ORGANİK HAYVANCILIKTA EN ÇOK RASTLANAN HASTALIKLAR VE KORUNMA YÖNTEMLERİ Mastitis

Bir süt ineğinin yaşamı süresince başlıca rolü süt üretmektir. Üretim aşamasında en ideal olanı sütün kalite kriterlerine uygun olarak üretilmesidir. Bu kriterler içerisinde en önemli olanı ise sütün düşük somatik hücre sayısına sahip olmasıdır. Somatik hücre sayısının düşük olması sadece sütün hijyenik yapısını göstermez aynı zamanda sütün işleme özelliklerinde ve süt ürünlerinin dayanıklılığında anahtar faktör olarak önemli rol oynar. Fizyolojik olarak laktasyonun başında ve sonunda değerler yükselebilir. Ayrıca ineğin yaşamı boyunca geçirdiği laktasyon sayıları ile de kısmen artabilir. Sütte somatik hücre sayısının aşırı artmasıyla (›200.000) sütün pH

183 değeri de artar ve buna bağlı olarak süt ürünlerinin işleme kalitesi ve dayanım süreleri olumsuz etkilenir. Özellikle peynir üretiminde yüksek somatik hücre sayısı pıhtılaşma ve olgunlaşma süresini uzatarak peynir verimini azaltmaktadır. Ayrıca sütte yüksek oranda somatik hücrelerin varlığı sonucu bu savunma hücrelerinden salınan kimyasal enzimlerin sütte bulunan yararlı bazı Lactococcus türlerinin aktivitelerini inhibe ederek peynirlerde kıvam bozulmasına neden olabileceği öngörülmüştür ( Cooper ve ark., 2007) .

Memenin savunma hücreleri olarak da bilinen somatik hücre sayısındaki artış genelde patojen bir bakterinin meme başından içeri girmesiyle ortaya çıkar. Bu bağlamda ilk etapta çevresel patojen bakterilerin meme dokusuna girişini minimize etmek temel amaç olmalıdır.

Genellikle kötü ve yetersiz çevre şartları hazırlayıcı zemin oluşturur. Bunlar arasında çok sıcak ve nemli hava, kirli ve ıslak yataklık malzemeleri, dışkı ve idrar, kan emen sinekler, eksik sağım hijyeni ve sağım teknikleri, kötü ve kalitesiz beslemenin yanı sıra genel stres faktörlerine karşın bağışıklık sisteminde oluşan bozukluklar sayılabilir. Eğer somatik hücre sayısı kritik noktalara ulaşırsa klinik mastitis gelişmeye başlar. Bu aşamada öncelikle sütün bakteriyel kültüre alınmasında etkenin tanınması açısından kesinlikle fayda vardır. Daha sonra ilk olarak yapılması gereken çevre faktörleri ile sağım hatalarını gözden geçirmektir. Mastitis görülme sıklığı kalitesiz yataklık malzeme ile yakın ilişkiye sahiptir. Hijyenik olmayan yataklık zemini patojen bakteri sayısını hızlı bir şekilde arttırabilir. Mastitis gelişiminde farklı bir yaklaşım olarak, aşırı ham proteinle kombine edilmiş enerji bakımından dengesiz bir besleme uygulaması da göz ardı edilen sebepler arasında sayılabilir (Vaarst ve ark. 2004).

Organik hayvancılıkta mastitis aşamasına gelmemek açısından, ilk olarak yapılması gereken, çevre şartlarını ve sağımı hijyen kurallarına göre standardize etmek olmalıdır. Bunun yanı sıra Kaliforniya Mastitis Testi (CMT) bir erken uyarı tanı testi şeklinde sağım sırasında sütlere günlük veya haftalık olarak uygulanmalıdır.

İkinci aşamada ise sağılan hayvanın bağışıklık sistemini desteklemek gerekir. Bu amaçla biyolojik immunmodulatör olarak adlandırılan hazır preparatlar kullanılabilir Ayrıca yem takviyesi olarak başta maya olmak üzere probiyotik ve enzim ilavesi ile bağışıklık sistemi aktif tutulabilmekte ve ayrıca sütte somatik hücre sayısı da düşürülebilmektedir (Sretenovic, L., ve ark.

2008). Probiyotik’ler (faydalı bakteri kültürleri) son yıllarda patogen bakterilerin kontrolünde kullanılmaya başlamıştır. Bunlar öncellikle sağlam hücrelere yapışarak patojen bakterilerin yerleşmesini engeller ve ayrıca organik asit gibi bazı maddeler üreterek patojen bakterileri antagonize ederler. Probiyotik özellik taşıyan bakteri kültürlerinin en bilinenlerinden olan Laktobacillus türlerinden L. Plantarum’un bakteriyel, L. acidophilus’un ise mikotik aktiviteyi azalttığı in vivo olarak kanıtlanmış olup, mastitis tedavisinde önerilmektedir (Abd El-Razik ve ark.

