Nüfus

Fetihten önce Ġstanbul‟da halk, kentin batı ucunda ve Haliç sahili boyunca kümelenmiĢti. ġehrin surlara kadar olan kısımlarında ise boĢ araziler, ağaçlıklar, bağ ve bahçeler, ekilmiĢ tarlalar ve bunların arasında seyrek bir yerleĢim mevcuttu1

. Bu dönemde kent nüfusunun 40.000-50.000 civarında olduğu tahmin edilmektedir2

. Fethin ardından Fatih Sultan Mehmed, adeta bir köy görünümü arz eden ve nüfusu seyrekleĢen Ġstanbul‟un iskânına ehemmiyet göstermiĢti. Bu bağlamda sürgün ve teĢvik yöntemiyle memleketin birçok yerinden Ġstanbul‟a nüfus aktarılmıĢtır. Ġstanbul içindeki Hıristiyan unsurlar Anadolu‟nun muhtelif yerlerinden ve Ege adalarından getirilip iskân edilmiĢti. Ayrıca Ġstanbul‟u terk ederek Edirne, Bursa, Gelibolu ve Filibe Ģehirlerine yerleĢen zengin ve müreffeh pek çok Rum bilgin ve sanatkârlara ev, arsa gibi mülkler temin edilmek suretiyle büyük bir kısmı Ġstanbul‟a sürülmüĢtü3

.

XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren devlet müdahalesiyle arttırılmaya çalıĢılan Ġstanbul‟un nüfusu konusunda bazı tespit ve analizlere yer vermek gerekirse, 1477-1478‟de Kadı Muhyiddîn tarafından yapılan sayıma göre Ġstanbul ve Galata‟da toplam 16.326 ev vardı. O. N. Ergin, bu sayımdaki verilere istinaden, her hanenin ortalama 5 kiĢiden oluĢtuğunu kabul ederek bu tarihte nüfusun 85.620; genel toplama saray mensupları, askerler ve diğer unsurları da dâhil ettiğinde nüfusun

1

Feridun Dirimtekin, Ecnebi Seyyahlara Nazaran Fetihten Sonraki İstanbul, Ġstanbul 1953, s. 5.

2 _{Cavid Baysun, “Ġstanbul”, MEB, İA, C. 5/2, Ġstanbul 1997, s. 1171.}

3 _{Halil Ġnalcık, “Fâtih Sultan Mehmed Tarafından Ġstanbul‟un Yeniden ĠnĢaası”, Ondokuz Mayıs}

100.000 civarında olduğunu hesaplar4_{. Söz konusu sayımdaki verileri kullanan}

Schneider da bir haneyi ortalama 4-5 kiĢi kabul edip kent nüfusunu ise 60.000 ilâ 70.000 arasında olduğunu tespit eder5_{. Halil Ġnalcık da bu dönemde Ġstanbul}

nüfusunu 80.000 ilâ 100.000 arasında değerlendirir6

. Ayverdi ise, Fatih devri sonlarında Ġstanbul surları dâhilinde 145.000-150.000; Eyüp ve Galata‟da 22.000 ilâ 25.000 ve sair yerlerde 18.000 ilâ 20.000 olmak üzere Ġstanbul ve Bilâd-i Selâse‟de toplam 185.000 ile 195.000 nüfusun bulunduğunu ileri sürer7.

II. Bayezid‟in saltanatının ortalarında Ġstanbul nüfusunun 200.000 civarında olduğu ve bu nüfusun takriben %10‟unun Haliç kıyılarına, özellikle de Eyüp ve Balat‟a yerleĢmiĢ olduğu ifade edilir8_{. I. Selim ve I. Süleyman döneminde de nüfus}

konusunda devletin müdahalesi devam etmiĢti. I. Selim, Çaldıran ve Mısır seferleri sonrasında 700 civarındaki hâneyi Ġstanbul‟a getirtmiĢti. Aynı Ģekilde Kanûnî Sultan Süleyman, Belgrad‟ın fethinden sonra buradaki Hıristiyan ve Yahudilerin bir kısmını Ġstanbul‟a getirterek Samatya Kapısı tarafına yerleĢtirmiĢti9

.

