Eyüp‟ün Ebedi Sakinlerinin Ġstirahatgâhları: Mezarlık ve Türbeler

Tarihsel süreç içerisinde kentlerin mekânsal organizasyonuna bakıldığında, mezarlık alanlarının yaygın olarak yerleĢim birimlerine uzak mesafelerde yahut surlarla korunan kentlerde surların dıĢında ve sur kapılarına yakın yerlerde konumlandığı görülür. Benzer durum Ġstanbul için de geçerli olup mezarlıklar, surların dıĢında kalan bölgelerde teĢekkül etmiĢtir. Ġstanbul‟u ziyaret eden gezginler de bu durumu gözlemlemiĢ ve eserlerinde, mezarlıkların Ģehrin dıĢına ve en güzel yerlerine konumlandığını; ayrıca Ģehirden daha geniĢ bir alanı kapladığını dile getirmiĢlerdi90_{. Bilhassa Eyüp, Ġstanbul‟un diğer bölgelerine nazaran bu anlamda}

özel bir yere sahipti. Ġstanbul‟un kara surlarının haricinde “ölüler sitesi” olarak da atfedilen Eyüp‟te pek çok mezarlık ve türbe teĢekkül etmiĢtir. Bu yönüyle Eyüp Ģehri yaĢayanların olduğu kadar ölülerin de ikametgâhıydı.

Ġstanbul‟un fethinden sonra Hz. Halid b. Zeyd Ebâ Eyyȗb el-Ensârî‟nin kabrinin bulunup üzerine türbe inĢa edilmesi ve halkın bu sahabeye yakın ve onun Ģefaatine nail olmak için türbe civarına gömülmek istemesi Eyüp Mezarlığı‟nın teĢekkülüne sebep olmuĢ ve Ģehir merkezinde irili ufaklı mezarlıkların yer almasına

85 _{HRŞS, nr. 122, s. 25, 20 Receb 1116.} 86

“Medine-i Hazret-i Ebâ Eyyûb Ensârî radiye anhü Rabbihü‟l-Bârî mahallâtından Ayvansaray

Kapısı kurbunda Yavedûd Mahallesi…” HRŞS, nr. 120, s. 38, 10 Receb 1117.

87 _{HRŞS, nr. 116, s. 56, 24 ġaban 1111.}

88 _{Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, s. 26.}

89 _{Feridun Dirimtekin, Fetihten Önce Haliç Surları, Ġstanbul 1956, s. 11.} 90

Gerlach, Türkiye Günlüğü 1573-1576, s. 61; Schweigger, Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, s. 199; Lady Montagu, Şark Mektupları, trc. Ahmed Refik, TimaĢ Yay., Ġstanbul 1998, s. 80-81; Serpil Gürer, XVII-XVIII ve XIX. Yüzyıllarda Fransız Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 2010, s. 300- 305.

zemin hazırlamıĢtır. Nitekim Eyüp Sultan Camii‟nin etrafı devlet ricali ve saray mensuplarından pek çok kiĢinin türbe ve hazireleriyle dolmuĢtur91

.

Eyüp mezarlığının merkezinde Eyüp Türbesi yer almaktadır. Türbe, sekizgen planlı olup tek kubbelidir ve kesme taĢtan yapılmıĢtır. Türbenin ortasında etrafı gümüĢ Ģebekeli bir parmaklık içinde Hz. Halid b. Zeyd sandukası bulunmaktadır92

. 1613-1614 tarihlerinde I. Ahmed türbeye hacet penceresi ve türbenin, camiye bakan tarafında, önüne bir ziyaret duvarı yaptırmıĢtı. Aynı zamanda bu duvarın yanına bir sebil eklenmiĢti93_{. Türbenin giriĢ kapısı bitiĢiğindeki söz konusu sebil içinde, iki kez}

dârüssâde ağası ve Medine valisi olan Mustafa Ağa medfundur (ö. 1624). Türbenin çıkıĢ kapısının yanında bir cüzhâne olup bu yapı II. Osman‟ın validesi Mahfiruz Hatice Sultan tarafından inĢa edilmiĢtir. Kendisi de türbenin arkasındaki hazirede gömülüdür94_{. Eyüp türbesinin çıkıĢ koridoru ile iç avlu arasındaki hazirede Hacı}

BeĢir Ağa, Mustafa Çelebi ( ö. 1492), Semiz Ali PaĢa (ö. 1564), Dilsiz Ağa (ö. 1601), Canfeda Hatun (ö. 1605), Gürcü Mehmed PaĢa (ö. 1625) ve Ahmed Ağa medfundur95. Türbeye iç avludan girildiğinde kapının sağ tarafında bulunan lahid Ģeklindeki kabir ise NiĢancı Ahmed PaĢa‟ya ait96

olup ünlü astronom, matematikçi ve kelâm âlimi Ali KuĢçu‟nun kabri de türbe arakasındaki hazire içerisindedir97

.

