Hür olmayan, baĢkasının hüküm ve tasarrufu altında bulunan ve para ile alınıp satılan Ģahıslara köle ve cariye denilmektedir350. Köle, hukukî bakımdan mal
gibi telakki edilmiĢtir. Ancak bazı noktalarda tam, bazılarında sınırlı ehliyetli ve bazı bakımlardan da ehliyetsiz, her halükarda hür kimselerden farklı bir statüde değerlendirilmiĢtir351
.
Osmanlı‟da köle ticaretinin en önemli merkezlerinden biri Ġstanbul idi. Anadolu‟da Erzurum ve Konya da köle ticaretinde önemli bir yere sahipti. Köle
341 HRŞS, nr. 128, s. 76; nr. 133, s. 40; nr. 136, s. 80 ( 26 Rebiülâhir 1124/ 28 Cemaziyelevvel 1126/ 20 Zilkade 1127). 342 HRŞS, nr. 138, s. 25, 26, 5 Zilhicce 1129. 343 HRŞS, nr. 124, s. 66; nr. 138, s. 16-17 (24 ġaban 1117/ 23 Receb 1129). 344 HRŞS, nr. 125, s. 58; nr. 126, s. 61; nr. 130, s. 15; nr. 136, s. 1 (5 Zilhicce 1119/22 Cemaziyelâhir 1121/ 29 Receb 1124/ 14 Safer 1127). 345 HRŞS, nr. 123, s. 25; nr. 136, s. 31; nr. 140, s. 54 (5 Rebiülâhir 1117/ 11 Rebiülâhir 1127/ 20 Rebiülâhir 1131).
346 HRŞS, nr. 116, s. 67; nr. 126, s. 25, 71 (15 Zilkade 1111/ Safer 1121, Receb 1121). 347 HRŞS, nr. 136, s. 80, 20 Zilkade 1127.
348 HRŞS, nr. 128, s. 89; nr. 140, s. 49 (7 Cemaziyelâhir 1124/ 11Rebiülâhir 1131). 349
HRŞS, nr. 124, s. 26; nr. 128, s. 85; nr. 136, s. 2 (22 Rebiülâhir 1118/ 14 Cemaziyelevvel 1124/Safer 1127).
350 Ġzzet Sak, Şe„riyye Sicillerine Göre Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler (17 ve 18. Yüzyıllar),
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Konya 1992, s. 6.
351
ihtiyacının büyük bir kısmı Afrika‟dan sağlanırdı352. Diğer önemli köle kaynağı olan
ülkeler Macaristan, Güney Rusya ve Kafkaslardı353
. Bu Ģeritte, Osmanlı‟ya köle temini iĢinde özellikle Kırım Tatarları baĢ aktördü. Bunlar Polonya‟ya, Rusya‟ya ve Çerkezistan‟a karĢı geniĢ çaplı akınlar düzenlerdi354
. Bu Ģekilde Karadeniz iskelelerinden Anadolu‟ya kafileler halinde köleler getirilirdi355
. Bu bağlamda, incelediğimiz mahkeme kayıtlarında menĢei itibarıyla Rus ve Kafkas asıllı kölelerin çoğunlukta olduğu görülür. Tespitlerimize göre Eyüp Ģehrinde en çok Rus356
, Gürcü357, Çerkez358
asıllı köleler olmakla birlikte Arap359, Leh360, Hırvat361, Boğdan362
, Bornevi363, Macar364, Mora365, Rum366 asıllı köleler de bulunmaktadır. Daha önce de belirtildiği üzere, köleler eĢya gibi telakki edildiğinden diğer emtialar gibi alınıp satılabilir367
, hibe368 edilebilirdi. Sicillerde köle satıĢı ile ilgili kayıtlar oldukça azdır. Buna rağmen araĢtırmamızı kapsayan dönemde köle fiyatlarının tespiti konusunda bize veri sunan önemli kaynak tereke kayıtlarıdır. Ġncelediğimiz 419 kiĢiye ait terekeden 16‟sında (% 3,8) köle ve cariye bulunmaktadır. Köle ve cariye sahiplerinden 12‟si erkek, 4‟ü kadındır. Bunların sahip oldukları toplam köle ve cariye sayısı 29 olup 2 tane de çocuk vardır.
