Orson Welles’in LE PROCES (D AVA , 1962) Filmi

Orson Welles dünya sinemasında teknik bakımdan ve anlatım biçimleri gibi açılardan öncü bir yönetmen olarak tanınmaktadır. Uyarlama konusunda oldukça deneyimli olan yönetmen, daha önceleri Shakespeare’den Macbeth ve Othello eserlerini sinemaya uyarlamıştır, bu uyarlamalara Franz Kafka’nın ünlü eseri Dava (Der Prozess,1925) romanını 1962 yılında izleyicilerin beğenisine sunarak devam etmiştir. Fransız, Alman ve İtalyan ortak yapımı olan filmin orijinal ismi LE PROCÉS şeklinde tercih edilmiş ancak gösterime girdiği ülkelere göre filmin ismi yerelleştirilmiştir. Film Almanya’da

44 Daha geniş bilgi için Bkz. Bazin, Andre (2000), Orson Welles, Çev.:Senem Deniz, Okyanus Yayınları, İstanbul

132

DER PROZEß, İtalya’da IL PROCESSO İngiltere’de THE TRIAL ve Türkiye’de DAVA

isimleriyle tanınmaktadır. Film ilk olarak 21 Kasım 1962 tarihinde Paris’te, 2 Nisan 1963’te de Batı Almanya’da gösterime girmiştir, filmin orijinal dili İngilizcedir. Film siyah beyaz olarak çekilmiş, 35mm film ölçüsü kullanılmıştır ve gösterim süresi de 118 dakikadır.

Uyarlama bakımından roman senaryoya iki aşamada aktarılmıştır, bu aşamalardan ilkinde yönetmen Orson Welles senaryoyu yazmış, adaptasyon ve diyalog süreçlerinde Pierre Cholot görev almıştır. Filmin türü psikolojik dramatik film olarak belirlenmiştir⁴⁵. Gösterildiği yıllarda oldukça ilgi toplayan film, çok zaman başarılı bir uyarlama olarak nitelendirilmektedir.

Resim 1: DAVA Film Afişi

45 Teknik bilgiler Internet Film Veri Tabanı (Internet Movie Database) IMDb esas alınarak verilmektedir.

133

Filmdeki rol dağılımında ise dönemin tanınır simaları bulunmaktadır. Anthony Perkins başkahraman ‘Josef K.’ rolünü üstlenmiştir, diğer roller de Tablo2 de sergilenmektedir;

Tablo 2: LE PROCES Oyuncuları ve Rol Dağılımı

Aktör/Aktris Karakter

Anthony Perkins Josef K.

Jeanne Moreau Marika Burstner (Fräulein Bürstner),

Romy Schneider Leni

Elsa Martinelli Hilda(Frau des Gerichtsdieners)

Orson Welles Albert Hastler (Staatsanwalt Hasterer)

Akim Tamiroff Bloch (Kaufmann Block)

Suzanne Flon Miss Pittl

Madeleine Robinson Mrs. Grubach (Frau Grubach)

Arnoldo Foa Müfettiş A (Aufseher ya da Wächer)

Fernand Ledoux Mahkeme Başkatibi

Michael Lonsdale Rahip

Max Buchsbaum Sorgu Hakimi (Untersuchungsrichter)

Max Haufler Max Amca (Onkel- Albert u. Karl)

134

Wolfgang Reichmann Mübaşir (Gerichtsdiener)

Thomas Holtzmann Bert, Hukuk Öğrencisi ( Berthold- Student)

Billy Kearns Birinci müfettiş yardımcısı

Jess Hahn İkinci müfettiş yadımcısı

Naydra Shore Irmie, Joseph K.’nın kuzeni (Erna)

Carl Studer Deri ceketli adam

Jean-Claude Rémoleux Polis memuru

Raoul Delfosse Polis memuru

William Chappell Titorelli

Anthony Perkins’in dönemin en çok ses getiren filmlerinden biri olan ve bugün bile popülerliğini koruyan Alfred Hitchcock’tan PSYCHO (Sapık, 1960) filminde başrol oynamış olması Welles’in de aynı doğrultuda popüler oyuncu seçimi eğiliminde olduğunun bir göstergesidir. Atilla Dorsay Perkins’i bu rolünde “şaşılacak kadar başarılı bir Bay K.” yorumlaması olarak görmekte, “etrafına örülen bürokrasi, anlayışsızlık, giderek tehdit ve baskı duvarlarına karşı iri gözlerini şaşkınlıkla açan bir oyuncu” olarak da nitelendirmektedir (Dorsay, 1999:390).

