Hayat Bilgisi Programı

Hayat bilgisi dersi, toplu öğretim yaklaĢımına dayalı olarak oluĢturulmuĢ bir derstir. Çocukların hem kendilerini hem de içinde yaĢadıkları toplumu ve dünyayı tanımaları için tasarlanan bu ders, 1924, 1936, 1948, 1968, 1998 ve 2005 ilköğretim programlarında yer almıĢtır. 2009 yılı programında da aynı adla yer almaktadır.(MEB, 2009:5). Bu bölümde 1968 ve sonrası Hayat Bilgisi Dersi programları, çevre eğitimi açısından değerlendirilecektir.

1995 Ġlkokul Programındaki Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı 1968 programından aynen alınmıĢtır. Ocak 1998’de yürürlüğe giren Ġlköğretim Hayat Bilgisi dersi Öğretim Programı da bazı değiĢikliklere rağmen uygulamayla ilgili esaslar ve genel hedefler yönünden 1968 programıyla örtüĢmektedir (Öztürk ve Dilek, 2005: 78,79). Ġçeriğe bakıldığında her sınıf düzeyinde bazı ünitelerin eklendiği, bazılarının da çıkarıldığı görülmektedir.

T.T.K.B’nin 1.7.1968 tarih ve 171 sayılı kararı ile kabul ettiği Hayat Bilgisi Dersi Programı’nın çevre eğitimi ile ilgili amaçları Ģunlardır;

1. Yakın çevreyi tanıma ile ilgili yetenek ve becerilerinin geliĢmesi yönünden: a) Çevresinin tabii olaylarını anlar ve doğru yorumlar, bu olayların insan

yaĢayıĢına etkisini bilirler.

b) Çevreyi ve çevrenin tabii güzelliklerini severler.

c) Çevreyi tanır ve çevrenin yaĢama imkânlarını inceleyerek daha iyi yaĢama yollarını bulmaya çalıĢırlar.

d) Günlük olayları, her gün kullandığı eĢyayı, yakın çevrenin eserlerini, anıtlarını inceleyerek toplumsal geliĢme bilinci kazanırlar.

2. YurttaĢlık görevleri ve sorumlulukları yönünden:

e) Ailelerinin ve toplumun mutluluğuna en iyi Ģekilde nasıl yararlı olabileceklerini araĢtırırlar; kendi mutluluklarının, toplumun yükselmesine bağlı bulunduğunu kavrarlar.

3. Toplumda insanların birbirleriyle olan iliĢkileri yönünden:

ç) Aileyi, okulu ve çevreyi inceleyerek topluluk halinde yaĢamanın önemini kavramaya ve toplumun istediği davranıĢları göstermeye baĢlarlar.

4. Ekonomik yaĢama fikrini ve yeteneklerini geliĢtirme yönünden:

a) Ailenin geçim ve gelir durumunu dikkate alarak parasını planlı harcamaya, tutumlu olmaya ve yerli malı kullanmaya önem verirler.

b) EĢyalarını ve toplumun ortak mallarını iyi kullanır ve gerektiğinde onarırlar. c) Üretim, tüketim ve dağıtım hakkında temel bilgiler kazanırlar.

d) Milli gelir kaynaklarını tanımaya ve gerektiği Ģekilde değerlendirmeye çalıĢırlar.

5. Daha iyi yaĢama yeteneklerini geliĢtirme yönünden

a) Beslenme, sağlık ve trafik kurallarını, emniyetli ve sıhhatli yaĢama yollarını öğrenirler.

b) Ev ve iĢ hayatlarını daha iyi düzenlemeye, etrafını geliĢtirip güzelleĢtirmeye, içinde bulunduğu hayattan daha üstün bir yaĢama seviyesine ulaĢmaya

çalıĢırlar (MEB, 1997: 263,264).

Eski ve yeni Hayat Bilgisi dersi programlarında sınıf düzeyine göre çevre eğitimi ile ilgili konular ve kazanımlar aĢağıdaki tablolarda gösterilmiĢtir:

Tablo 5: 1968-1997 Arası Hayat Bilgisi Programında Sınıf Düzeyine Göre Çevre Eğitimi Ġle ilgili Konular

ÜNĠTELER SINIF 1 ÜNĠTELER SINIF 2 ÜNĠTELER SINIF 3 I. Okul ve

Hayatımız I Yeni ders Yılımız I. Çevremizi Tanıyalım

1. Mahallemizin geliĢtirilmesi ve güzelleĢtirilmesi için bize düĢen görevler II. Cumhuriyet Bayramı ve Atatürk II. Çevremizde Sonbahar 1. Havalardaki değiĢiklikler 2. Bitki ve havalardaki değiĢiklikler 3. Çevremizde yapılan iĢler (Bağ bozumu, ekin ekme, peteklerden balın alınması)