Caminin Bostancı Ġskelesi‟ne açılan avlu kapısının iç kısmında Lala Mustafa PaĢa kabri vardır. Avlu kapısının dıĢında, sol tarafta III. Ahmed‟in kadınlarından AyĢe Bahri Kadın Türbesi ve türbenin hemen önünde Abdülgani Efendi‟nin kabri ile sol ilerisinde II. Bâyezid‟ın torunu Hançerli Sultan‟ın Türbesi yer alır. Zikredilen

91 _{Tafsilat için: Ayvansarâyî, Hadîkatü‟l-Cevâmi„, haz. Ahmed Nezih Galitekin, ĠĢaret Yay., Ġstanbul}

2001, s. 333-383; Hans Peter Laqueur, Hüve‟l-Baki: İstanbul‟da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar

Taşları, çev. Selahattin Dilidüzgün, TVY Yay., Ġstanbul 1997; AkakuĢ, Eyyüp Sultan ve Mukaddes Emanetler, s. 165-220; Yıldız Demiriz, Eyüp‟de Türbeler, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1989, s.

1-86; Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 121-243; Jean-Louis Bacque-Grammont, “Eyüp Mezarlıklarının Ġncelenmesi Üzerine DüĢünceler”, Eyüp:Dün/Bugün Sempozyum 11-12 Aralık

1993, TVY Yay., Ġstanbul 1994, s. 62-105; Hakkı Önkal, “ Eyüp Türbeleri”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu II, Eyüpsultan Belediyesi, C. 2, Ġstanbul 1998, s. 70-75;

Erman Güven, “Eyüpsultan Türbesi Haziresinin Önemine Dair Bir Ġnceleme”, Tarihi, Kültürü ve

Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu V, Eyüpsultan Belediyesi, C. 5, Ġstanbul 2002, s. 234-239.

92 _{Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 152.} 93

Semavi Eyice, “Eyüp Sultan Külliyesi”, DİA, C. 12, Ġstanbul 1995, s. 11.

94 _{Ayvansarâyî, Hadîkatü‟l-Cevâmi„, s. 334.} 95 _{Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 197-198.} 96 _{Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 201.} 97

avlu kapısından çıkarken sağda, bugünkü Beybaba Sokağı köĢesinde Ayas PaĢa Türbesi mevcut olup Beybaba Sokağı üzerinde konumlanan diğer türbeler ise Ģunlardır: Ferhad PaĢa, Pertev Mehmed PaĢa, Feyzullah Nafız Efendi, Feridun Ahmed PaĢa, Mirimiran Mehmed Ağa.

Eyüp meydanında Ebussuûd Efendi Mektebi bitiĢiğinde Ebussuûd Efendi ve ailesinin içinde bulunduğu hazire yer alır. Bu hazirenin sağında, bugünkü Cami-i Kebir Caddesi üzerinde ise Sokullu Mehmed PaĢa ve karĢısında SiyavuĢ PaĢa türbeleri bulunur. Aynı cadde üzerinden Eyüp Ġskelesi‟ne doğru gidildiğinde sağ köĢede Veziriazam Ferhad PaĢa‟nın türbesi98

ve karĢısında ġekerpare Kadın99 türbesi vardır. ġunu da ilave etmek gerekir ki, Eyüp Camii‟nin etrafı ile Eyüp Sultan Türbesi arkasındaki hazire XVIII. yüzyılda yapılan definlerle daha da geniĢlemiĢtir100

. Eyüp Camii‟nin arkasındaki yamaçtan yukarı çıkıldığında bu yamacın kuzey ve güney kısımlarında da bazı definler yapılmıĢtı. Mesela KaĢgarî Tekkesi ve haziresi ile Ġdris KöĢkü mevkiinde Ġdris-i Bitlisi‟nin kabri bu kısımda yer alır. 1701 senesinde vefat eden Süleymaniye Darülhadisi müderrisi Rodosîzâde Mehmed Emin Efendi‟nin de Ġdris KöĢkü mevkiine defnedildiği bilinmektedir101_{. Ayrıca Ġdris}

KöĢkü mevkiinde cellâtların gömüldüğü bir mezarlık da bulunmaktaydı. Cellâtların mezar taĢları, kaba taĢlardan yontulmuĢ olup yüksek dikdörtgen prizma Ģeklinde ve isimsizdir102.

