İnsan İhtiyaçları Yaklaşımı

Temel ihtiyaçlar yaklaşımı çalışmalarına katkı sağlayan araştırmacılar arasında

Abraham Maslow, John Burton, Marshall Rosenberg ve Manfred Max-Neef’i gibi isimler sayılabilir. Maslow, Motivation and Personality adlı çalışmasında insan ihtiyaçlarını sıralamış ve ihtiyaçların bazılarının bir diğerinden daha acil olduğuna dikkat çekmiştir. Bu yüzden Maslow ihtiyaçlar hiyerarşisi piramidini öne sürmüştür. Bu piramitte birinci düzeyde beslenme, su ve barınak ihtiyaçları; ikinci düzeyde güvenlik;

95 Havva Kök Arslan ve Fırat Çapan, a.g.e., s. 49-50.

33

üçüncü düzeyde ise aidiyet ve sevgi ihtiyaçları sıralanmıştır. Maslow, bireysel davranışların ihtiyaçları karşılamaya yönelik olduğunu ve bireyin en temel ihtiyaçları olan beslenme ve barınak ihtiyacını karşılayamadığı taktirde aidiyet, sevgi ve özsaygı gibi ihtiyaçlarının ikinci plana düştüğünü söyler⁹⁷.

Çatışma çözümünde en önemli teori temel insan ihtiyaçları teorisidir. John Burton, Abraham Maslow'un insan ihtiyaçları teorisinden ilham alarak insan ihtiyaçları teorisini geliştirmiştir. Burton tarafından da geliştirilen insan ihtiyaçları teorisinin uluslararası çatışmaların analizinde kullanıldığı söylenebilir. Soğuk Savaş döneminde meydana gelen uluslararası çatışmaların analiz edilmesi genel olarak güç dengesi, ittifaklar, silahlanma yarışı, caydırıcılık ve süper güçlerin çatışması gibi kavramları öne çıkarmıştır. Soğuk Savaş sonrası dönemde ise çatışma analizi ve çatışma çözümü disiplini uluslararası ilişkilerde kendinden daha fazla söz ettirmeye başlamıştır. Soğuk Savaş sonrasında ise etnik milliyetçilik, dini istismar, çevresel sorunlar, kaynak kıtlığı, önleyici diplomasi, barış gücü, insani müdahale gibi kavramlar çatışması olduğu söylenebilir98.

İnsan ihtiyaçları teorisyenleri her türlü çatışmanın ister şiddetli olsun ister olmasın, asıl kaynağının karşılanmamış ihtiyaçlar olduğunu savunmaktadır. Bu teorisyenlere göre şiddet, insanların veya insan topluluklarının ihtiyaçları karşılanmadığı veya bu yönde bir iyileşme veya olumlu bir gelişme görmedikleri takdirde ortaya çıkar. Örneğin, Marshall Rosenberg, şiddetin karşılanmamış ihtiyaçların trajik bir ifadesi olduğunu söylemektedir. Burada Rosenberg’in dikkat çekmeye çalıştığı nokta, her türlü insan davranışının temelinde belli bir ihtiyacın karşılanma amacının olmasıdır. Rosenberg başkalarının karşılanmamış ihtiyaçlarına yoğunlaşarak sorunları çözmek için şiddet yerine alternatif yollar kullanılabileceğini ifade etmektedir⁹⁹.

Burton, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi teorisi ve Paul Sites’in sekiz temel ihtiyacı belirlemesinden yola çıkarak insan ihtiyaçları teorisini ortaya atmıştır. Burton’un teorideki yeniliği, insan ihtiyaçlarının karşılanmamasının çatışmanın en önemli nedeni

97 Havva Kök Arslan ve Fırat Çapan, a.g.m., s. 51.

98 Reha Yılmaz ve Sezai Özçelik, a.g.m., s. 279-282.

34

olduğunu belirtmesidir. Ayrıca Burton iki önemli ihtiyaç olan kimlik ve güvenin çatışmaların ortaya çıkmasında etkisi üzerinde durmuştur100.

İnsan ihtiyaçları teorisinin bazı özellikleri bulunmaktadır. İlk özelliği, uluslararası çatışmaların bireysel düzeyde analiz edilmesidir. Bir diğer özelliği ise bireylerin insan ihtiyaçlarını karşılamak için çaba gösterdiği gibi bazı durumlarda da canını verebilecek duruma gelmesidir. Burton, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşi teorisinden farklı olarak kimlik, güvenlik, tanınma, gelişim gibi ihtiyaçların hem fiziksel hem de fizyolojik ihtiyaçlardan daha önemli olduğunu söylemiştir. İnsanların temel ihtiyaçları çatışma analizi ve çözümü konusunda önemlidir. Temel ihtiyaçların karşılanmaması veya engellenmesi, çatışmayı tetikleyen ana kaynak olabilmektedir. Örneğin, karşı karşıya kalan iki insan veya iki ulus arasında uyuşmazlık olması ve buna neden olan ihtiyaçların karşılanmaması halinde, kavga, kanlı çatışma ve savaş çıkabilir.101

