Ortaöğretimde Çevre Eğitimi

Çevre konularının yaĢama geçirilmesinde bir devamlılık vardır. Bu konu ile ilgili bilgilerin, gençlerin eğitim basamaklarının en önemli bölümünde ele alınmaması son derece sakıncalı olabilir. Bu yüzden lise basamağının her sınıfında çevreye yönelik bilgi ve görgünün verilmesi, yaĢanabilir bir çevreyi bizden sonraki nesillere bırakma sorumluluğumuz açısından önemlidir (Kiziroğlu, 2000:181).

Ortaöğretim programlarında okuyan genç neslimizin çevre ve çevrenin korunmasında yeterli derecede eğitilmesi, bu genç nesli ileriki yıllarda çevre konusunda daha duyarlı, verimli bir hale getirme açısından önem taĢır (Yücel ve Morgil, 1999: 78).

Tüm eğitim kademelerinde çevre eğitiminin kendine göre ayrı bir önemi ve değeri vardır. Okul öncesinde doğa sevgisinin daha kolay ve daha kalıcı kazandırılabilmesi, ilköğretimde çevreye karĢı öğrencilerde tutum ve davranıĢların geliĢtirmesinin temellerinin atılması gibi. Ortaöğretim kademesinin özelliği ise bu kademede eğitim-öğretim gören öğrencilerin zihinsel ve fiziksel geliĢim seviyelerinin yüksek olması nedeni ile çevre ve çevre sorunları ile ilgili üst düzey bilgilerin ve karmaĢık insan çevre iliĢkilerinin öğretilebilmesine ve bu öğrencilerin katılım becerilerinin geliĢtirilmesine imkân verebilmesidir.

Nitekim çevre eğitimi üzerine yapılan uluslararası çalıĢmaların bulgularına göre de bireylerin çevre eğitimini en verimli Ģekilde alabilecekleri öğretim seviyesi ortaöğretimdir (Ünal ve DımıĢkı, 1999: 142).

Ortaöğretimde çevre eğitimi konusunda yapılanların baĢında, Talim ve Terbiye Kurulu’nun 1992/96 Sayılı alınan karar ve Milli Eğitim Bakanlığının, 11.05.1992 Tarih ve 2358 Sayılı Tebliğler Dergisinde yayınlanarak liselerde seçmeli bir ders olarak yürürlüğe giren “Çevre ve Ġnsan 1” dersi gelmektedir. Bu dersin amaçları Ģunlardır;

1. Çevre bilgisinin bir sentez bilgisi olduğu kavramı, çevre eğitiminin kiĢinin tüm hayatı boyunca alması ve uygulaması gereken bir eğitim süreci olduğu, temel amacın bireylerin çevre bilincinin geliĢtirilmesi, çevreye duyarlı, olumlu, kalıcı davranıĢ değiĢiklikleri kazandırılması, doğal, tarihi ve estetik değerlerin korunması, bu uygulamalara aktif katılımın sağlanması,

2. Çevrenin fiziki, biyolojik ve sosyal öğelerinin bir bütün olarak ele alınması gerektiği, organizmanın dıĢında bulunan her Ģeyin çevrenin bir öğesi olduğu çevresel öğelerin sürekli bir etkileĢim içerisinde bulunduğu,

3. Canlıların dağılımı ve çokluğunu belirleyen etkileĢimleri konu edinen bir bilim olarak temel ekolojik kavramları,

4. Çevreyi kirletici davranıĢlardan kaçınma ve bu tip davranıĢları engelleme istek ve davranıĢı,

5. Çevre ve sağlık iliĢkisinin önemi, sağlıklı bir çevrede yaĢamanın anayasal bir hak olmasının yanı sıra, böyle bir çevreyi oluĢturma, koruma ve geliĢtirmenin aynı zamanda bir sorumluluk olduğu, çevre sorunlarının çözümüne katılma ve görev alma istek ve bilinci,