Ġstanbul nüfusu, XVI. yüzyılın ortalarından itibaren devlet müdahalesine gerek kalmadan kendiliğinden artmaya baĢlamıĢtır10_{. XVI. ve özellikle XVII. asırda}

Anadolu ve Rumeli tarafında meydana gelen savaĢlar, ağır vergiler, Celâli isyanları gibi siyasi ve ekonomik gerekçelerle toprağını terk eden reaya kentlere doğru yönelmiĢti. Bu durum, göç veren yerlerdeki vergi gelirlerinin azalmasına, Ġstanbul‟da asayiĢin bozulmasına, su ve yiyecek ikmalinin gittikçe güçleĢmesine, iĢsiz kitlelerin artıĢına neden olmuĢ ve idarecileri, nüfus artıĢının getirdiği problemlerin önüne geçmek için bazı tedbirler almaya yöneltmiĢtir11_{. Bu tedbirlerin baĢında taĢradan}

baĢkente göçenlerin tespit edilip memleketlerine geri gönderilmesi gelir. Nitekim 1567‟de Haslar kadılığına yazılan hükümde, Rumeli ve Anadolu‟dan bazı reayanın

4

Osman Nuri Ergin, “Ġstanbul‟un Fethinden Sonra ġehir Nasıl Ġmar ve Ġskân Edildi?”, Resimli Tarih

Mecmuası, S. 41, 1953, s. 2362-63.

5 _{Alfons Maria Schneider, “OnbeĢinci Yüzyılda Ġstanbul Nüfusu”, Belleten, C. XVI, S. 61, Ankara}

Ocak 1952, s. 44.

6 _{Ġnalcık, Klasik Çağ (1300-1600), s. 148,} 7

Ayverdi, Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, s. 82.

8 _{Kuban, “Ġstanbul‟un Tarihi Yapısı”, s. 31.} 9 _{Ġnalcık “Ġstanbul”, s. 233.}

10 _{Yunus Koç, “Osmanlı Dönemi Ġstanbul Nüfus Tarihi”, TALİD, C. 8, S. 16, Ġstanbul 2010, s. 175.} 11

toprağını terk edip Ġstanbul‟da, Eyüp ve Kasım PaĢa‟da deniz kenarına yerleĢtikleri, göçmenlerin göç ettikleri yerlerde geçim sıkıntısına ve huzursuzluğa sebebiyet verdiği belirtilerek geçen beĢ yıl zarfında söz konusu bölgelere yerleĢenlerin tespit edilmesi istenmiĢtir12_{. 1675‟de Haslar kadısına yazılan bir buyrulduda ise, Bolu}

sancağından gelerek Hasköy‟e yerleĢenlerden avarıza kaydolmayanların memleketlerine gönderilmesi için emir verilmiĢti13.

Bu buhranlı dönemlerde, Ġstanbul‟un genel nüfusunun 200.000 ilâ 1.000.000 arasında değiĢtiği yönünde tahminler yapılmaktadır. Ö. L. Barkan, Ġstanbul nüfusunun 1530‟a doğru 400.000-500.00014

; Yerasimos, 1540-1545 yıllarında sur içi Ġstanbul nüfusunu 150.000 dolaylarında15

; Schneider, XVI. yüzyılın ortalarında Ġstanbul banliyölerinde (Eyüp, Galata, Beyoğlu) 10.000 ev olduğunu ve bunları hariç tutarak Ġstanbul nüfusunu 550.000 civarında tahmin eder16_{. Mantran da 1550 yıllında,}

Osmanlı baĢkentinin dıĢ mahallelerinde 10.000 ev olduğunu belirtir ve bu dönemde dıĢ mahalleleri hariç tutarak Ġstanbul nüfusunu 410.000 ilâ 520.000 arasında hesap eder17. Öte yandan Mantran, XVII. yüzyıl sonları için ise Ġstanbul, Galata ve Eyüp‟te cizye veya baĢ vergisi ödemek zorunda olan gayrimüslimleri sayan iki belgeye istinaden Ġstanbul ve Ģehrin dıĢ mahallelerinde 600.000-750.000 kiĢilik bir nüfusun olduğunu varsaymaktadır18_{. Ancak Yunus Koç, cizye vergisinin hasta, sakat, iĢsiz ve}

din adamı olmayan 14-75 arası tüm gayrimüslimlerden alındığını hesaba katarak cizye mükellefi ve muaf sayısının “hane” olarak hesaplanamayacağını belirtir. Bu yüzden Mantran‟ın nüfus verileri üzerinde düzeltme yaparak katsayı olarak 5 yerine 2,5 veya 3 rakamını kullanır ve XVII. yüzyılın sonlarında Müslüman nüfusun 214.000, gayrimüslim nüfusun da 155.000-186.000 civarında olduğunu hesaplar. Yunus Koç, toplamda 369.000 dolaylarında bir rakama ulaĢır; bu rakama diğer

12

Ahmet Refik Altınay, Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı, haz. Abdullah Uysal, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1987, s. 205-206.