Maslow’un insan ihtiyaçları piramidinde toplam yedi ihtiyaç bulunmakta ve bunlar şu şekilde sıralanmaktadır:

1. Kendini gerçekleştirme ihtiyacı (erdem, yaratıcılık, doğallık, problem çözme, önyargısız olma, gerçeklerin kabulü)

2. Saygınlık ihtiyacı (kendine saygı, güven, başarı, diğerlerinin saygısı, başkalarına saygı)

3. Estetik ihtiyacı (güzellik, simetri, düzen)

4. Bilişsel ihtiyaç (bilme isteği, anlama isteği, merakı tatmin etme) 5. Ait olma, sevgi, sevecenlik ihtiyacı (arkadaşlık, aile, cinsel yakınlık) 6. Güvenlik ihtiyacı (vücut, iş, kaynak, etik, aile, sağlık, mülkiyet güvenliği) 7. Fizyolojik ihtiyaçlar (nefes, besin, su, cinsellik, uyku, denge, boşaltım)¹⁰²

Burton’un teorisinin özünde insan davranışlarının ihtiyaçlara göre biçimlendiği savı yatmaktadır. Buna göre insanın bastırılamayacak ihtiyaçları vardır ve bunlar; kimlik, gelişme ve anlam gibi evrensel ve genetik ihtiyaçlardır. Bireyin temel ihtiyaçları karşılanmadan, uzun süreli, gerçek sosyal ilişkiler sağlaması zordur. İnsan hedeflerine

100 Reha Yılmaz ve Sezai Özçelik, a.g.e., s. 281.

101 Reha Yılmaz ve Sezai Özçelik, a.g.e., s. 283.

35

ve ihtiyaçlarına ulaşmak için sonuçlarını umursamadan mücadele eder. Bunları elde etmesi engellendiğinde ise çatışmadan kurtulamaz¹⁰³.

İnsan ihtiyaçları teorisyenlerinin her birinin kendilerine göre bir ihtiyaçlar listesi bulunmaktadır. Bu listelerde ortak ihtiyaçlar olduğu gibi tamamen farklı ihtiyaçlar da vardır. Sites, hiçbir ihtiyacın diğerinden daha önemli olmadığını belirten ihtiyaçları sekiz gruba ayırmıştır¹⁰⁴:

1. Sorumluluk 2. Teşvik 3. Güvenlik 4. Tanınma 5. Adalet dağıtımı 6. Rasyonellik 7. Anlam ihtiyacı 8. Kontrol105

Bu ihtiyaç grubunda “kontrol” ihtiyacı savunma mekanizması olduğu için diğer ihtiyaçlar tamamen giderildiği takdirde ona ihtiyaç kalmayacaktır. Sites’e göre, toplumu meydana getiren ihtiyaçların varlığıdır. Sıralanan bu ihtiyaçlar normal ve sağlıklı bireyler için mutlaka giderilmesi gereken hususlardır. Bireyler ihtiyaçlarını gidermek üzere birbirleriyle etkileşim halinde olurlar ve çevreyi etkilemeye başlarlar. Etkileşim halinde olan bireylerin çevreyi etkilemesi ve kontrol altına alması, insanların birbirini kontrol altına almasına sebep olmuştur. İnsan ihtiyaçlarının giderilmesi veya yoksun bırakılması toplumdaki düzen ve değişime nedeni olmuştur106.

103 Bora Bayraktar, “Barış Çalışmaları Perspektifinden İsrail-Filistin Sorunu”, Teoriler Işığında

Güvenlik, Savaş, Barış ve Çatışma Çözümleri, Editör: Atilla Sandıklı, BİLGESAM Yayınları, İstanbul

2012, s. 254-255.

104 Ferda Fahrioğlu, “Güvenlik ve Kimlik Bağlamında İnsan İhtiyaçları Teorisi’nin Türkiye’deki Kürt Sorunu’na Uygulanması”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2013, s. 26.

105 Richard E. Rubenstein, “Basic Human Needs: The Next Steps in Theory Development”, The International Journal of Peace Studies, ISSN 1085-7494, Volume 6, Number 1, Spring 2001.

36

Abraham Maslow Paul Sites

1. Kendini gerçekleştirme ihtiyacı 1. Sorumluluk

2. Saygınlık ihtiyacı 2. Teşvik

3. Estetik ihtiyacı 3. Güvenlik

4. Bilişsel ihtiyacı 4. Tanınma

5. Ait olma, sevgi, sevecenlik ihtiyacı 5. Adalet dağıtımı

6. Güvenlik ihtiyacı 6. Rasyonellik

7. Fizyolojik ihtiyaçlar 7. Anlam ihtiyacı ve

8. Kontrol

Şekil 3: Abraham Maslow ve Paul Sites’in İhtiyaçlar Listesi