2011, Sretenovic, L., ve ark. 2008).

Sağım öncesi ve sonrası meme başı bakımı ve dezenfeksiyonu da koruyucu hekimlik açısından genel bir uygulama olup, hem sağım hem de çevresel kaynaklı mastitis patojenlerine karşı geçici bir bariyer sağlamakla kalmaz, somatik hücre sayısının da düşürülmesine katkıda bulunur. Daldırma solusyonu öncelikle geniş etkili antibakteriyel etkiye sahip olmalı, ayrıca nemlendirme ile cilt bakımı yaparak bakteriyel yapışmayı engellemelidir. Bu özelliklere sahip en yaygın kullanılan % 0.05-% 0.1 konsantrasyonlarda İodin veya Aloe vera içerikli solusyonlardır . Ayrıca eşit oranlarda gliserin ve kalendula yağı karışımı antiseptik ve yumuşatıcı amaçlı sağım sonrası uygulanabilir (Cooper ve ark., 2007). Bu uygulamaların yanı sıra memeye girebilecek

184 patojen bakterileri tamamen engellemesi açısından meme başı kaplayıcıları da, hem sağım hem de kuru dönemde farklı bir proflaksi yöntemi olarak önerilebilir (Özbilgin, 2014) .

Ayrıca inek mastitisinde kontrol ve tedavi amaçlı kullanılan bazı bitkilerin kullanım şekilleri aşağıda belirtilmiştir (Dilshad ve ark. 2010).

Curcuma longa (ZERDEÇAL) Tohum ve kök

Öğütülmüş 250 g. tohum ve 50 g. kök ağız yolu ile 5 gün yedirilir.

Curcuma longa (ZERDEÇAL) Kök 25 g. şekerle öğütülerek ağız yolu ile 7 gün yedirilir.

Zingiber officinale (ZENCEFİL) Gövde

Cuminum cyminum (KİMYON) Tohum 1 kg. bölünerek ağız yolu ile 6 gün yedirilir.

Döl Verimi Sorunları

Sürü bazında döl verimi, başarılı hayvancılığın en önemli odak noktalarından birini teşkil eder. Bir inek buzağılarken plasentasını normal olarak atmalı ve uterus buzağılamadan sonra 3 hafta içinde tamamen eski haline dönerek bir sonraki gebeliğe zamanla hazır hale gelmelidir. Bir inek için ortalama gebelik süresi 9 ay olup, hazırlık aşaması ile beraber 11 aydır. Ancak çoğu zaman yetiştirici kısa buzağılama aralığını tercih etmez. Çünkü süt üretim miktarı yeni buzağı taşıyan bir inekte daha çabuk düşmeye eğilimlidir. Yetiştirici açısından genel görüş 12-13 ay süreli olması şeklindedir. Sentetik hormonların kullanımının organik hayvancılıkta yasak olmasından dolayı sistematik bakım ve süt verimine göre dengeli besleme sorunsuz bir üreme periyodunu sağlayacaktır. Ancak yüksek süt verimli ineklerde yetersiz beslenmeye bağlı negatif enerji dengesizliğinden dolayı kistik follikül ve korpus luteum oluşumunun yanı sıra ovaryumların yetersiz çalışması ve hormonal düzensizlikle seyreden döl tutmama problemleri ortaya çıkabilir.

Bu aşamada döl verimi ile birlikte yaşanan birçok problem kuru dönemde hayvanlara uygulanan egzersiz programı ve laktasyondaki farklı süt verimlerine sahip ineklere uygun bireysel besleme ile çözüm sağlanabilir.

Metritis gibi önemli uterus enfeksiyonunda ise sistematik antibiyotik kullanımı yasak olduğu için daha çok lokal tedavi yöntemleri seçilmelidir. Seçeneklerden birisi, uterusa 24 ve 48.

saatlerde Allium sativum, Echinacea angustifolia, Hydrastis canadensis, Berberis vulgaris ve Baptisia tinctoria’nın karışımıyla uterus akıntısı daha mukoid ve renksiz hale gelene kadar infuzyon yapılmasıdır. Ayrıca bu botanik karışım kolostrum ile sulandırılarak etki arttırılabilir.