Eyüp Ģehir merkezinde türbe ve hazirelerin yer aldığı diğer yerler Kiremitçi Süleyman Çelebi ve Zal Mahmud PaĢa mahalleleridir. Kiremitçi Süleyman Çelebi

98 _{Demiriz, Eyüp‟de Türbeler, s. 32.}

99 _{I. Ġbrahim‟in musahibelerinden olup önce ġehsuvar Usta ile sonra Kara Mustafa PaĢa ile}

evlendirilmiĢti. Hezarpâre Ahmed PaĢa‟nın sadareti döneminde rüĢvet aldığı gerekçesiyle HabeĢistan sınırındaki Ġbrim‟e sürülmüĢ ve orada ölmüĢtür. Kendisi için yaptırmıĢ olduğu türbe, 1648‟de eski Mısır Valisi Abdurrahman PaĢa ve BaĢ Hazinedar Hasan Ağa tarafından satın almıĢtı. Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 224. Ayrıca ayrıntılı bilgi için bkz. Semavi Eyice, “Eyüp‟te ġekerpâre Kadın Türbesi”, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu IX, Eyüpsultan Belediyesi, C. 9, Ġstanbul 2005, s. 110-121.

100 _{Zikredilen mezarlık alanına defnedilenler için bkz. Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 266-276.}

101 _{Abdülkadir Özcan, “Eyüp Sırtlarında Tarihi Bir Mekân: Ġdris KöĢkü Tepesi ve Sessiz Sakinleri”,}

Prof. Dr. Erdoğan Merçil‟e Armağan: 75. Doğum Yılı, 50. Akademik Yılı, ed. Emine Uymaz, vd.,

Ġstanbul 2013, s. 379-81.

102 _{Necdet ĠĢli, “Eyüp Mezarlığı”, DİA, C. 12, Ġstanbul 1995, s. 7; Cellâtlar hakkında ayrıntılı bilgi için}

bkz. Burcu BaĢ, Osmanlı‟da Cellatlar ve Cellat Ocağı, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2018.

Mahallesi merkezinde yer alan Kızıl Mescid‟in mihrabı yönünde camiinin banisi Kiremitçi Süleyman Çelebi‟nin kabri bulunmaktadır. Mescidin karĢısında, sağ tarafta, bugün Kızıldeğirmen sokağı ile Feshane Caddesi‟nin birleĢtiği cadde üzerinde kadın Ģairlerden biri olduğu söylenen ġeyh Yahya Efendi‟nin torunu Hubbî AyĢe‟nin türbesi ve yanında Hubbî Hatun‟un damadı Mehmed Vüsûlî Efendi Türbesi vardır103_{. Ayrıca Cafer PaĢa Türbesi de bu civardadır.}

Kızıl Mescid‟in solunda, bugün Zal PaĢa denilen cadde üzerinde NakkaĢ Hasan PaĢa Türbesi bulunur. Türbe içinde altı ahĢap sanduka ve altı mermer lahitten 1714 tarihli olanı Mostarlı Mustafa PaĢa‟nın oğlu Mehmed Bey‟e aittir. Civarın en önemli yapılarından biri olan Zal Mahmud PaĢa Camii avlusunda ise Zal Mahmud PaĢa ve zevcesi ġah Sultan türbeleri yer alır. Türbe, 1577 yılında Mimar Sinan tarafından sekiz cepheli ve tek kubbeli tarzda yaptırılmıĢtır. Zal Mahmud PaĢa Külliyesi‟nin bahçesindeki hazireye XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde defnedilen kiĢiler Ģunlardı: Saliha Hanım, Çelebi Kethüdazâde Müderris Ali Efendi, Molla Hamza, Mustafa Çelebi ve Ali Efendi104

.

