Kişi Tasarımları ve Öne Çıkan Duygular

Uyarlama filmler ve romandaki kişi tasarımları medya değişimi ve aktarımında önemli bir yer teşkil etmektedir. Romanlardaki karakterler ve figürler filmlerde farklı şekillerde yer alabilmekte, kimi zaman yönetmenin tercihine göre var olan karakterler çıkarılabilmekte, yeni karakter ve tiplemeler eklenebilmekte ya da karakterler romandan farklı şekilde de sunulabilmektedir.

157

Dava romanı kişi tasarımları bakımından çok boyutlu değildir. Josef K. dışında hiçbir

karakter geniş çaplı, çok yönlü karakterler olarak betimlenmemektedir. Onun dışında diğer bütün karakterler K.’nın hayatında birer tip olarak yer almaktadır. Bu tavır daha önce de belirtildiği gibi kişilerin yalnız meslek adlarıyla adlandırılması örneğiyle de tespit edilebilir. K. dışında diğer kişiler ancak yaptıkları işler, sahip oldukları konumlara göre sınıflandırılmaktadır.

Monoperspektif (Tek yönlü bakış açısı) kullanımı ile yazılmış romanda her şey kahramanın pozisyonuna göre sunulmaktadır. Bu nedenle bu bölümde bir Josef K. profili çizmekte fayda var. Bir bankada ticari mümessil (Alm. Prokurist) olarak çalışan Josef K., banka müdürü ve yardımcısından sonra bankada 3. önemli kişi pozisyonundadır. Kalburüstü sayılabilecek, mobilyalı bir pansiyonda ikamet eden K.’nın yemeklerinin bir hizmetçi tarafından servis edilmesi onun toplum içindeki pozisyonu hakkında bilgi vermektedir. Genelde akşam 9’a kadar bankada çalışmakta olan K., kalan zamanında ise barlarda kendinden daha yaşlı insanlarla vakit geçirmektedir. Kendiyle mesleki açıdan gurur duyan K., terfi alma umutları taşıyan hırslı bir karakterdir. İşgal ettiği pozisyonun da bir getirisi olarak kibirli, mağrur tavırlar bazı zamanlar oldukça kuvvetli biçimde sezinlenmektedir. Bu tavır romanın tutuklama bölümünde gelenlere karşı yaklaşımında da kendini göstermektedir (Karş. Krischel, 2008:80). Kibirli bir karakter olarak K., yeri geldiğinde dolu bir mahkeme salonunda hakimi azarlayabilecek kadar güvenir kendisine. Etrafında kendinden daha alt sınıflardan insanlarla ilişkisi onları kendi menfaatine kullanma eğilimi şeklindedir. K.’nın ailesi ile olan ilişkisi de ilginçtir. Josef K. babasını çok önceden kaybetmiş, anneyle birlikte amca vesayetinde büyümüş bir karakterdir. Aile ile bağlantısı roman içinde kuzeninin mektubu ve amcasının ziyaretinden öte geçmez. Annesini yılda bir kez doğum günlerinde ziyaret etmeye söz vermiş olsa da annesini halihazırda 3 yıldır görmemektedir (Krischel, 2008:82). Öte yandan amcasının dışında kuzeni ile de pek sık görüşmez. Elsa isminde bir sevgilisinin olmasına rağmen romanda bu sevgiliye dair uzun uzadıya tasvirler bulunmamakta, olayların içinde Elsa karakterine pek yer verilmemektedir. Ayrıca K. hikâyedeki hemen hemen bütün bayanlarla yakınlaşma içindedir. Buradan da K.nın kadınlar açısından ilişkilerinde gelgitleri olan, istikrarlı bir duruş sergilemeyen bir seyrinin olduğu söylenebilir.

