Beyliği’ni iki memleket anlamını taşıyan “Memleketeyn” olarak adlandırmıştır. Bu iki Beylik Latinceye benzeyen bir dil kullanmışlar ve bölge halklarına Valak ve Ulak denmiştir. Boğdan (Moldova) Beyliği 1455 tarihinde Osmanlı Devleti hâkimiyetini tanımış ve 1541 tarihinden sonra Erdel Beyliği (Transilvanya) gibi “sair memâliki mahruse” sayılmaya başlanmıştır. Eflak Beyliği (Valahya) kendilerinin Romen olduklarını kabul etmişlerdir470.Hem Eflak hem de Boğdan bölgelerinin idaresi için yerli boyarlar yerine aralarında Rumenli olan Fenerli Rumlar 3 yıllığına göreve getiriliyordu. Batı kaynaklarında bu prenslere “Hospodar”471 olarak adlandırılmıştır.⁴⁷²Moldova’ya Türkçe verilen ad Boğdan olmuştur.

467 Ruslan Şevçenko, “Mejdunarodnıy status Moldovı: istoriko-yuridiçeskiye aspektı (1359-1991), http://statulmoldovenesc.blogspot.com.tr/2011/01/1359-1538.html, 08.01.2018.

468 Yasemin Sarğın, “Başlangıcından 1606’ya Kadar Osmanlı Devleti İle Eflak ve Boğdan Voyvodalıkları Arasındaki İlişkiler”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Afyonkarahisar 2013, s. 20.

469 Abdülkadir Özcan; “Boğdan”, DİA, Cilt IV, TDV Yayını İstanbul 1992, s. 269.

470 Fatma Uygur, 1857 Eflak ve Boğdan Seçimlerine Fransız Müdahalesi ve Sonuçlarına Dair Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 42/Güz 2017), s. 171.

471 İlber Ortaylı, Hospodar kelimesinin eski Sloven dilinde “efendi” “bey” anlamına geldiğini ve Osmanlı Devleti idaresinde iki farklı anlamda kullanılmıştır. Birincisinde memuriyet ve beraatla verilen özerk yöneticilik olup özellikle Eflak ve Boğdan bölgelerinde uygulanmıştır. İkincisi ise Balkanlarda özelde ise Bulgaristan’da timar rejiminin bozulmasıyla meydana gelen toprak ağalığıdır. İkinci olanda gospodarlık resmi unvan olmasından ziyade içtimai kurumdur. 1711 Yılından itibaren Fenerli Rum beylerine verilen ünvandır. 1. Gospodar Nikola Mavrokordato olmuştur. bk. İlber Ortaylı, Gospodarlık, TDV İslâm Ansiklopedisi, 14. Cilt, s. 115-116.

158

Bu bölgeler Osmanlı Devleti kontrolüne geçince Karadeniz’in Osmanlı gölü haline

geldiği tabiri gerçekleşmiş oldu. Besarabya idare şekli olarak önce Rumeli

Beylerbeyliğine daha sonra da Özü Eyaletine bağlanmıştır. 1768-1774 tarihinde Osmanlı Devleti ve Çarlık Rusyası savaşı bu bölgede meydana gelmiştir473. Avusturya ve Çarlık Rusyası birleşerek 1736-1939 yılları arasında Osmanlı Devleti’ne savaş açmışlardır. Meydana gelen savaşta Osmanlı Devleti galip gelmiş ve 1739 yılında Belgrat Anlaşması474 imzalanmıştır.

Çarlık Rusyası, Osmanlı Devleti sınırlarına girmiş ve mülteci Lehliler ile Müslümanları öldürmüşlerdir. Bunun üzerine Osmanlı Devleti 1768’de Çarlık Rusyası’na savaş ilan etmiştir. 1770’de savaş Rusların lehine dönmüş Boğdan ve Eflak işgal edilirken diğer taraftan Rus ordusu Kırım’a girmiştir. 1774’de Osmanlı Devleti ve Çarlık Rusyası arasında Küçük Kaynarca Antlaşması imzalanmıştır. Bununla beraber 28 maddelik ağır şartlar kabul edilmiştir. Kırım, Osmanlı Devleti hâkimiyetinden çıkmıştır ve Ruslar Karadeniz sahillerine ulaşmışlardır. Bundan sonraki Rus-Türk ilişkilerinde dönüm noktası olmuştur.4751774 Küçük Kaynarca antlaşmasının imzalanmasıyla Belgrat Antlaşması şartları hükmünü kaybetmiştir.476 Osmanlı Devleti 1774’te imzaladığı Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla, Kırım ile beraber büyük kayıplar vermiştir.