Metritis’te diğer bir uygulama ise buzağılamadan sonraki 4 ve 8. günlerde uterus içi iyod haplarının kullanılması, daha sonra da 8 ve 14. günlerde aynı bitkisel karışımın verilmesidir. Diğer bir populer fitoterapi ise uterusun 60-120 ml. Aloe barbadensis ile infuzyonundan ibarettir.

Gerçek anlamda lokal bir antiseptik uterus enfeksiyonunu temizleyebilmektedir. Ancak her hayvanın doğum sonrası akıntıları takip edilerek erken tanıyla tedaviye erken başlamalıdır (Wynn ve Fougere 2007).

Rumende Aşırı Gaz Birikimi

Serbest otlayan veya sebebi belli olmayan aşırı gaz birikimlerinde bitkisel yağlar (zeytinyağı, kanola, mısır vb) iyi çalışır. Bu amaçla galonun sekizde biri yetişkin sığırlara verilerek 15 dk sonra tekrarlanır. Hayvan devamlı yürütülerek gazın çıkması sağlanmalıdır. Gazlı hayvan asla bağlı kalmamalıdır (Wynn ve Fougere 2007). Doğal bir antioksidant olan Cuminum cyminum

185 bitkisinin 500, 1000, 1500 ppm. dozlarında verilerek yapılan farklı bir çalışmada rumen ekolojisinin özellikle 1000 ppm verilen hayvanlarda olumlu yönde geliştiği ve süt veriminin arttığı bildirilmiştir (Nurdin 2009).

Diyare (İshal)

Birçok sebebi olan bir belirtidir. Basit ishaller genelde yem değişmelerinde rumen mikroorganizmalarının adaptasyon sorunundan kaynaklanır. Bu durumda iyi kaliteli kuru ot rumen geçişini yavaşlatır. Ancak fermente yemlerle besleme, fazlaca fermente olmuş otlar ve mera diyareyi uzatır ve ağırlaştırır. Enfeksiyöz sebepli diyarelerde kuru ot fayda etmediğinden ayrımı kolaydır. Enfeksiyöz akut diyarelerde paratuberkuloz, salmonella ve klostridial enfeksiyonlar göz önünde bulundurulmalıdır (Wynn ve Fougere 2007).

Ayrıca barsak parazitleri özellikle otlayan genç hayvanlarda diyareye yol açabilir. Amin ve ark. (2008). sığır nematodlarında (Haemonchus, Ostertagia, Trichostrongylus vb) sarımsağın sulu exstraktının (100 mg/kg) etkili olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca tanen içeren bitkilerin tüketilmesi ile barsak nemotadlarının larvalarının azaldığı tesbit edilmiştir (Cooper ve ark. 2007).

KAYNAKLAR

Abd El-Razik K, Abdelrahman KA, Abd El-Moez, Danial EN., 2011, New approach in diagnosis and treatmaent of Bovine Mycotic mastitis in Egypt, Af.J.Mic.Res., 5(31), 5725-5732.

Amin, MR., Mostofa, M., Awal, MA., Sultana, MA., 2008, Effects of garlic, turmeric and betel leaf against gastrointestinal nematodes in cattle, Bangl. J. Vet. Med., 6(1), 115-119.

Cooper, J., Niggli, U., Leifert, C., 2007, Handbook of organic food safety and quality, Woodhead Publishing Limited, 199-216, 221-235, England.

Dilshad SMR, Rehman NU, Ahmad N, Iqbal A, 2010, Documentation of ethnoveterinary practices for mastitis in dairy animals in Pakistan, Pak. Vet. J., 167-171.

Nurdin, E., 2009, The effectiveness of cummin as natural antioxidant to improve rumen ecology of mastitis dairy cow’s., Journal of animal production, 11(3), 160-164.

Özbilgin, S., 2014 , Ekolojik hayvancılıkta sağlık, koruma ve tedavi, Ak,İ. (Ed.), Ekolojik-Organik Tarımda Hayvancılık , Dora Yayıncılık , Bursa.

Sretenovic, L., Petrovic, MP., Aleksic, S., Pantelic, V. 2008, Influence of yeast, probiotics and enzymes in rations on dairy cows performances during transition, Biotechnology in Animal Husbandry, 24 (5-6), 33-43.

Vaarst, M., Roderick, S., Lund, V., Lockeretz, W., 2004, Animal Health and Welfare in Organic Agriculture, Cabi Pub., 227-234, London.

Wynn S.G., Fougere B.J., 2007, Veterinary Herbal Medicine, Mosby Pub., 441-451.

186 HAYVAN SAĞLIĞINDA İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE BAĞLI