158

Josef K. mahkeme ve tutuklanmaya karşı, hikâyenin başlangıcında direnen bir çizgi sergilese de, bu tavrı romanın sonlarına doğru bir teslimiyete dönüşmektedir. Aynı süreç tutukluluğun sonuna gelindiği bölümlerde daha yoğun hissedilmektedir, birkaç faydasız kurtulma girişimi haricinde K., kendisini götürmeye gelen iki görevliye herhangi bir direnç göstermemektedir, aksine olayın akışına razı gelmiş bir tavır sergilemektedir. Romandaki kahraman ile uyarlama filmlerdeki Josef K. karşılaştırıldığında birbirinden farklı karakterlerle karşılaşılmamaktadır. İki uyarlamada da romandaki gibi K. merkezli bir anlatım vardır, iki uyarlamada Josef K. dışında hiçbir karakter başkişi olarak yer almamaktadır. Olaylar K.’nın etrafında yaşanmakta, kişi tasarımları da K.’ya hizmet etmekte olan tiplerden oluşmaktadır. Kibirli bir mizaca sahip olan Josef K.’nın iki uyarlamada da bu yönde işlendiği gözlemlenmektedir.

Resim 9:LE PROCES Filminde Josef K. ve Bayan Grubach (Madeleine Robinson) [0:13:36]

Welles’in LE PROCES filmindeki Josef K. betimlemesinin diğer figürlerle olan ilişkisi, alıntılanan bu sahnede de özetlenebilir niteliktedir, görüldüğü gibi K.’nın kararlı ve umursamaz tavırlarına karşılık Bayan Grubach tiplemesinin tedirgin, boyun eğen tavırları dikkat çekmektedir. K.’nın etrafında dönmekte olan bir dünya tasarımı tasvir

159

edilmektedir, Bayan Grubach’ın dışında diğer tiplemeler de benzer şekilde tavırlar sergilemektedirler;

Resim 10:LE PROCES Filminde Josef K. ve Leni (Romy Schneider) [0:55:36]

Josef K. ağırlıklı olarak merkezi perspektif konumunda yer almaktadır. Diğer insanlar yalnızca K. nın etrafında bulunakta, K. dışında kalan diğer bütün figürler tiplemelerin ötesine geçmemektedirler. Bu yönüyle de Welles’in uyarlaması romana oldukça paraleldir.

160

Resim 11: THE TRIAL Filminde Josef K. (Kyle MacLachlan) [0:29:25]

David H. Jones’un THE TRIAL filminde de aynı biçimde merkez konumda, bütün bakışları üzerine toplayan bir Josef K. karakteri bulunmaktadır ve bütün olaylar onun etrafında ilerlemektedir. Merkez pozisyondaki K.’nın yanında başka hiçbir figür ön planda değildir.

Resim 12: THE TRIAL Filminde Josef K., Leni (Polly Walker) ve Block (Michael Kitchen) [01:20:35]

161

Alıntılanan son sahnede Josef K. kadraj dışında (Omuz çekim) bulunsa da diğer karakterlerin ilgi odağı pozisyonundan uzaklaşmamaktadır. Ayrıca bu sahnelerden, başka bir sonuç çıkarımlanabilir, çıkış metninde Josef K. karakteri sahip olduğu toplumsal sınıf bakımından düzgün giyimli, kişisel görünümüne özen göstermekte olan bir iş adamı rolündedir;

Nach Austausch einiger Höflichkeiten hinsichtlich dessen, wer die nächsten Aufgaben auszuführen habe – die Herren schienen ihre Aufträge ungeteilt bekommen zu haben –, ging der eine zu K. und zog ihm den Rock, die Weste und schließlich das Hemd aus (Kafka:1960:87).55

Dolayısıyla Josef K. ceket, gömlek ve takım elbiseler ile ciddi bir iş adamı görünümüne sahiptir, bu dış görünüm uyarlamalarda da korunmuş ve başrollerde oynayan oyuncular bu doğrultuda giydirilmişlerdir. Uyarlamalardan alınan bu alıntılardan başka daha birçok sahnede hem Kyle MacLachlan hem de Anthony Perkins takım elbiselerden oluşan kostümlerle filme alınmışlardır, bu durumda Josef K. karakterinin dış görünümüne yönetmenlerce farklı bir yorum getirilmemektedir.