1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Özi Çarlık Rusyası’na, bunun karşılığında Bender bölgesi Osmanlı Devleti’ne bırakılmıştır. İlk önce Osmanlı Devleti’ne bağlı olan Kırım bağımsız hanlık haline gelmiş ve kendi hanlarını seçebilme hakkı tanınmıştır. Bunun yanında dini olarak hilafet müessesesine bağlı olacak ve hutbeler padişah adına okunacaktır. 3. madde, hem Osmanlı Devleti hem de Çarlık Rusyası, Kırım’ın iç işlerine karışmayacaktı. 16. madde ile Besarabya, Akkirmen, Kili, İsmail, Sair kaleleri, Eflak ve Boğdan Osmanlı Devleti’ne iade edilirken 18. madde ile Kılburun Kalesi, 19.

473 Besarabya, http://www.e-tarih.org/sozluk.php?sd=sozlukdetay&id=71, 11.02.2018.

474 Belgrad Antlaşmasının maddeleri: Rus Hükümeti Kırım ve Eflak’ı bırakacaktır. Ancak Azak Kalesi’ni alan Rus yönetimi bu kalenin varlığını sona erdirmek suretiyle kaleye sahip olabilecektir. Aynı zamanda Karadeniz’de hâkimiyetini sürdüren Osmanlı, Rusya’nın burada savaş gemilerini bulundurmasını engellemiştir. bk. 1. Rusya Federasyonu Cumhurbaşkanlığı Kütüphanesi, Belgradsik Mirnıy Dogovor 1739 g., https://www.prlib.ru/history/619583, 11.02.2018. 2. https://antlasmalar.com/belgrad-antlasmasi/, 11.02.2018.

475 Ahmet Nimet Kuras, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 2014, s. 309-310.

476 Rusya Federasyonu Cumhurbaşkanlığı Kütüphanesi, Belgradsik Mirnıy Dogovor 1739 g., https://www.prlib.ru/history/619583, 11.02.2018.

159

madde ile de Kerç ve Yenikale, 21. madde ile Küçük ve Büyük Kabrtaylar Çarlık Rusyası’na bırakılmıştır. 17. madde ile Memleketteyn statüsü belirlenmiş ve Hıristiyan halkın yükümlülüğü Çarlık Rusyası’na verilmiştir477. Yapılan antlaşmalarla Osmanlı Devleti karşısında başarı elde edilmesinden cesaret alan Avusturya Bukovina’nın kendilerine verilmesini istemiştir. Savaşta ağır kayıplar veren Osmanlı Devleti tekrar bir savaşa girmemek için 8 Mayıs 1775 tarihinde yapılan antlaşma ile Bukovina Avusturya’ya bırakılmıştır478.

Kırım’ın Çarlık Rusyası’nın kontrolüne geçmesinden dolayı savaş eşiğindeyken Fransa’nın arabuluculuğuyla 21 Mart 1779 tarihinde Aynalıkavak Tenkihnamesi imzalanmıştır. Bununla beraber Çarlık Rusyası Kırım ile ticaret konusu, Eflak ve Boğdan ile ilgili olan sorunları kendi yararına dönüştürebilmiştir. Sorunların çözüme kavuşturulması için taviz veren taraf Osmanlı Devleti olmuştur479.

1782’de St. Peterburg’da Çarlık Rusyası ve Avusturya, Osmanlı Devleti’nin paylaşılması için anlaşmışlardır. Avusturya’yı yanına alan Çarlık Rusyası, Osmanlı Devleti ile olan ilişkilerini sertleştirmiş ve tehditle bazı isteklerde bulunmuştur. Bu tehditlere karşın, Osmanlı Devleti Çarlık Rusyası’nın elçisine istedikleri şartlara karşılık ültimatom vermiş; fakat Çarlık Rusyası ultimatomu reddetmiştir. Bunun üzerine Osmanlı Devleti Çarlık Rusyası’na savaş ilan etmiştir. Çarlık Rusyası’na şavaş ilanından 6 ay sonra Avusturya müttefiki olma nedeniyle Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmiştir. Osmanlı Devleti Çarlık Rusyası ile savaşmayı düşünürken Avusturya’nın da savaş ilan etmesiyle, iki taraf da savaşmak zorunda kalmıştır480. Yaş, Hotin ve Özi Kalesi Çarlık Rusyası’nın eline geçmiştir. Bu kalelerin düşmesi ve 1 Ağustos 1789 tarihli Fokşani mağlubiyeti ile Çarlık Rusyası bu bölgede üstünlüğü ele geçirmiştir. 22