352 Nihat Engin, “Köle”, DİA, C. 26, Ġstanbul 2002, s. 247.
353 Suraiya Faroqhi, “Krizler ve DeğiĢim 1590-1699” Osmanlı İmparatorluğu‟nun Ekonomik ve
Sosyal Tarihi, C. 2, ed. Halil Ġnalcık-Donald Quataert, Eren Yay., Ġstanbul 2004, s. 719-720.
354
Halil Ġnalcık, Osmanlı İmparatorluğu‟nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 1, çev. Halil Berktay, Eren Yay., Ġstanbul 2000, s. 342.
355 Halil Sahillioğlu, “OnbeĢinci Yüzyıl Sonu ile Onaltıncı Yüzyılın BaĢında Bursa‟da Kölelerin
Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri”, ODTÜ Gelişme Dergisi, Özel Sayı, Ankara 1979-1980, s. 92. 356 HRŞS, nr. 118, s. 17; nr. 121, s. 24; nr. 122, s. 43, 44; nr. 125, s. 91; nr. 126, s. 39, 45; nr. 128, s. 36, 82; nr. 129, s. 78; nr. 130, s. 55; nr. 133, s. 9; nr. 136, s. 27; nr. 141, s. 76; nr. 146, s. 79. 357 HRŞS, nr. 122, s. 50; nr. 124, s. 23; nr. 126, s. 23; nr. 127, s. 35; nr. 128, s. 44; nr. 130, s. 35; nr. 136, s. 25; nr. 143, s. 27; nr. 145, s. 3. 358 HRŞS, nr. 124, s. 38; nr. 128, s. 55; nr. 129, s. 45; nr. 136, s. 25; nr. 143, s. 18. 359 HRŞS, nr. 148, s. 50, 15 Safer 1134. 360 HRŞS, nr. 121, s. 11, 5 Cemaziyelevvel 1113. 361 HRŞS, nr. 125, s. 9, 12 Rebiülevvel 1119. 362 HRŞS, nr. 127, s. 21; nr. 128, s. 23 (3 Rebiülevvel 1122/ 10 Zilkade 1123). 363 HRŞS, nr. 128, s. 61, 12 Rebiülâhir 1124. 364 HRŞS, nr. 130, s. 40; nr. 141, s. 78 (18 ġevvâl 1124/ 2 ġevval 1132). 365 HRŞS, nr. 143, s. 35, 1134. 366 HRŞS, nr. 118, s. 11, gurre-i Zilhicce 1113.
367 Nazperver Mahallesi‟nde oturan Mehmed Usta, Gürcü asıllı cariyesini zevcesi AyĢe‟ye 3.200
akçeye satmıĢtı. HRŞS, nr. 136, s. 77, 21 Zilkade 1127.