Josef K. ve diğer kişilerin çıkış metni ve uyarlamalar ile karşılaştırılmasında yardımcı rollerin de açıkça çıkış metniyle uyumlu olduğu gözlemlenmektedir. Bu roller bir tablo ile daha net sergilenebilir;

Tablo 5: Çıkış Metni İle Uyarlamaların Karakter Karşılaştırması

Kafka’nın Der Prozess Romanı

Welles’in LE PROCES Filmi

Jones’in THE TRIAL Filmi

Josef K. Josef K. Josef K.

Fräulein Bürstner Fräulein Bürstner Fräulein Bürstner

Leni Leni Leni

55 Bundan sonraki görevleri kimin yerine getireceğine ilişkin birkaç nazik söz teatisinin ardından – göründüğü kadarıyla görevler, beylere bir bütün halinde verilmişti–, biri K.’nın yanına geldi, ceketini, yeleğini ve sonunda da gömleğini çıkarttı.

162

Titorelli Titorelli Titorelli

Frau des Gerichtsdieners Hilda (Frau des Gerichtsdieners)

Washer woman

Der Prediger Priest Der Prister (Peder)

Staatsanwalt Hasterer Albert Hastler Doctor Huld

Kaufmann Block Bloch Block

Aufseher Inspector A Inspektor

Willem Policeman Willem

Franz Policeman Franz

Untersuchungsrichter Examining Magistrate Examining Magistrate

Berthold- Student Bert the Law Student Berthold

Direktor-Stellvertreter Deputy Manager Deputy Bank Manager

Onkel Max Uncle Max K’s Uncle

Gerichtsdiener Courtroom Guard Court Usher

Kullich Kullich Kullich

Kaminer Kaminer Kaminer

Rabensteiner Rabensteiner Babensteiner

163

Herr Deimen

Signor Rossi

Miss Pittl

Erna (Kuzen) Irmie

Frau Grubach Mrs. Grubach

Kanzleibeamte Chief Clerk of the Law Court

Uyarlama filmlerde zaman zaman çıkış metninde bulunmayan figürlerin eklemlendiği bu eklemelerle de hikâyeye etki edecek yeni karakterlerin ortaya çıktığı bilinmektedir.

Dava romanının bu iki uyarlamasında ise hikâyenin yönünü değiştirecek, yeni bir boyut

kazandıracak figür eklemlemesine rastlanılmamıştır. Yukarıdaki tabloda da tespit edileceği gibi, uyarlama filmleri karakterler bakımından çıkış metniyle büyük oranda benzerlik sergilemektedir. Yalnız birkaç yan rolde, uyarlamalarda farklı eklemeler ve çıkarmalar bulunmaktadır.

Çıkış metninde sıklıkla yer almasa da, Josef K.’nın bir sevgilisi olduğu bilinmektedir. Ancak bu ilişki yalnızca Elsa’nın gıyabında yürütülmektedir, romanda K. ve Elsa arasında herhangi bir diyalog, bir betimleme bulunmaz. Uyarlama filmlerin ikisinde de Elsa’ya yer verilmemektedir. Elsa’nın anlatıdaki pozisyonu büyük olasılıkla iki yönetmen tarafından önemsenmemiş ve uyarlamada bu karaktere yer verilmemiştir. Ayrıca uyarlamalara tek tek bakıldığında Jones’un THE TRIAL filminde Bayan Grubach, Kuzen Erna ve Başkâtip figürlerine yer verilmediği görülmektedir. Özellikle K.’nın ev sahibi olan Bayan Grubach’a karakterler arası diyaloglar haricinde hiç yer verilmemiş olması da önemli bir eksiltme olarak dikkat çekmektedir. Ancak buna rağmen Jones’un anlatıya yeni bir karakter eklemlememesi de ayrıca ilginçtir.