II. Cumhuriyet Bayramı ve Atatürk III. Evimiz ve Ailemiz 1.Evimizdeki Hayvanlar 2.Evimizde ve Bahçemizde YetiĢtirdiğimiz Bitkiler III. Cumhuriyet Bayramı ve Atatürk III. Ġlçemizi Tanıyalım

1. Bitki örtüsü (Orman, bozkır, çayır, mera, fundalık kavramları). 2. Hava durumunun ve yeryüzü Ģekillerinin ilçemiz halkının yaĢayıĢına etkisi

3. Halkın geçim kaynakları a) Tarım (ormancılık, meyvecilik, sebzecilik, hayvancılık, balıkçılık). 4. Genel yerlerde davranıĢ ) sokak, park, sinema, tiyatro vb.). 5. Ġlçemizi geliĢtirme ve güzelleĢtirme

a) Ormanları koruma ve ağaç dikme.

IV. Çevremizde KıĢ 1. KıĢ belirtileri 2. KıĢlık giyecekler (giyeceklerimizi nelerden elde ederiz). 3. Yakacaklar (Çevrede kullanılan yakacaklar ve ısınma araçları) 4. KıĢın bitki ve hayvanlar IV. Sağlığımızı Koruyalım

1. Sağlıklı büyümek ve yaĢamak için iyi beslenme

a) Sağlığa yarayıĢlı besinler alma (Besinlerimizi nasıl elde ederiz) b) Besinlerin hazırlanması, taĢınması, korunması ve yenilmesi sırasında temizliğe dikkat etme 2. Çevremizin sağlığını korumada bize düĢen görevler

a) Evi, sınıfı, okulu ve çevreyi temiz tutma

b) Ġçme kullanma sularının temizliğine dikkate teme

V. Sağlığımızı Nasıl Koruyalım

1.Çevremizin Temizliği (yerlere tükürmemek, pis suları sokağa dökmemek, tozdan korunmak) V. TaĢıtlar ve Trafik V.Yeryüzünde ve Gökyüzünde Gördüklerimiz

1. Çevremizde neler görüyoruz? (Yükseltiler, düzlükler, akar ve durgun sular, ormanlar (tepe, dağ, ova, yayla, dere, çay, ırmak, göl, deniz, ada, yarımada kavramları) 2. Dünyamızın oluĢumu 3. Dünyamızı saran hava a) Canlıların havaya ihtiyacı b) Temiz havanın sağlığımıza yararı c) Odamızın havasının temizliği 4. Gündüz gökyüzü

a) Gündüz gökyüzünün gözlenmesi b) Gökyüzünün ayrı ayrı havalarda rengi

c) Bulutlar d) Ufuk e) GüneĢ

f) GüneĢin dünyamızı ısıtması ve aydınlatması

5. Gece gökyüzü

a) Gece gökyüzünde gözlem b) Gökyüzünün karanlığı c) Ay d) Yıldızlar 6. Gökyüzü yolculuğu VI. Bizim Bayramımız 23 Nisan

VI. HaberleĢme VI. Köyü Tanıyalım

1. Çiftçinin hayatı

a) Ailenin tarlası, bağı, bahçesi, hayvanları ve bunlara bakım (Toprağın iĢlenmesi, sulanması, gübrelenmesi, hayvanların barınakları ve beslenmeleri)

VII. Ders Yılı Sonu

1.GüneĢ, hava ve suyun sağlığımıza etkisi VII Çevremizde Bahar 1.Havalardaki değiĢiklikler 2. Bitki ve havalardaki değiĢiklikler

3. Evde bahar temizliği

4. Okulda tarım denemeleri (okul bahçesine çiçek ve ağaç dikme).

5 Pis suları içmeyelim

VII. çevremizde Kullandığımız Alet

ve Makineler

VIII. Ders Yılı Sonu

1.Yağmur ve yağmurun faydaları 2. Dolu ve zararları

3. Yaz baĢlangıcında evde, okulda, çevrede yapılan iĢler

Tablo 6: 2009 Hayat Bilgisi Dersi Programı 1. Sınıfında Yer Alan Çevre Eğitimi Ġle Ġlgili Kazanımlar

TEMA KAZANIMLAR ETKĠNLĠK ÖRNEKLERĠ

Okul Heyecanım

 Okul ve sınıf eĢyalarını tanır ve özenli kullanır. Sınıf eĢyaları  Doğal afetlerin etkilerinden korunmak için okuldaki güvenlik önlemlerinin gereğini

yerine getirir.