368
Tablo 4: Köle Sahipleri, Köle Adet ve Miktarları Defter
ve Sayfa
No
Köle Sahipleri Köle Adedi Kölelerin Toplam Değeri Toplam Servet Miktarı (akçe)
115-B/
32-33 Hasan Ağa 1 cariye 18.000 88.202
115-
A/28 Hüseyin Çelebi 1 cariye 35.360 119.349
119/60 Rabia Hatun 2 cariye 33.200, 32.800 503.360 119/63 Hacı Mustafa Ağa 1 cariye 38.800 12.867.25 120/58 ġerife AyĢe
Hatun 1 cariye 16.000 136.971
131/15 OdabaĢı Mustafa 1 cariye 10.800 124.235
138/10 Ali Ağa (sagîr) 1 gulam, 1 cariye 4.600, 26.400 370.833 138/19 ġatırcı Hacı Hasan Ağa
1 gulam, 1 cariye ve 1 cariye ile küçük oğlu 9.600, 18.000, 24.000 220.869 138/40 Tersâne-i Âmire Kâtibi Ali Efendi 1 cariye 24.000 191.182
138/64 Ahmed BeĢe 1 gulam, 2 cariye 20.000, 24.000, 6.000 328.560 145/34 Hacı Ġbrahim 1 gulam, 1cariye 30.000, 25.200 248.805 145/50 Halil Kaptan 2 cariye 14.400, 18.120 91.476 145/83 Fatma Hatun 1 cariye ile küçük kızı 31.200 633.290 148/18 Zaim Mehmed Ağa 2 cariye 34.080, 42.560 147.943
148/47 Emetullah Hatun 1 cariye 12.000 120.000
148/50 Yusuf Bey 4 cariye, 1 gulam 3.000,15.000, 14.400,15.000, 8.530
Tablo 4‟te görüldüğü üzere, erkeklerden birinin 4 cariyesi ve 1 kölesi, beĢ kiĢinin birer cariyesi, bir kiĢinin 1 kölesi ve 2 cariyesi, iki kiĢinin 1 cariye ve 1 kölesi, iki kiĢinin de 2 cariyesi vardı. ġatırcı Hasan Ağa‟nın ise 1 kölesi, 2 cariyesi ve cariyelerinden birinin de oğlu bulunmaktaydı. 4 kadından sadece birinin 2 cariyesi vardı ve Fatma Hatun‟un da 1 cariyesi kızıyla birlikte kaydedilmiĢti.
Terekelerdeki köle fiyatlarına baktığımızda, kölelerden değeri en az olanlardan 1‟nin fiyatı 4.600 akçe, 1‟nin 8.530 akçe ve en yüksek değeri olan ise 30.000 akçedir. Öte taraftan cariyelerden değeri en az olan 3.000 akçe, en yüksek değeri olan ise 42.560 akçeydi. 1 cariyenin oğluyla birlikte kaydedildiği belirtilmiĢti; ikisinin toplam fiyatı 24.000 akçeydi. Muhtemelen yaĢ, cinsiyet, milliyet, kadınlar açısından güzellik, erkekler açısından fizikî güç, hüner ve kabiliyet gibi özellikler köle ve cariyelerin değerlerini arttıran veya azaltan faktörler olup369
incelediğimiz tereke kayıtlarındaki köle ve cariye fiyatlarının sabit olmaması buna bağlanabilir.
Sicillerde en fazla yer alan konuların baĢında köle azadı gelmektedir. Bilindiği üzere, Ġslamiyet köle azadını teĢvik etmiĢ ve bu uygulama Allah‟a yakınlaĢmanın bir vesilesi olarak telakki edilmiĢtir. Bu konuda gönüllü azat, mükâtebe yoluyla azat, mecburi veya kanuni azat, ölüme bağlı azat ve ümmüveled gibi yöntemler benimsenmiĢtir370
.
Eyüp‟te gönüllü azat, diğer bir ifadeyle köle sahibinin her hangi bir karĢılık beklemeden kölesini azat etmesi en fazla karĢılaĢılan usullerden biridir371
. 1705 yılında, Evlice Baba Mahallesi‟nde oturan Rabia, Rus asıllı kölesi Ahmed‟i azat etmiĢti372. Aynı zamanda gayrimüslim vatandaĢların da köle sahibi olduğu ve
karĢılıksız olarak köle azat ettiği karĢılaĢılan bir durumdur. Örneğin 1704 yılında Yahudi bir kadın, Rus asıllı Mariya adlı kölesini karĢılıksız olarak azat etmiĢti373
.
Köle azat etmenin yöntemlerinden bir diğeri mükâtebedir. Bu usul, hürriyetine kavuĢmak isteyen kölenin, belirli bir bedel karĢılığında efendisiyle
369
Sahillioğlu, “Bursa‟da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri”, s. 111.