164

Welles’in rol dağıtımına bakılınca Miss Pittl (Sandık taşıma sekansı) karakteri haricinde anlatıya rol eklemesi yapmadığı görülmektedir. Dolayısıyla karakterler çıkış metniyle uyumludur, büyük oranda çıkış metnini takip etmektedirler.

Uyarlamalarda birkaç sahnede figüran ya da daha küçük rollerde kişilerin eklemlendiği söylenebilir. Örneğin adliye olarak adlandırılabilecek, mahkeme işlemlerinin yürütüldüğü mekânlarda davaları sürmekte olan davalılardan oluşan güruh Welles ve Jones tarafından oldukça çarpıcı biçimde yansıtılmaktadır.

Resim 13: Welles’in LE PROCES Filmindeki Diğer Davalılar [01:12:38]

Welles’in figüranları tıpkı Kafka‘nın figüranları gibi sözlü olarak bir şeyler anlatmasalar da, hareketsizlikleri, durgun ve teslim olmuş halleriyle anlatıma kasvetli bir yön katmaktadırlar.

»Die meisten Angeklagten sind so empfindlich«, sagte der Gerichtsdiener. Hinter ihnen sammelten sich jetzt fast alle Wartenden um den Mann, der schon zu

165

schreien aufgehört hatte, und schienen ihn über den Zwischenfall auszufragen (Kafka,1960: 27).56

Kafka romanda bu bölümlerde bekleyenlerden bahsetmektedir, K.’nın duygudaşlık kurarak kendini gördüğü, “dann sind sie ja alle meine Kollegen” (Kafka,1960:26)57

şeklinde nitelendirdiği kişiler onun tutukluluk halinde yalnız olmadığını sergilemektedir, herhangi bir diyalog olmaksızın bu kişilerin umutsuz halde beklemeleri ve durağan varoluşları dahi anlatım bakımından Kafkaesk bir tavır olarak yer almaktadır. İki uyarlama filmde de bu figürler yer almış ve kullanılmıştır.

Resim 14: Jones’un THE TRIAL Filmindeki Diğer Davalılar [0:45:40]

Bir başka örnek ise romanda bahsedilen K.’nın kuzeni Erna’ya (Kafka, 1960:36) Welles’in de yer ayırmasıdır [0:28:10], ilerleyen bölümde de başkahraman ile kuzen arasında küçük bir diyalog oluşmaktadır [01:16:45], fakat bu karakter hikayede önemli bir karakter olarak göz çarpmaz. Ayrıca romanda kuzenin ismi ‘Erna’ olarak verilmekteyken Welles’in filmde ‘İrmia’ şeklinde kullanılmıştır. Öte yandan Jones’un uyarlamasında bu figür tamamen çıkarılmıştır.

56 “Davalıların çoğu fazla hassas oluyor,” dedi mübaşir. Şimdi arkalarında toplanan ve bekleyenlerin hemen hepsi, artık bağırmayı bırakmış olan adamı sarmışlardı ve bu olay konusunda onu inceden inceye sorgular gibiydiler”

166

Jones’un THE TRIAL uyarlamasında kişi tasarımı yüksek oranda romanla paralel ilerlemektedir. Bu filmde kişi tasarımları bakımından yine seyri değiştirmeyecek birkaç eklemleme ile karşılaşılmaktadır; örneğin Herr Deimen rolündeki tiplemeyle romanda karşılaşılmamaktadır. Sonuç olarak iki uyarlamada da kişi tasarımlarında küçük değişikliklere rastlamak mümkünse de bu değişiklikler olağan akışı değiştirmeyecek biçimde, herhangi bir çarpıtma yapmadan kullanılmaktadır.

Figürlerin kendi aralarındaki ilişkileri de zaman zaman uyarlamalarda farklılaştırılmakta, yeni roller biçilerek anlatım farklılaştırılmaktadır. Dava romanı ve uyarlamaları için böyle bir saptama yapılamamaktadır, çünkü daha evvel de değinildiği gibi Josef K. merkezli bir anlatımın dışına çıkılmadığından romandaki yan rollerin de doğrudan uyarlamalara aktarıldığı gözlemlenmektedir. Bu durumda yan rollerde bulunan karakterlere yeni hikâyeler ya da anlatım alanları ayrılmaz. Doğrudan doğruya romanda olduğu gibi K.’nın içinde bulunduğu durum için vardır bu karakterler ve yalnızca bu eylem odaklı hareketleri önemlidir.