Dönemin en ünlü Fransız kadın oyuncusu olarak Jeanne Moreau de Perkins ile başrolleri paylaşmaktadır. Moreau o yılların en gözde yönetmenleri olarak gösterilen François Truffaut ve Orson Welles’in ilgisini çekmiştir. Welles ile ilk olarak LE PROCES

filminde birlikte çalışmış olsalar da, bu deneyimleri Welles’in diğer üç filminde de devam etmiştir. Diğer oyuncular da örneğin Romy Schneider gibi isimler dönemin popüler isimlerindendir. Bu nedenle oyuncu seçimi bakımından Welles’in oldukça ilgi çekici seçimlerde bulunduğunu söylemek gerekir.

135

Filmin yapımcılığını Alexander Salkind ve Michail Salkind yaparken, dağıtımcılığını Astor Pictures adlı Amerikan firması üstlenmiştir. Film müzikleri ise yine birçok filmde film müziği yapan Jean Ledrut ve Remo Giazotto tarafından icra edilmiştir. Bu filmde özellikle Tomaso Albinoni’nin (1671-1751) Adagio adlı eseri müzik teması olarak kullanmıştır. Filmin görüntü yönetmeni Edmond Richard iken, kurgu Yvonne Martin, Frederick Muller ve Orson Welles tarafından üstlenilir.

Fransa’da oldukça olumlu eleştiriler alan film, Fransız Sinema Yazarları Sendikasınca (Fr. Syndicat Français de la Critique de Cinéma et des Films de Télévision) 1964 yılında en iyi film dalında ödüllendirilir, ayrıca 1962’de Venedik Film Festivali’nde Altın Aslan ödülüne de aday gösterilir. Welles bir röportajında söz konusu filmi ‘yaptığım en iyi film’ sözleriyle nitelendirmektedir (Welles, 1962).

Filmde özellikle sinema araştırmacıları tarafından yönetmenin gölge ve ışık kullanımının kusursuzluğuna dikkat çekilmektedir, bu kusursuz kullanım aynı zamanda estetik açıdan da oldukça değerli bulunur. Kafkaesk dünyanın yansıtılmasında ışığın yanında, çarpıcı mekân seçimleri de ayrıca övgü toplamaktadır. Paris’te terk edilmiş Gare d’Orsay adlı tren garını mahkeme sahneleri için bir mekâna dönüştüren Welles, bu devasa mekân ile kafkaesk kasveti yakalamaya çalışmıştır. Bu nedenle ayrıca gelecek nesil yönetmenlerce de uyarlama konusunda örnek alınacak bir performans sergilediğinden bahsedilmektedir, özellikle bu filminin kitabın atmosferi bakımdan kusursuz bir uyarlama olduğu söylenmektedir (Behringer, 2009). Filmin diğer mekânları için Hırvatistan’ın Zagreb, İtalya’nın Roma şehirleri kullanılmıştır. Kafka uyarlaması olarak sinema dünyasında oldukça ilgi toplayan filmde Welles, çeşitli alanlarda değişikliklere gitmiş ve romanın kurduğu anlatı tarzı ve unsurlarına zaman zaman farklı yorumlar getirmiştir.

Görsel açıdan Welles’in kendine özgü çekim tekniklerini kullandığı film, aynı zamanda kamera açıları ve hareketlerini oldukça canlı biçimde uygulamasıyla da ses getirir. Gerek yönetmenlik, gerekse uyarlama konusunda farklı şekillerde yorumlar getirmesi bakımından Welles bu filmiyle genel olarak başarılı bulunmaktadır (bkz. Ebert, 2000). Daha önce de belirtildiği gibi bu çalışmanın uygulama kısmında filme oldukça detaylı olarak yer verileceğinden, bu kısımda yalnızca teknik bilgilerin aktarılması daha uygun görülmüştür.

136 3.2.3. David Hugh Jones

David Hugh Jones 1934 yılında İngiltere’nin Dorset eyaletinin Poole şehrinde dünyaya gelmiştir46. Kariyerine 1958 yılında BBC’de yönetmen olarak başlayan Jones, burada birçok televizyon dizisi ve belgesel yönetmiştir. Aynı zamanda tiyatro yönetmenliği de yapan Jones, 1961’de Londra tiyatrosunda da ilk oyununu sahneye koymuştur. Aynı yıl Royal Shakespeare Company (RSC) tiyatro topluluğunda yer almış ve burada birçok oyun yönetmiştir. Kariyeri boyunca 40’ın üzerinde tiyatro oyunu yöneten Jones, yaptığı işlerin sayılarına bakılınca bir tiyatro yönetmeni olarak da adlandırılabilir. Televizyonlar için de uzun yıllar çalışan Jones, birçok televizyon dizisi ve televizyon filmi yönetmiştir.