6. Ġçme ve kullanma suyu, atıklar, konut, hava kirliliği, radyasyon, aydınlatma, havalandırma, gürültü, vektör kontrolü, mezarlıklar, gıda sağlığı, çalıĢma koĢulları ve iĢyeri ortamı, kazalar ve önlenmesi, turist sağlığı ve hekimliği, toplum bireylerinin kazaları önleme ve ilkyardım bilgi ve beceri eksikliği, nüfus sorunu vb. konuların, çevre ve sağlık sorunları olarak bir bütün halinde ele alınması, kirletici öğeler ve sağlık bağlantısının kurulabilmesi,

7. Çevreyi korumanın yanı sıra düzeltici adımlar atma, bu tip düzeltici çabaları destekleme istek ve bilinci,

8. Çevre konusundaki haber, değerlendirme ve tartıĢmalarda çok yönlü bakıĢ açısı,

9. Çevreyi korumak için plan ve projeler üretme istek ve becerisi,

10. Kendi yakın çevresinden baĢlayarak, ülkenin ve dünyanın çevre sorunlarını kavramasını sağlayacak temel bilgiler,

11. Var olan olumsuz çevre koĢullarının düzeltilmesinin mümkün olduğu, bunun kiĢinin kendisine ve gelecek nesillere karĢı bir sorumluluğu olduğu bilinci,

12. Doğal ve yapay afetlere hazırlıklı olma, afet durumlarında, sorunların çözümüne katkıda bulunabilecek temel bilgilere sahip olma, böyle durumlarda toplumsal organizasyonları kolaylaĢtırma, can ve mal kaybını en aza indirecek uygulama ve davranıĢlara katılma sorumluluğu kazandırılmalıdır.

“Çevre ve Ġnsan 1” Dersi için öngörülen eğitim programına göre hazırlanan ders kitabında yer alan bölümler Ģunlardır;

1. Temel Ekoloji Bilgisi 2. YaĢadığımız Çevre 3. Çevre ve Sağlık 4. Yapay Çevre 5. Afetler 6. Nüfus hareketleri 7. Sosyal Çevre

8. Bozulan Çevrenin Yeniden Düzeltilmesi

Kısa bir zaman içinde bu derece geniĢ bir yelpazeye yayılan programın hem kitap yazarlarına hem de öğretmen ve öğrenciye ciddi sorunlar yaratması, bu dersin çoğu okullarda açılamamıĢ olması ve bu dersi seçmeyen öğrencilerin bulunması nedeniyle “Çevre ve Ġnsan 1” Dersi, öğrencilerde yeterli bir çevre bilinci oluĢturamamıĢtır (Uzun ve Sağlam, 2005a: 575; Ünal ve DımıĢkı, 1999:152).

Çevrenin öneminin günümüzde hızla artması nedeniyle çevre eğitiminin anaokullarından baĢlatılarak ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarında da sistemli ve düzenli bir Ģekilde devam etmesi önemli sonuçlar kazandıracağı düĢüncesiyle 14.10.1999 tarihinde Çevre Bakanlığı ile Milli Eğitim Bakanlığı arasında “Çevre Eğitimi Konularında Yapılacak ÇalıĢmalara ĠliĢkin ĠĢbirliği Protokolü” imzalanarak yürürlüğe konulmuĢ ve protokol çerçevesinde;

a. Okul öncesi ve ilköğretim çağındaki çocuklarda çevre bilincinin geliĢtirilmesi amacıyla uygulamalı çevre eğitimine ağırlık verilmesi,

b. Ortaöğretim kurumlarında öğretmen ve öğrencilerde çevre bilincinin geliĢtirilmesi için çevre eğitimine yer verilmesi,

c. Ortaöğretim kurumlarında Milli Eğitim Bakanlığınca uygun görülen programlarda Çevre Dersinin haftada bir saat olmak üzere zorunlu ders olarak ders programlarında yer alması,

d. Mesleki Teknik Eğitim Programlarında olduğu gibi Çıraklık Eğitim Programlarında da çevre konularına yer verilmesi,

e. Ülke genelinde tüm öğretmen ve öğrencilerin çevre konusunda bilgilendirilmelerinin sağlanması amacıyla çevre eğitimine yönelik hizmet içi eğitim

kurslarının düzenlenmesi konularında çalıĢmalar baĢlatılmıĢtır (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2004: 456)