477 Kemal Beydilli (a), “Küçük Kaynarca Antlaşması”, İslam Ansiklopedisi, TDV Yayını, Cilt: 26, 2002, s. 525-526.

478 Uğur Kurtaran (a), “XVIII. Yüzyıl Osmanlı- Avusturya Antlaşmalarında Belgrad ile İlgili Hükümler”, Yeni Türkiye 67/2015, 1645-1646.

479 Osman Köse, “Balkanlarda Rus Konsolosluklarının Kuruluşu ve Faaliyetleri”, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 1/2 Fall 2006, s. 159.

480 Uğur Kurtaran (b), “XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Avusturya Siyasi İlişkileri”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl 7, Sayı XVII, Mart 2014, s. 408-409.

160

Eylül 1789’da Çarlık Rusyası Akkerman, Basarabya ve Bender bölgelerini, Avusturya ise Belgrat ile Semendire bölgelerini ele geçirmiştir⁴⁸¹.

4 Ağustos 1791’de Osmanlı Devleti-Avusturya arasında Ziştovi Barış Antlaşması imzalanmıştır. 18 Ağustos 1791 tarihinde ise Osmanlı Devleti-Çarlık Rusyası arasında Kalas Mütarekesi yapılmıştır. 10 Ocak 1792’de ise Yaş Barış Antlaşması imzalanmıştır482. Dinyester (Turla) Nehri Osmanlı Devleti ile Çarlık Rusyası arasında sınır olarak belirlenmiş; Bender, İsmail, Kili, Akkerman, Bucak, Eflak ve Boğdan Osmanlı Devleti’ne iade edilmiştir. Diğer taraftan Özi Kalesi ve arazilerinin Çarlık Rusyası’na ait olduğu Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmiştir⁴⁸³. Besarabya, Eflak ve Boğdan Osmanlı Devleti’nde kalmıştır. Osmanlı Devleti ve Çarlık Rusyası arasında imzalanan Yaş Antlaşması ile Besarabya bölgesi Osmanlı Devleti hâkimiyetine girmiştir.

Şekil 19: Yaş Antlaşmasında Belirlenen Sınırlar

481 Uğur Kurtaran (b), a.g.m., s. 409.

482 Muharrem Dördüncü, “1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasından 1841 Londra Sözleşmesine Kadar

Boğazlar Meselesi”, http://sbd.aku.edu.tr/III1/6.pdf, s. 78.

483 Ayla Efe, “Silistre Eyaletinde Osmanlı-Rus Savaşları Küçük Kaynarca’dan Berlin’e”, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/26/191.pdf, s. 145.

161

Kaynak: Kemal Beydilli (b), Yaş Antlaşması, https://islamansiklopedisi.org.tr/yas-antlasmasi,

26.01.2018.

Çarlık Rusyası gemilerinin boğazlardan geçmesini tehdit olarak gören Osmanlı Devleti bunu engellemek istemiştir. Çarlık Rusyası buna karşın İstanbul Büyükelçisine gönderilen talimatta, iki ülke arasında yapılan antlaşmaya saygılı olunmasını istemiştir. Eğer buna uyulmadığı takdirde büyükelçilik ve çalışanları, İstanbul’dan ayrılmasını iletmiştir. 1806’da Osmanlı Devleti, Çarlık Rusyası’na ait gemilerin boğazlardan geçmesini yasaklamıştır. Buna karşılık Çarlık Rusyası Boğdan ve Eflak bölgelerinin merkezkaç eğilimlerini oluşturmaya ve desteklemeye başlamıştır. Bunun yanında Sırplara destek vererek Osmanlı Devleti’ne isyan etmelerini teşvik etmiştir. 1806 yılında Boğdan ve Eflak voyvodaları görevden alınmış ve akrabaları olan Aleksandr ve Skarlak voyvoda olarak atanmıştır. Görevine son verilen Eflak voyvodası Çarlık Rusyası’na kaçmıştır. Görevden alınmalara Çarlık Rusyası itiraz etmiş ve bunu Osmanlı Devleti’ne bildirmiştir484.