Bir Shakespeare uyarlaması olarak THE MERRY WIVES OF WINDSOR (Windsor’un Neşeli Kadınları, 1982) adlı televizyon filminin ardından ilk sinema filmi olan senaryosu ise Harold Pinter’in oyunundan sinemaya uyarlanan BETRAYAL (Aldatma, 1983) filmidir. Bu film 1984 yılında BAFTA (British Academy of Film and Television Arst) ödüllerine en iyi uyarlama film kategorisinde aday gösterilirken, Amerika’da 1983 yılında National Board of Review tarafından en iyi film seçilmiştir. Yine bir başka uyarlama olarak Helena Hannf’ın 84 CHARING CROSS ROAD (Kesişen Hayatlar, 1987) filmini yönetmiştir ve o dönemde film oldukça ses getirmiştir. Film 1988 yılında yine BAFTA en iyi uyarlama film kategorisinde yarışmıştır. Filmin başrol oyuncularından Anne Bancroft aynı organizasyonda en iyi kadın oyuncu ödülünü kazanmıştır. JACKNIFE

(Jacknife,1989) ise yönetmenin bir başka ilgi çeken filmidir. Robert De Niro ve Ed Harris’in başrollerde yer aldığı film, Altın Küre Ödülleri’nde (İng. Golden Globe Awards) kategorisinde aday gösterilmiştir. JACKNIFE aynı isimle Türkiye’de de 1989 yılında gösterime girmiştir.

Jones’un tiyatro ve televizyon için yaptığı çalışmalar oldukça fazla sayıdadır. Bu yüzden yalnızca sinema filmleri bir tablo olarak sunulacaktır.

Tablo 3: David Hugh Jones’un Yönettiği Filmler

46 Yönetmen ve film üzerine bilgilerin birçoğu Internet Film Veri Tabanın’daki(IMDb) bilgiler esas alınarak aktarılmaktadır.

137

YIL FİLM ADI ORİJİNAL İSİM

1983 İhanet BETRAYAL (Uyarlama)

1987 Kesişen Hayatlar 84CHARING CROSS ROAD (Uyarlama)

1989 Jacknife JACKNIFE (Uyarlama)

1993 Dava THE TRIAL (Uyarlama)

1997 Elveda Zamanı TIME TO SAY GOODBYE?

1999 İtiraf THE CONFESSION (Uyarlama)

David Hugh Jones yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi çoğunlukla uyarlama filmler yönetmektedir. Bu uyarlamalar genellikle romanlardan kısmen de tiyatro oyunlarının beyaz perdeye aktarılmasından oluşmaktadır. Jones klasik ve modern edebiyat eserleriyle oldukça yakından ilgilidir ve bu eserlerin yeniden sahnelenmesi konusunda oldukça üretkendir, bu yönü özellikle Rus yazar Maksim Gorki’nin eserlerini çok kez sahneye taşımasıyla ortaya çıkarken, Gorki’nin şöhreti Jones’un çalışmaları sayesinde İngiltere’de yeniden canlanır (Weber, 2008). Gorki’nin eserlerini çoğunlukla tiyatroya aktaran Jones, dönemin birçok eleştirmeninden olumlu tepkiler almıştır. Filmlerinin yüksek oranda uyarlama olmasının nedeni de muhtemelen Jones’un edebiyata olan ilgisine dayanıyor olabilir, çünkü yönetmen aynı zamanda Cambridge Yale of School Drama bölümü mezunudur.

1990’lı yıllarda Amerika’da yaşamını sürdüren Jones, burada birçok Amerikan dizisi yönetmiştir ve 1994 yılında ünlü Broadway tiyatrosunda çalışmıştır. Burada farklı yıllarda üç ayrı oyun sergiler. David Hugh Jones 2008 yılında New York’ta vefat etmiştir.

Jones, Franz Kafka’nın Dava romanını THE TRIAL (Dava, 1993) ismiyle uyarlamıştır ve bu film analiz edilirken, Jones’un tercihleri üzerinden bir kanıya varılması planlanmaktadır. Söz konusu film örneğiyle yönetmenin edebiyata ilgisi üzerine de muhtemelen fikir sahibi olunacaktır.

138