Josef K.’nın roman içindeki duygu durumları genel olarak net bir görüntü oluşturmamaktadır. Anlatıda okur, K.’nın anlık düşünceleri, olaylara karşı hisleri hakkında yorumlamalardan uzak tutulmakta, mesafe her zaman korunmaktadır. Politzer’in (1965:29) nitelendirmesiyle yoruma ‘açık biçimin ustası’ olarak Kafka’nın figürleri ve kahramanları net çizgiler çizmekten uzaktır. Bu nedenle de yönetmenlerce Josef K.’nın duygu durumları farklı yorumlanmaktadır. LE PROCES’te daha durgun, tedirgin, duygularını belli etmeyen bir K. sergilenmekteyken, THE TRIAL hırçın, aşırı tepkiler gösteren, zaman zaman oldukça saldırgan bir K. yorumu sunmaktadır.

167

Resim 15:LE PROCES Filminde Tutuklanma Sekansında K.’nın Duygu Durumu [0:09:48]

Resim 16: THE TRIAL Filminde K. Tutuklanma Sekansında K.’nın Duygu Durumu [0:11:18]

Yukarıda Welles ve Jones’un Josef K.’da öne çıkan duygularının karşılaştırılması adına farklı iki filmin aynı sekansı alıntılanmaktadır. Mimikler karakterlerin duygu durumlarında önemli ipuçları sunmakta, aynı zamanda ses tonu ve hızı gibi etkenler de

168

duygusal durum üzerine çeşitli fikirler vermektedir. Sinemada teknik açıdan oyuncunun ses tonundan duygusal pozisyonunu anlamak mümkündür, ancak aynı biçimde duyguların yazılı olarak ayrıca açıklanmadıktan sonra anlamak oldukça zordur. Karakterin duygusal pozisyonu anlamak için yalnızca karakterin mimikleri üzerinden de bir sonuca ulaşmak da mümkündür İki filmin de başrollerindeki oyuncuların mimiklerine bakıldığında Welles’in K. yorumunda daha naif, daha nazik bir üslup sergilediği, Jones’un K. betimlemesinin ise çatık kaşlı ve saldırgan bir duruşa sahip bir karakter olduğu gözlemlenmektedir. Bu durum ses tonlarında da açıkça ortaya çıkmaktadır. Yönetmenler hikâyenin aynı kısmında bu karakteri farklı şekillerde betimlemektedir. Burada akla gelen bir başka unsur ise oyunculuk ve diğer kişisel yaklaşımlar olabilir, ancak mimik ve ifadelere doğrudan etki eden şey yönetmenin o kişiyi görüş şeklidir. O halde Josef K. üzerinde iki farklı yorumun ortaya çıktığı net bir biçimde ortadadır.

Görüldüğü gibi kişi tasarımları ve öne çıkan duygular gibi konularda yönetmenlerin kendi yorumları ön plana çıkmakta ve bunlar romanla zaman zaman farklılıklar göstermektedir. Yönetmenin seçtiği sinematografik ve anlatımsal yöntemlerin yanı sıra oyuncuların figürleri yorumlaması da genel yorumlamayı oluşturmaktadır. O halde bir filmdeki yorumlama, birden fazla yorumlayan tarafından meydana getirilmektedir. Ayrıca bir filmin ortaya koyduğu yorumun zaman içinde izleyiciler tarafından farklı biçimlerde yorumlandığı da görülebilmektedir. Burada sorulması gereken en önemli soru şudur: Bütün bu yorumlama olanakları ve yapılan yönetmen, seyirci ve oyuncu yorumlamalarının ardından metne sadık bir uyarlamadan bahsetmek ne kadar mümkündür?