Zal Mahmud PaĢa Camii avlu kapısının karĢısında Silâhi/Selâhi Mehmed Bey Türbesi vardır. Türbe haziresindeki Ģahidelerden Ebû Bekir PaĢazâde‟ninki 1711 tarihlidir105. ġah Sultan Türbesi arkasında, bugün Defterdar Caddesi üzerinde Dukakinzâde Ahmed PaĢa haziresi bulunur. Hazirede, 1715‟te vefat eden Hacı RuĢen Mehmed Beyzâde ile hemĢiresi Rukiye Hanım ve II. Bâyezid‟ın torunlarından NesliĢah Hanım Sultan‟ın kocası Ġskender Bey‟in kabirleri vardır106

. Son olarak bu civarda bahsedilmesi gereken türbelerden biri Molla Lütfi‟ye, diğeri ise Çömlekçiler ÇarĢısı‟nda Defterdar Camii‟nin kıblesi tarafında yer alan Defterdar Nazlı Mahmud Efendi‟ye aittir.

NiĢancı PaĢa Mahallesi‟nde yer alan NiĢancı PaĢa Camii‟nin de bir haziresi vardır. Bu hazirede caminin banisi Koca NiĢancı Celalzâde Mustafa PaĢa‟nın kabri

103

Bkz. Mustafa Uzun, “Hubbî Hatun”, DİA, C. 18, Ġstanbul 1998, s. 265-266; Necdet Öztürk, “Vüsûlî Çelebi”, DİA, C. 43, Ġstanbul 2013, s. 145.

104 _{Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 241-243.} 105 _{Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 208.} 106

bulunmaktadır (ö. 1567). Ayrıca haziredeki 1725 senesine ait Ģahideler Mustafa PaĢa hatunu AiĢe ve Beğlikçi Süleyman Efendi‟ye aittir107

.

Eyüp‟te önemli mezarlık alanlarından diğerleri Edirnekapı ve Eğrikapı civarındadır. Edirnekapı Mezarlığı, surların dıĢından Eyüp ve Rami‟ye giden yolun iki tarafında dağılım göstermektedir. Bu mezarlık aĢağıda detayları verilen Tokmaktepe Mezarlığı‟nın devamıdır. Edirnekapı‟dan çıkıldığında sağda Haliç‟e bakan kesim mezarlığın nüvesini oluĢturur. Bu mevkie defnedilenler arasında Emir Buhârî, Abdullah Kırîmî, ġair Bâki ve ġeyhülislâm Ġbn Kemal gibi önemli zatlar vardı. Ancak bugün mezarlığın bir kısmı mevcut değildir. Edirnekapı Mezarlığı‟na fetihten itibaren definler yapılmıĢtır. Bu mezarlık alanında II. Bâyezid, Kanûnî Sultan Süleyman ve III. Ahmed dönemine ait Ģeyhülislâm, vezir, paĢa, kadı, müderris gibi toplumun her kesiminden birçok kiĢinin mezar ve türbesi yer alır108

.

Ġstanbul‟da ilk Müslüman mezarlıkları Eğrikapı sahasında teĢekkül etmiĢti. Ġsmini, Buhara ya da ġam‟dan geldiği söylenen ve “Yavedûd Sultan” lakabıyla tanınan ġeyh Abdülvedûd Efendi‟nin halifesi Tokmak Dede‟den alan Tokmaktepe Mezarlığı bu civardadır ve mezarlık alanı Eğrikap‟dan Haliç‟e kadar uzanmaktaydı. Mezarlık, ġeyh Abdülvedȗd Efendi‟nin defnedilmesinden sonra teĢekkül etmiĢtir. Ġstanbul‟un fethinde Ģehit düĢenlerin bazıları da buraya defnedilmiĢti109

. Halkın da defnedildiği bir kabristandı burası110_{. Ġnciciyan da kasabanın dıĢındaki tepenin}

yamacında halka ait bir mezarlığın olduğunu söyler111

.

Eğrikapı ve Ayvansaray mevkiinde fetihten önce de definler yapıldığı bilinmektedir. Bu mevkide, Emeviler ve Abbasiler döneminde Ġstanbul‟a yapılan akınlar esnasında Ģehit düĢen ashaptan bazılarının türbeleri bulunmaktadır112

. Bu sahabe türbelerinden üçü Eyüp tarafında yer alır: Ayvansaray‟dan Eğrikapı‟ya doğru

107 _{Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 74.}

108 _{Necdet ĠĢli, “Edirnekapı Mezarlığı”, DİA, C. 10, Ġstanbul 1994, s. 449; Haskan, Eyüpsultan Tarihi,}

s. 251-264.