370 Aydın-Hamidullah, “Köle”, s. 241-42.
371 HRŞS, nr. 126, s. 22, 23, 39, 45; nr. 127, s. 21, 35; nr. 128, s. 23. 372 HRŞS, nr. 122, s. 43, 13 Zilkade 1116.
373
yaptığı anlaĢmaya dayanır374. Sicillerde mükâtebe, “kesmek ve kat” fiilleriyle birlikte
“kitâbete kesmek/ kat„ etmek” Ģeklinde kullanılmıĢtır. Söz gelimi 1705 senesinde Ġsmail BeĢe, kölesi Ahmed‟i 60 kuruĢ üzerine kitâbete kat„ ettiğini ve söz konusu meblağı kölesinden teslim aldığını; kölesi üzerinde her hangi bir hakkı kalmadığını ifade etmiĢti375. Mükâtebe anlaĢması sadece para ve mal üzerinden yapılmazdı. Köle,
efendisi için belirli bir süre hizmet etme karĢılığında mükâtebe anlaĢması yapabilirdi376. Nitekim 13 Haziran 1707 tarihinde, Ahmed kızı Fatma, kölesi ġahsuvar‟ın kendisine 8 ay hizmet etmesi Ģartıyla kölesiyle kitabet akdetmiĢti377
.
Cariyelerin azat edilmesinde ümmüveled denilen bir yol izlenebilmekteydi. Cariye, efendisinden çocuk dünyaya getirmesi halinde hürriyetini elde edebiliyordu378. Ümmüveled olan cariye, efendisi hayatta olduğu müddetçe yine cariye olarak kalıyordu; ancak sahibinin ölümüyle azat olurdu379
. Merhum Hassa Mimarı Mehmed Ağa‟nın cariyesi olan BektaĢ, mahkemede efendisinden Fatma adında bir kızı olduğunu belirtmiĢ ve buna bağlı olarak da hür olduğunu Mehmed Ağa‟nın terekesine el koyan Hamza karĢısında ispatlamıĢtı380. ġu hususu açıklamak
gerekir ki, çocuğun hayatta olması veya olmaması cariyenin ümmüveled durumunu değiĢtirmiyordu. ġöyle ki, Seyyid Ali Efendi‟nin Gürcü asıllı kölesi Safiye, ümmüveled olmadığı gerekçesiyle varisler tarafından satılmak istenmiĢti. Safiye, gaip olan sahibi Seyyid Ali Efendi‟den Mustafa adında küçük bir oğlu olduğunu; ancak oğlunun bir müddet hayatta olup sonra vefat ettiğini söylemiĢ ve ümmüveled olduğunu Ģahitlerle ispatlamıĢtı381
.
Kölelerin azat ediliĢ yollarından bir diğeri de tedbirdir. Köle, efendisinin ölümünden sonra hürriyetine kavuĢmak Ģartıyla azat edilebilirdi. Bu muameleye tedbir ve bu yolla azat olan köleye de müdebber denilirdi382. Burada, tedbîr-i mutlak ve tedbîr-i mukayyed olmak üzere iki yol izlenirdi. Tedbîr-i mutlak, bir tür vasiyet
374 Aydın-Hamidullah, “Köle”, s. 242. 375 HRŞS, nr. 123, s. 36, 27 Rebiülâhir 1117.
376 Sak, Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler, s. 113-118. 377 HRŞS, nr. 125, s. 9, 12 Rebiülevvel 1119.
378
Aydın-Hamidullah, “Köle”, s. 243.
379 Sak, Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler, s. 128. 380 HRŞS, nr. 128, s. 85, 14 Cemaziyelevvel 1124. 381 HRŞS, nr. 136, s. 71, ġevval 1127.