Hem yukarıda ifade edilen ĠĢbirliği protokolünde hem de (Doğan, 2007: 62) 2000 yılın da Çevre Bakanlığı tarafından Ġzmir’de düzenlenen IV. Çevre ġurası’nda, ortaöğretim düzeyinde çevre eğitimi konusunun sadece sınırlı sayıda öğrenci tarafından okunan bir seçmeli ders yerine tüm ortaöğretim düzeyindeki öğrencilerin bu konuda eğitilebilmesine yönelik bir tavsiye kararı alınmıĢtır.

Çevre Bakanlığı ile Milli Eğitim Bakanlığı arasında yapılan Protokole ve IV. Çevre ġurası’nda alınan tavsiye kararına rağmen liselerde okutulmak üzere zorunlu bir çevre eğitimi dersi bulunmamaktadır.

Çevre Eğitimi ayrıca, Talim ve Terbiye Kurulunun 169 Sayı 23.12.1997 Tarihli kararıyla (Tebliğler Dergisi ġubat 1998 sayı 2485) yeniden düzenlenen ve 1998-1999 eğitim-öğretim yılından itibaren uygulamaya konan Lise Biyoloji 1, 2, 3 derslerinin Lise 1 seviyesinde de kısmen verilmiĢtir (Ünal ve DımıĢkı, 1999:150). Çevre eğitimine ortaöğretimde daha çok Biyoloji ve Coğrafya dersi içerisinde ağırlık verilmiĢtir.

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu BaĢkanlığınca yürütülen öğretim programları çerçevesinde oluĢturulan yeni Biyoloji dersi programında üç temel öğrenme alanı bulunmaktadır. Bu öğrenme alanlarından birisi de Çevre ve Ġnsan öğrenme alanıdır. 9–12. Sınıflarda; Bu öğrenme alanı ile ilgili ünitelerde temel kavramlar, sarmallık yapısına uygun olarak konu içeriğine yansıtılmıĢtır (MEB, 2009 e: 17).

Çevre konularıyla ilgili 9. sınıftan 12. sınıfa kadar devam eden ünitelerdeki önerilen konu baĢlıkları ile ilgili örnek aĢağıdaki tabloda verilmiĢtir (MEB, 2009 e: 5).

Tablo 23: Lise Biyoloji Dersi Sınıf Düzeyine Göre Çevre Eğitimi Konuları 9. Sınıf 10. Sınıf 11. Sınıf 12.Sınıf - Ġnsan-Çevre ĠliĢkisi -Güncel Çevre Sorunları ve Çözüm Önerileri -Ekosistem Ekolojisi ve Enerji AkıĢı - Madde Döngüleri, Besin Zinciri ve Ağları Besin Piramidi -Komünite Ekolojisi -Popülasyon Ekolojisi -Çevrenin Rehabilitasyonu - Çevre sorunlarının Etik, Politik ve Çevresel Açıdan Ele alınması

-Sürdürülebilir Kalkınma

9. sınıf sonrasında, seçilen alan gereği biyoloji dersini devam ettirmesi gerekmeyen öğrencilerin mevcut çevre sorunlarının olası nedenleri ve bunlara iliĢkin çözüm önerilerinin neler olduğu konusunda eğitilebilmesine yönelik olarak öncelikle ele alınmıĢtır (Doğan, 2007: 65).

Coğrafya dersi kendi doğası gereği hemen hemen bütün konuları çevre ile ya doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilidir. Burada sadece coğrafya dersinin doğrudan çevre eğitimi ile ilgili olan kazanımları verilecektir. Lise Coğrafya dersinde 9.,10., 11., ve 12. sınıflarda “Çevre ve Toplum” öğrenme alanı içinde verilen çevre eğitimi konuları Tablo 24 ve Tablo 25’te gösterilmiĢtir (www. ttkb.meb.gov.tr/program).