Doğal afetler

 Okuldaki kaynakların neden bilinçli tüketilmesi gerektiğini açıklar. Kaynaklar tükeniyor  Sınıfını, okulunu ve çevresini temiz tutmak ve korumak için sorumluluk alır. Okulum tertemiz

Benim EĢsiz Yuvam

 Her canlının bir yuvaya ihtiyacı olduğunu fark eder. Sıcacık yuvamız  Canlıların nasıl beslendiklerini araĢtırır. Canlılar ve besinleri

 KiĢisel eĢyalarını özenli kullanır. Özenli kullanırım

 Doğal afetler karĢısında yapması gerekenleri belirleyerek ailesiyle birlikte hazırlık yapar.

Hazırlıklı olalım

Dün, Bugün Yarın

 Canlıların hareketlerini ve seslerini birbirinden ayırt eder. Hayvanların sesleri  Mevsim değiĢikliklerine bağlı olarak canlıların yaĢamlarındaki değiĢiklikleri fark

eder.

Su damlacığının gizemli yolculuğu

 Takvimden yararlanarak gün içinde hava durumundaki değiĢiklikleri gözlemler ve gözlem sonuçlarını tablo üzerinde gösterir.

Hava gözlemi

 Yeryüzünü ve gökyüzünü gözlemleyerek doğadaki renk çeĢitliliğini fark eder. Doğadaki renkler

 Doğal afetlerin çevreyi nasıl değiĢtirdiğini araĢtırır. Doğal afetler ve çevreye etkileri  Ġnsanın çevreyi hangi yollarla değiĢtirdiğini ve bunun için neler yaptıklarını araĢtırır. Çevremizdeki değiĢmeler

Tablo 7: 2009 Hayat Bilgisi Dersi Programı 2. Sınıfında Yer Alan Çevre Eğitimi Ġle Ġlgili Kazanımlar

TEMA KAZANIMLAR ETKĠNLĠK ÖRNEKLERĠ

Okul Heyecanım

 Okul ve sınıf eĢyalarını neden özenli kullanması gerektiğini açıklar. Bu okul hepimizin

 Sağlığını koruma sorumluluğunu üstlenir ve okulda sağlığını korumak içinyapması gerekenleri açıklar. Sağlığımızı koruyabiliriz

 Okuldaki kaynakları bilinçli tüketmenin önemini açıklar. Bilinçli tüketelim

 Okulu ve çevresini korumak için alternatifler üretir. Okulumuzu koruyalım

Benim EĢsiz Yuvam

 Her canlının bir yuvaya ihtiyacı olduğunu kavrar ve canlıların yuvalarını birbirinden ayırt eder. YaĢadığımız yer

 KiĢisel eĢyalarını ve baĢkalarının eĢyalarını neden özenli kullanması gerektiğini açıklar. EĢyalar özen ister

 Evdeki kaynakları bilinçli olarak tüketir. Kaynaklar tükenebilir

 Ülkemizde meydana gelen doğal afetlere örnekler vererek, doğal afetlerin yaĢanmasında hem doğanın hem de insanların rolü olduğunu kavrar ve bunlardan korunma yollarını açıklar.

Doğada olanlara bak

 YaĢadığı yerleĢim biriminin ve vatanın kendisi için özel bir yer olduğunu fark eder ülkesini de bir yuva olarak görür.

Bir baĢkadır benim ülkem

Dün, Bugün Yarın

 Suyun hal değiĢtirmesini gözlemleyerek maddenin kaybolmadığını, sadece Ģekil değiĢtirdiğini kavrar. Suyun macerası

 Maddenin katı, sıvı, gaz hallerini gözlemler ve gözlemlerinden hareketle maddeleri sınıflandırır. Katı-sıvı-gaz

 Takvimden yararlanarak gün içinde hava durumundaki değiĢiklikleri gözlemler ve gözlem sonuçlarını grafikle gösterir ve yorumlar.

Hava nasıl olacak

 Mevsim değiĢikliklerine bağlı olarak canlıların yaĢamlarındaki değiĢiklikleri fark eder Su damlacığının gizemli yolculuğu

 Gökyüzünü gözlemler ve gözlemlediği gök cisimlerini listeler. Gökyüzü

 Farklı ülkelerde, doğal afetlere karĢı alınan önlemlerle ülkemizde alınan önlemleri karĢılaĢtırır. Doğal afetler ve alınacak önlemler

 Canlıların hayatta kalabilmeleri için nelere ihtiyaçları olduğunu araĢtırır. Neler olmadan yaĢanmaz

 Doğal ve yapay çevre arasındaki benzerlik ve farklılıkları ifade eder. Ġnsan ve çevre

 YaĢadığı çevreyi temiz tutmasının kendisinin ve baĢkalarının sağlığı ve geliĢimiyle iliĢkili olduğunu kavrar.