382
olarak değerlendirilir. Bu yöntemle müdebber edilen köle, efendinin ölümü halinde, eğer kölenin o günkü değeri sahibinin terekesinin üçte birini aĢmıyorsa hemen azat olur; yoksa köle, aradaki farkı efendisinin mirasçılarına ödemek zorunda kalırdı383
. 14 Temmuz 1710 tarihinde, Baba Haydar NakĢibendî Mahallesi‟nde oturan Sakine Hatun, vefat etmeden önce Ģahitler karĢısında cariye Kahraman‟ı tedbîr-i mutlak ile müdebbire eylemiĢti. Merhume Sakine Hatun‟un terekesinin üçte birinin kâfi olduğu belirtilmiĢ ve Kahraman hürriyetine kavuĢmuĢtu384. Tedbîr-i mukayyed ise, köle
sahibi ölümünden belli bir zaman önce kölesine hürriyetini vermekteydi385. 26 Aralık
1717 tarihinde, TakyecibaĢı Mahallesi‟nde oturan Ġsmail Ağa, cariyesini vefatından 40 gün önce malından azat olması üzere tedbîr-i mukayyed ile müdebbire eylediğini beyan etmiĢti386
.
Eyüp‟te, sahibinin izni olmadan kaçan kölelerin tespitini de yapmak mümkündür. Bu tür bir eylemde bulunan köleler için “abd-ı âbık” yani kaçak köle tamlaması kullanılmaktadır387. Daha önce de vurgulandığı üzere, yakalanan kaçak
köleler, yava ve abık zabtına memur olan subaĢı veya muhtesibe teslim edilirdi. Yava zabtına görevli memurlar tarafından kadı huzuruna çıkarılan kaçak köle için, sahibi zuhur edinceye yahut müddet-i örfiyyesi tamam oluncaya kadar nafaka takdir edilirdi. Köle için yapılan masraflar, kölenin sahibi ortaya çıkınca ondan tahsil edilirdi. Kadıya teslim edilen kölenin nafakası ise beytü'l-mâldan karĢılanırdı388.
14 Temmuz 1706 tarihinde, yava ve abık zabtına memur olan Haslar SubaĢısı Seyyid Abdullah Çelebi‟ye teslim edilen ve onun tarafından kadı huzuruna çıkarılan Gürcü asıllı Yusuf için, sahibi zuhur edinceye veya müddet-i örfiyyesi tamam oluncaya kadar günlük 10 akçe nafaka bağlanmasına karar verilmiĢti389. Kaçak
köleler içerisinde kadınlara da rastlanılmaktaydı. 6 Mart 1705 tarihinde, Silivrikapı haricinde Rabia adlı kaçak köle yakalanmıĢtı. Mahkemede, zikredilen köle için nafaka talebinde bulunulmuĢ ve günlük dörder para nafaka bağlanmasına karar
383 Ġzzet Sak, “Konya‟da Köleler (16. Yüzyıl sonu-17. Yüzyıl baĢı)”, Osmanlı Araştırmaları IX,
Ġstanbul 1989, s. 188.
384 HRŞS, nr. 129, s. 26, 17 Cemaziyelevvel 1122. 385
Sak, “Konya‟da Köleler” s. 189.
386 HRŞS, nr. 145, s. 3, 22 Muharrem 1130.
387 Bkz. Abdülkadir ġener, “Âbık”, DİA, C. 1, Ġstanbul 1988, s. 306-307. 388 Sak, Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler, s. 149.
389
kılınmıĢtı390. Yava ve abık zabtına memur olan kiĢi, muhafaza ettiği kaçak kölenin,
aĢağı yukarı üç ay olan müddet-i örfiyyesi dolduktan sonra satılması için mahkemeden izin istemekteydi. Nitekim Haslar SubaĢısı tarafından muhafaza edilen köle Yusuf‟un 27 Eylül 1706 tarihinde yani yüz yedi gün sonra müddet-i örfiyyesi tamam olmuĢ ve maliki ortaya çıkmadığı için kölenin satılmasına izin verilmiĢti391
. Sahibi ortaya çıkmayan kaçak kölenin, bekleme süresi dolduktan sonra satılmasının altındaki neden, köle için bağlanan üç aylık nafaka tutarının kölenin satıĢından elde edilecek meblağı geçebileceği düĢüncesidir392.