Tablo 24: Lise Coğrafya Dersi 9. ve 10. Sınıf Programında Yer Alan Çevre Eğitimi Kazanımları Öğrenme Alanı 9. Sınıf 10. Sınıf Çevre ve Toplum Kazanımlar Kazanımlar

1. Ġnsanların gereksinimlerinden yola çıkarak doğal çevreyi kullanma biçimlerini örneklendirir.

1.Doğal afetleri; oluĢum nedenleri, özellikleri, dağılıĢları ve insanlara olan etkileri bakımından analiz eder.

2. Doğal çevrenin insan faaliyetlerine etkilerini ve insanların doğal çevreye uyum süreçlerini karĢılıklı iliĢkileri çerçevesinde analiz eder.

2. Dünyanın farklı bölgelerinde doğal afetlere yönelik geliĢtirilen yöntemleri afet yönetimi açısından analiz eder. 3. Örneklerden yararlanarak doğal ortamda

insan etkisiyle meydana gelen değiĢimlerin sonuçlarını analiz eder.

3. Ġnsanların doğal afetlerin oluĢumuna etkisini, afet bilincinin geliĢtirilmesi açısından değerlendirir.

Tablo 25: Lise Coğrafya Dersi 11. ve 12. Sınıf Programında Yer Alan Çevre Eğitimi Kazanımları Öğrenme Alanı 11. Sınıf 12. Sınıf Çevre ve Toplum Kazanımlar Kazanımlar

1.Doğal kaynakların değeri ve kullanımındaki değiĢimi tarihsel süreçte farklı bölgelerle örneklendirir.

1.Doğal çevrenin sınırlılığını “beslenme halkaları” ve “taĢıma kapasitesi” kavramlarına dayalı olarak açıklar.

2.Yenilenemeyen kaynakların kullanımını “tükenebilirlik ve alternatif kaynaklar” çerçevesinde analiz eder.

2. Doğa-insan etkileĢiminden kaynaklanan riskler hakkında çıkarımlarda bulunur.

3.Ülkeler arasında doğal kaynak kullanımındaki farklılığı çevresel sonuçlar açısından değerlendirir.

3. Çevre sorunlarının önlenmesine yönelik farklı ülkelerdeki uygulamaları tarihsel süreçte değerlendirir.

4. Madenlerin ve enerji kaynaklarının üretim, dağıtım ve tüketiminin çevreye olumsuz etkilerini örneklendirir.

4. Çevre yönetimi ve koruma açısından çevresel örgütlerin etkinliklerini değerlendirir.

5. Doğal kaynakların kullanımındaki farklı tutumları “çevreye duyarlılık” açısından sorgular.

5. Doğal kaynakların yönetimine ait ilkeler belirler.

6. Doğal kaynakların etkin kullanımında

çevre planlamasının önemini kavrar. 6. Sınırlı kaynakların etkili kullanımı konusunda projeler geliĢtirir. 7. Örneklerden yararlanarak “etkili arazi

kullanma” uygulamalarının çevre üzerindeki etkilerini değerlendirir.

7. Doğal çevreyi korumaya yönelik alınan önlemlerin ve projelerin mekana etkilerini değerlendirir. 8. Çevre sorunlarını farklı kriterler göre

sınıflandırır. 8. Ortak doğal mirasın ekosistemdeki öneminden yola çıkarak doğal miraslara yönelik tehditleri sorgular. 9. Çevre sorunlarının oluĢum ve yayılma

süreçlerini küresel etkileri açısından sorgular.

9. Çevre bilincine sahip olur. 10.Örnek incelemeler yoluyla teknolojik

değiĢimleri çevresel sonuçları ve insana etkileri açısından analiz eder.

11. Ġnsan faaliyetlerinin karbon, azot, oksijen ve su döngülerine olan etkilerini örneklendirir.

12.Farklı atık türlerini çevre ve insan sağlığına etkileri açısından değerlendirir. 13.Çevre ve insan sağlığı açısından atıklardan koruna yöntemlerini sorgular. 14.Yenilenemeyen kaynakların sürdürülebilir kullanımı açısından geri dönüĢüm stratejilerini değerlendirir.

15. Çevre sorunlarının önlenmesine yönelik stratejiler geliĢtirir.