Tablo 8: 2009 Hayat Bilgisi Dersi Programı 3. Sınıfında Yer Alan Çevre Eğitimi Ġle Ġlgili Kazanımlar

TEMA KAZANIMLAR ETKĠNLĠK ÖRNEKLERĠ

Okul Heyecanım

 Okul ve sınıf eĢyalarını özenli kullanmadığında ortaya çıkabilecek sorunları çözmek için alternatifler üretir.

Son piĢmanlık fayda etmez

 KiĢisel bakımını yaparken kaynakları tutumlu kullanır. Hem tutumlu, hem bakımlı  Dengeli ve düzenli beslenmek için doğal ve sağlıklı ürünleri tüketir. Doğal ve sağlıklı beslenme  Kendi sağlığı kadar, arkadaĢlarının sağlığını da korumaktan sorumlu olduğunu kavrar. Sağlık için elele

 Tüketici olarak sahip olduğu hakları bilir ve bilinçli tüketici davranıĢları sergiler. Bilinçli tüketici

 Okulu ve çevresini temiz tutmak için bir proje hazırlar. Okulumuzu nasıl temiz tutmalıyız

Benim EĢsiz Yuvam

 Canlıları sınıflandırarak evinde bitki yetiĢtirmeye veya hayvan beslemeye istekli olur ve onların ihtiyaçlarını karĢılamak için sorumluluk alır.

Evdeki dostlarımız

 Evdeki eĢyaları, yapıldıkları maddeler göre sınıflandırır. Evimizdeki eĢyalar neden yapılmıĢtır  Kaynakları bilinçli olarak tüketmenin aile bütçesine katkısını açıklayan yazılı, sözlü ya da

görsel etkinliklerde bulunur.

Kaynaklar tükeniyor tasarruf yapalım

 Ġnsanların nelerden nasıl tasarruf edebildiklerini araĢtırır. Nelerden tasarruf yapabiliriz  Doğal afetler sırasında evinde yapılması gerekenleri yetiĢkinler eĢliğinde uygulayarak

gösterir.

Doğal afetlerle yaĢamayı öğreniyorum

 Harita ve küre üzerindeki su ve kara alanlarını ayırt eder. Karalar ve denizler

 Ülkesini, tıpkı evi ve okulu gibi bir yuva olarak kabul eder. Evimi, okulumu, ülkemi seviyorum  Aralarındaki benzerliklere ve farklılıklara karĢın bütün insanların aynı gezegeni

paylaĢtıklarını fark ederek daha iyi bir dünya yaratmak için her bireyin üzerine düĢen görevler olduğunu kavrar.

Dün, Bugün, Yarın

 Takvimi kullanarak hava durumundaki değiĢiklikleri günlük, haftalık, aylık olarak

gözlemler ve gözlem sonuçlarını grafikte gösterir, meteorolojinin tahminleriyle karĢılaĢtırır.

Hava tahminleri  Doğadaki su döngüsünün nasıl gerçekleĢtiği hakkında sorular sorarak çıkarımlarda bulunur. Su döngüsü  Farklı hava koĢullarının trafikteki etkilerini açıklar. Yağmur, kar, sis  Dünyanın hareketleri sonucunda oluĢan değiĢim ve sürekliliği algılar. Mevsimler

Gökyüzü  Mevsimlere özgü zaman dilimlerinde gözlenen değiĢim ve sürekliliği algılar.

 YaĢadığı yerleĢim biriminin eski ve yeni halini araĢtırır; bunlar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları ayırt eder.

YaĢadığımız yerin dünü, bugünü

 Müzelerden ve tarihi mekânlardan bir eğitim ortamı olarak yararlanır; nesnelerin müzelerdeki eski hali ile yeni halini karĢılaĢtırarak zaman içindeki değiĢimi kavrar.

GeçmiĢe yolculuk

 Canlıların ortak özelliklerini araĢtırır. Canlıların ortak özellikleri

 Canlılarda değiĢim aĢamalarını ayırt eder ve sıralar. Büyüdükçe değiĢiyoruz  Canlıların birbirlerini nasıl etkilediklerini araĢtırarak aralarındaki karĢılıklı bağımlılığı

kavrar.