109 _{Haskan, Eyüpsultan Tarihi, s. 296.} 110

Süheyl Ünver, “Ġstanbul‟un En Eski Mezarlığı Hakkında Tokmak Tepe”, Arkitekt, C. 20, S. 5-6, Ġstanbul 1950, s. 112.

111 _{Ġnciciyan, XVII. Asırda İstanbul, s. 77.}

112 _{Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî, Mecmuâ-i Tevârih, haz. Fahri Ç. Derin-Vâhid Çabuk, Ġstanbul}

gidildiğinde yolun solunda Kâ„b b. Malik‟in türbesi113_{; Eğrikapı‟nın tam dıĢında,}

açık bir türbe olan Abdüssâdık Amir b. Sâme Türbesi114_{; Eğrikapı dıĢında ve kapıya}

bitiĢik bir vaziyette Hz. Hafir Türbesi115_{. Bunların dıĢında Eyüp‟te üç adet daha}

sahabe türbesi vardır. Bu sahabelerden Ebâ Eyyȗb Ensârî‟nin sakası halk arasında Edhem Baba olarak da bilinen Edhem‟in makamı, Cezerî KasımpaĢa Mahallesi‟nde Baba Haydar‟dan Otakçılar‟a doğru giden yol üzerinde bulunmaktadır116. Ensârdan Hz. Ebȗ‟d-Derda‟nın (Ebȗ‟d-Dürda) makamı, Zal Mahmud PaĢa Camii ile Cezerî Kasım PaĢa Camii arasında yer alırken117

sahabeden olduğu düĢünülen Hz. Cabir b. Muhammed el-Ensâri‟nin Türbesi de Dökmeciler Mahallesi‟nde bulunmaktadır118.

Eyüp kazasında gayrimüslimlere ait mezarlıklar da vardı ve bunların genelde kapılara yakın mevkilerde konumlandığı belirtilmiĢti. Tekrar vurgulamak gerekirse Silivrikapı civarındaki Balıklı‟da Rum ve Ermeni Mezarlığı vardı119

. Bu mezarlıkların yakınındaki bir mezarlık ise Süryanilere aitti. Edirnekapı ile Eğrikapı arasında hemen surların yanında yine bir Rum Mezarlığı yer almaktaydı120_{. Öte}

taraftan tetkik ettiğimiz dönemde Otakçılar‟da bir Yahudi mezarlığının olduğu tespit edilmiĢtir121

.

Son olarak Ģunu belirtmek gerekir ki, yerleĢim birimleri içerisinde mahalle ahalisinin defnedildiği ufak çaplı mezarlık alanları da bulunmaktaydı. Örneğin Zeynep Hatun Mahallesi‟nde bir Müslüman mezarlığı olduğu kayıtlıdır122.

113 _{A. Süheyl Ünver, İstanbul‟da Sahâbe Kabirleri, Ġstanbul Fethi Derneği Yay., Ġstanbul 1953, s. 45.} 114

AkakuĢ, Eyyüp Sultan ve Mukaddes Emanetler, s. 59.

115 _{Ünver, İstanbul‟da Sahâbe Kabirleri, s. 39.} 116 _{Ünver, İstanbul‟da Sahâbe Kabirleri, s. 29.} 117

AkakuĢ, Eyyüp Sultan ve Mukaddes Emanetler, s. 60; Hayatı hakkında malumat için bkz. RaĢit Küçük, “Ġstanbul‟da Medfun Olduğu Söylenilen Sahâbilerden Ebu‟d-Derdâ”, Tarihi, Kültürü ve

Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu VI, Eyüpsultan Belediyesi, C. 6, Ġstanbul 2009, s. 24-27.

118 _{ġevket Gürel, Eyyüb Sultan: İstanbul‟da Sahabe Kabirleri, İslam‟da Kabir Ziyaretleri, Mukaddes}

Emanetler, Yaylacılık Matbaası, Ġstanbul 1985, s. 90; Necdet ĠĢli, İstanbul‟da Sahabe Kabir ve Makamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1988, s. 31.

119 _{Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, s. 23-25.} 120 _{Laqueur, Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, s. 8.} 121 _{Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, s. 29.} 122