Neolitik Dönem‟le Görülen Yenilikler

Ġnsanlık tarihi içerisinde Neolitik Devrim ayrı bir öneme sahiptir. Bu dönemde yaĢanan birçok devrim niteliğindeki yenilikler ve yaĢanan bu yeniliklerin hiçbir zaman kaybolmayıp aksine kendisinden sonra birbirini takip edecek olan dönemlerde bile geliĢerek devam etmiĢtir. Ġnsanoğlu bu dönemde kendi yaĢam tarzından çevresel değiĢiklere kadar birçok radikal niteliğinde değiĢikliğin ve yeniliğin içinde kalmıĢtır.

Neolitik Dönem insanları daha önceki dönemlerde olduğu gibi yiyecek için herhangi bir hayvanın peĢinden gitmemiĢ veya biten bir bitkinin yerine açlığını gidermek için baĢka yerlere göç etmemiĢtir. Ġnsanoğlu bu dönemde tüketici kimliğini bırakıp üretici bir toplum olmayı baĢarmıĢtır. Tüm bu geliĢmelere paralel olarak yerleĢik düzene geçen Neolitik Dönem insanları yerleĢik düzene geçerek zamanla ilk köy topluluklarını da oluĢturmuĢlardır. Kültürel değiĢimlerinin hızlıca yaĢandığı devirde yaĢanan radikal bir değiĢim mimari alanındadır. Ġlk önce çamuru güneĢte kurutan ve daha sonraki evrelerde ise çamurun içine saman katarak kurutup kerpiçle yapılan daha sağlam evler ortaya çıkacaktır. YaĢanan bu yenilik günümüze kadar bile varlığını sürdürecektir. Çünkü kerpiçli evler halen bile Anadolu köy mimarisinin karakteristik özelliğidir. PiĢirilerek yapılan çanak çömlek yeniliği de Neolitik için vazgeçilmez bir yeniliktir. Zira döneme ait seramik buluntuları kültür gruplarını yayılım alanlarını saptayabilmekte ve tarihlendirmede bize yardımcı olan büyük unsurlardır Tabi Neolitik Dönem uzun süren bir süreç ve çeĢitli kademelerin oluĢturduğu bir dönemdir. Bu dönemde yerleĢik yaĢam düzeniyle birlikte çanak çömleksiz ve çanak çömlekli olarak kendi içinde ayrı olarak incelenmektedir (Sevin 2003: 41).

Neolitik Dönem çanak çömlek yapımına göre 2 kısma ayrılsa da bu ayırmayı sadece çanak çömlek yapımına göre yapamayız. Çünkü çanak çömlek yapımı dıĢındaki bazı

geliĢmelerde dönemi kendi içinde evrelere ayırmada pay sahibidir. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem‟de yerleĢik yaĢam tarzı benimsenmiĢ olsa da, tarım yapılmıĢ bazı hayvanlar evcileĢtirilse bile halen kendinden önceki gelenek olan avcılık – toplayıcılık anlayıĢı devam etmekteydi. Diğer yandan Çanak Çömlekli Neolitik Dönem‟de tarım – besin gibi ekonomik anlayıĢ tam olarak yerleĢmiĢ, besin üretimine sıkı bir Ģekilde bağlı kalınmıĢtır ve bu durum da toplum yaĢamının her türlü kesimini etkilemiĢtir. Neolitik Dönem‟i diğer dönemlerden ayıran en önemli unsur ise hızlı değiĢim gösteren bir süreç olması. Önceki dönemlerde değiĢim süreci milyonlarca yılı kapsarken bu durum Neolitik Dönem için geçerli olmamıĢtır (Özdoğan 2002: 66).

Ġnanç sistemi de Neolitik Dönem‟le birlikte geliĢme göstermiĢtir ve ölü gömme uygulamaları göze çarpan örneklerdendir. Bu dönemde Anadolu ve Ön Asya‟da görülen uygulama ölülerini genellikle oturdukları evlerin tabanlarına hocker tarzında gömmeleri görülmektedir. Diğer bir uygulama ise kafatası kültü anlayıĢıdır. Bu uygulamada ise ölülerinin kafataslarını alıp alçı sıvanıp canlandırma uygulamasıdır. Gömülerde genellikle boncuk, kap – kaçak gibi ölü hediyelerine de rastlanılır. YerleĢik düzene geçen Neolitik insanı bununla birlikte toplu yaĢamın vermiĢ olduğu etkiyle sosyal bağlarda oluĢmaktadır. Tüm bunların yanı sıra sürekli yerleĢim arzusundan dolayı da mimari de geliĢecek ve günümüz mimarisinin temelleri atılmıĢtır (Türkcan 2012: 11-12).