Canlı ve cansız etkileĢimi

 Canlı ve cansız varlıklar arasındaki iliĢkiyi araĢtırarak karĢılıklı etkileĢimi kavrar.  Birey, toplum ve çevre arasındaki karĢılıklı bağımlılığı kavrar ve bunu gösteren örnekler

verir.

Birey, toplum ve çevre

 Doğal afetlerden korunabilmek için çözüm yolları üretir. Doğal afetlerden korunalım  YaĢadığı çevreyi daha temiz bir hale getirmek için bir proje tasarlar. Doğa için elele

Eski Hayat Bilgisi Dersi Programlarında çevre eğitimi ile ilgili konuların çok yetersiz olduğu ve çevre eğitiminden o yaĢ çocukları için beklenen, tutum ve davranıĢ oluĢturmaktan çok uzak olduğu görülmektedir. Eski programda üniteler arasında herhangi bir iliĢkilendirme olmadığı gibi sınıf seviyesi yükseldikçe önceki sınıfın konuları ile de bir bütünlük, bir iliĢkilendirme görülmemektedir. Konulara bakıldığında daha çok öğrencinin yakın çevresinde görebilecekleri ile ilgili bilgiler verilmiĢtir. “Mevsimlere bağlı olarak hava olaylarındaki değiĢimler buna bağlı olarak bitkilerde ve insan faaliyetlerinde gözlemlenen değiĢimler gibi”. Aynı zamanda “yerlere tükürmeme, okulu ve çevreyi temiz tutma” gibi günlük hayatlarında ve yakın çevrelerinde yapabilecekleri konulara yer verilmiĢtir. Bu program öğrencilerden sadece bu konuları bilmelerini ve kendilerinden istenildiğinde bunları doğru bir Ģekilde cevaplandırabilmelerini öngörmüĢtür. Ancak bilgi çevreye karĢı olumlu bir tutum geliĢtirmede ve sorumlu bir çevresel davranıĢ göstermede tek baĢına yeterli değildir.

Yeni Hayat Bilgisi Dersi Programı çevre eğitimi açısından eski programlara göre son derece zengin ve çevre eğitiminin amaçlarını gerçekleĢtirebilecek bir program olarak görülmektedir. Eski programda öğrencilere daha çok bilgi kazandırılması ve kazandığı bu bilgiyi ifade etmesi amaçlanmıĢken yeni program temel çevre bilgisinin yanı sıra, tutum, beceri ve davranıĢ kazandırmayı da amaçlamıĢtır. Kazanımlar ve bu kazanımların gerçekleĢmesini sağlayacak etkinlikler ile öğrenci sadece çevre ile ilgili bilgileri öğrenmekle kalmıyor aynı zamanda yaparak ve yaĢayarak, öğrendiklerinin sonuçlarını gözlemleme Ģansına da sahip oluyor.

Hayat Bilgisi dersinin en önemli amaçlarından birisi öğrencileri Fen Bilgisi ve Sosyal Bilgiler dersine hazırlamak olmalıdır. Eski programa bakıldığı zaman bundan çok uzak olduğu görülmektedir. Çevre ile ilgili temel bilgilerden ve ekosistemi oluĢturan unsurlar ve bunların karĢılıklı etkileĢimlerinden hiç bahsedilmemiĢtir. Yeni program bu eksikliği büyük ölçüde gidermiĢtir. Örneğin, 1. sınıfta “canlıların nasıl beslendiklerini araĢtırır”, “okuldaki kaynakların neden bilinçli tüketilmesinin gerektiğini açıklar”; 2. sınıfta “doğal ve yapay çevre arasındaki benzerlik ve farklılıkları ifade eder”, “canlıların hayatta kalmaları için nelere ihtiyaçları olduğunu araĢtırır”; 3. sınıfta “canlıların ortak özelliklerini araĢtırır”, “canlı ve cansız varlıklar arasındaki karĢılıklı iliĢkiyi araĢtırarak karĢılıklı etkileĢimi kavrar”, “birey toplum ve çevre

arasındaki karĢılıklı bağımlılığı kavrar ve bunu gösteren örnekler verir” kazanımları bunlardan sadece bir kaçıdır.

Yapılandırmacı yaklaĢıma göre hazırlanmıĢ olan yeni Hayat Bilgisi programının etkililiği, uygulayıcıların çevre okuryazarlık düzeyine, okul ve çevre imkanlarına ve ailenin de bu eğitimin bir parçası olduğunun bilincinde olmasına bağlıdır.

Belgede Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının çevre okuryazarlık düzeylerinin belirlenmesi (sayfa 59-68)