13 _{Hasköy Mahkemesi 10 Numaralı Sicil, s. 68.}

14 _{Halil Ġnalcık, Devlet-i „Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I: Klasik Dönem}

(1302-1606), Türkiye ĠĢ Bankası Yay., Ġstanbul 2010, s. 128.

15

Stefanos Yerasimos, “16. Yüzyıl Ġstanbul Nüfusunun Tekrar Değerlendirilmesi Ġçin Veriler”,

Toplumsal Tarih, S. 14, 1995, s. 27.

16 _{Schneider, “OnbeĢinci Yüzyılda Ġstanbul Nüfusu”, s. 45.} 17 _{Mantran, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, C. I, s. 45.} 18

unsurları da ilave ettiğinde nüfusun azamî 370.000-400.000 civarında olduğunu tespit eder19.

XVII. ve XVIII. yüzyıllarda da Ġstanbul‟da nüfus artıĢı devam etmiĢ ve artıĢın önüne geçmek için bilhassa III. Ahmed ve I. Mahmud dönemlerinde Ġstanbul‟da meskûn olan insanların kökeni, kimlerin iskân edilip, kimlerin çıkarılacağı, hangi vasıflara sahip kiĢilerin Ģehre girebileceği gibi hususları içeren çok sayıda ferman çıkarılmıĢtı20

.

Gürcü yazar Orbeliani, XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde kentin nüfusunun 560.000 civarında olduğunu söyler. Orbelian‟ın tesbitine göre kentte Müslümanların sayısı 475.000 (% 84) olup nüfusun % 9,5‟ini Rumlar, % 3‟ünü Ermeniler ve % 2,1‟ini Yahudiler ve % 0,3‟ünü Fransızlar teĢkil ediyordu. Misafir ve esirlerin oranı ise % 1‟di21. XVIII. yüzyıl baĢlarında bir Cizvit ise kentte 200.000 Rum ve 80.000 civarında Ermeni olduğunu tahmin etmekteydi22

.

XVI. ve XVIII. yüzyıllarda, Ġstanbul‟un nüfusu konusunda yapılan hesaplar farazi olup dönemsel olarak Ġstanbul‟un nüfus miktarı, artıĢ hızı ve özellikleri tam olarak tespit edilememektedir. Çünkü bu yüzyıllarda Ġstanbul nüfusuna dair veriler yetersizdir23. Hatta denilebilir ki, uzunca bir dönem özellikle de sur dıĢında nüfusun tespiti için tahrir yapılmamıĢtı. Nitekim 1044/ 1634-1635 senesinden 1719 senesine gelinceye dek takriben 85 yıllık bir süre zarfında Galata ve Eyüp kazalarında nüfus sayımı gerçekleĢmemiĢ olup 1719‟da bu iki kazada nüfusun yazılması için emir verilmiĢti24_{. Ancak yapılan arĢiv taramasında, çalıĢma dönemini ihtiva eden genel bir}

nüfus tahririne tesadüf edilemedi.

19 _{Koç,“Osmanlı Dönemi Ġstanbul Nüfus Tarihi”, s. 188-189.}

20 _{Ayrıntılı bilgi için bkz. Münir Aktepe, “XVIII. Asrın Ġlk Yarısında Ġstanbul‟un Nüfus Mes‟elesine}

Dair Bazı Vesikalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. IX, S. 13, Ġstanbul 1985, s. 1-27.

21 _{Gülnara Gocayeva Memmedova-ġureddin Memmedli, “18. Yüzyıl S.S. Orbeliani‟nin}

Seyahatnamesinde Ġstanbul”, 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Türk ve Dünya Kültüründe

İstanbul, Bildiriler: I İstanbul Tarihi: Medeniyetlerin Buluşma Noktası Olarak İstanbul, AKM

Yay., Ankara 2012, s. 543.

22 _{Bruce McGowan, “Ayanlar Çağı, 1699-1812”, Osmanlı İmparatorluğu‟nun Ekonomik ve Sosyal}

Tarihi, C. 2, ed. Halil Ġnalcık- Donald Quataert, Eren Yay., Ġstanbul 2006, s. 776.

23 _{Koç, “Osmanlı Dönemi Ġstanbul Nüfus Tarihi”, s. 188.} 24