ÇÇNA döneminde yuvarlak planlı yapılar, ÇÇNB döneminde ise yuvarlak planlı yapılar geliĢim göstererek yerini dikdörtgen planlı yapılara ve buna ek olarak kült yapılar da görülmüĢtür. Ġnsan bitkiyle, hayvanla ve doğal çevreyle Neolitik Dönem‟de baĢka bir boyut kazanmıĢtır. Birçok yenilik ve değiĢim yaĢansa da özetle bu döneme tarım, hayvancılık ve çanak çömlek yapımı gibi unsurlar damga vurmuĢtur. Bu geliĢmeleri ise sırasıyla konut mimarisi, ölü gömme, dini ve ticari anlayıĢ, heykel ve kabartmalar, geliĢtirilmiĢ olan taĢ ve obsidyen aletler gibi önemli unsurlar takip etmiĢtir. Yüzyıllarca doğaya bağlı yaĢayan insanoğlu artık Neolitik Dönem itibariyle kendisi doğaya hükmeden bir hale gelmiĢtir. Sonuç olarak ise günümüz uygarlıkların temeli atılmıĢ, sosyo – ekonomik sınıflar oluĢmuĢ ve insan yaĢamında büyük ve köklü değiĢimlerin yaĢandığı bir dönem olmuĢtur (Türkcan 2012: 11- 12).

Neolitik Dönem‟de nesnel varlıklara ait bilgiler değil sembolik ögelerin de harmanlandığı bir süreçtir. Simgesel figürinler Neolitik‟le birlikte hem sayılarında bir artıĢ olmuĢ hem de çeĢitlilik göstermiĢtir. Genellikle antropomorfik figürler, zoomorfik figürler ve

geometrik bezemeler kullanılmıĢtır. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem‟in erken evresinde simgesel faaliyetlerin ayrı bir öneme sahip olduğunu görmekteyiz. Özellikle bu tarz faaliyetler için oluĢturulan alanlar yeniden ÇÇN döneminde yeniden tanımlanırken, alan seçiminde de özel ritüel mekanlar oluĢturma çabasının arttığı görülmektedir. Sembollere dair düĢüncelerimizi aktarırken öncelikle sembollerin bulunduğu coğrafyaya bakmamız gerekmektedir. Bulunan coğrafyada yaĢanmıĢ medeniyetleri mercek altına alarak sembollere dair düĢüncelerimizi aktarmamız daha sağlıklı ifadelerin olmasına vesile olacaktır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Levant ve Suriye‟de ÇÇNA ve ÇÇNB döneminde gerçekleĢtirilen ritüel uygulamaların ispatları ve buna paralel olarak da simgesel tasvirlerin yoğunluğunda anlaĢıldığı gibi simgesel ifadelerde bir patlama olduğu anlaĢılmaktadır (Bingöl 2018: 73-74).

Güneydoğu Anadolu Bölgesi‟nde Neolitik Dönem‟de Hallan Çemi, Çayönü, Hasankeyf Höyük, Göbekli Tepe, Körtik Tepe, Nevali Çori, Gusir Höyük, Akarçay Tepe, Hamzan Tepe ve Karahan Tepe gibi yerleĢimlerde maddi kültür kalıntıların yoğunlaĢtığı merkezlerdir. Nevali Çori yerleĢiminin kült yapısında çıkan T biçimli dikilitaĢlar üzerinde yer alan simgesel değerler baĢlangıçta tam olarak anlaĢılmamıĢtır. Ġlerleyen yıllarda Göbekli Tepe kazısıyla ÇÇN dönemi insanlarının inançlarına ıĢık tutacak bilgiler karĢımıza çıkmaktadır. Göbekli Tepe hem konum olarak hem de içerdiği tasvirlerle aynı zamanda Yukarı Mezopotamya ile arasında güçlü bağlantı olduğu görülmektedir. Söz konusu yerleĢimlerde ÇÇN dönemine ikonografik motifler içeren objeler hemen hemen hepsinde ele geçmiĢtir. Göbekli Tepe yerleĢiminde ortaya çıkarılan T biçimli dikilitaĢlar ve bu dikilitaĢların üzerinde kabartma olarak yer alan insan ve hayvan motifleri sembolik bilgi açısından önemli bir yer tutmaktadır (Dönmez 2018: 1730). Körtik Tepe, Hasankeyf Höyük, Çayönü ve Hallan Çemi yerleĢimlerinde benzer simgesel motiflerin taĢ kaplar ve hayvan ile insan biçimli havanellerinde kullanıldığı görülmektedir. Genellikle hayvan motifi olarak tilki, örümcek, yılan, akrep, yaban domuzu, köpek, yaban keçisi ve av kuĢları gibi canlılar iĢlenmiĢtir. Hayvan dıĢında ıĢın veya paralel çizgiler halinde soyut motifler, bitki motifleri ve insan figürlerinin de iĢlendiği görülmektedir (Bingöl 2018: 75-76).