Kara Kapıları

Ġstanbul kent surlarının, ilk olarak Megara adlı topluluğun bugünkü Topkapı Sarayı‟nın bulunduğu mevkie yerleĢmesinin ardından inĢa edildiği düĢünülmektedir1

. Doğal olarak bu ilk surlar zaman içinde tahrip olmuĢ ve birkaç kez yeniden inĢa edilmiĢti.

IV. yüzyılın sonunda yapılaĢma faaliyetleri ve nüfus artıĢı nedeniyle sur içindeki Ģehrin alanı dolduğundan mevcut surların 1,5 km batısında yeni surların inĢasına baĢlanmıĢtı. Böylece Ġstanbul‟u çevreleyen deniz ve kara surları son Ģekline II. Theodosius zamanında kavuĢmuĢtu. Kara surları, ana surlar, ön surlar ve hendekler olmak üzere üç kademeli bir savunma hattına sahipti2.

Theodosius surlarında, halkın kente giriĢ ve çıkıĢını sağlayan beĢ büyük kapı bulunuyordu: Yedikule Kapısı, Silivrikapı, Yeni Mevlevîhane Kapısı, Topkapı, Edirnekapı. Muharebe zamanında kapalı olan bu kapılar, Ģehrin caddelerini sur dıĢındaki mahallelerden gelen sokak ve caddelere bağlardı. Ayrıca bahsi geçen kapıların arasında askerî amaçlar için kullanılan beĢ kapı daha vardı3

.

Tarihsel süreç içinde kimi kapılar kapanmıĢ kimi kapıların da isimleri değiĢmiĢti. Ayrıca bazı kapılar da sonradan açılmıĢtı. Bu yüzden kaynaklarda kapıların sayıları ve isimleri farklılık göstermektedir. Schweigger‟in 1578-1581 tarihli seyahatnamesinde, Ġstanbul‟un 19 kapısı olduğu belirtilmiĢ ve Ģehrin kara

1

“Surlar”, DBİA, C. 7, Ġstanbul 1994, s. 74.

2 _{Gönül Cantay, “Ġstanbul Tarihi Topografyasında Osmanlı Mimarisinin Önemi”, 7.Uluslararası Türk}

Kültürü Kongresi Türk ve Dünya Kültüründe İstanbul, Bildiriler: IV, (İstanbul‟da Sanat, Mimari, El Sanatı, Resim, Müzik), haz. ġebnem E. Çınar, AKM Yay., Ankara 2011, s. 81-82.

3

tarafında yer alan kapılar Ģu Ģekilde sıralanmıĢtır: 1.Yedikule Kapısı, 2. Silivrikapı, 3. Topkapı, 4. Edirnekapı 5. Eğrikapı, 6. Eyüp Kapısı (Eiup capı), 7. Ayvansaray Kapısı (Eiubasar capı)4. Ġnciciyan, Marmara sahilinde 7, Haliç kıyısında 13 ve kara tarafında 6 kapının (Eğrikapı, Edirnekapı, Topkapı, Mevlevîhane Yenikapı, Silivrikapı, Yedikule Kapısı) yer aldığını nakleder5. XVIII. yüzyıl Ġstanbul‟u hakkında bilgi veren bir mecmuada ise, Ġstanbul‟un 24 kapısı olduğu ve kara tarafında 6, deniz tarafında 18 kapının bulunduğu yazar. Mecmuada, kara tarafına açılan kapılar hakkında Ģu Ģekilde malumat verilmiĢtir:

“19.Yedikulekapusı, bu Yedikulekapusı dedigimüz bu İslâmbol kal‟asınun gün batısı tarafında olan gûşesinde bir başka kal‟adur kapusı ve topları mükellef gûyâ İslâmbolun iç kal‟asıdur anda da bir başka hâkim oturur paşaları ve büyücek kimesneleri ana habs iderler. 20. Silivrikapusı 21. tekrâr Yenikapu, İslâmbol kal‟asında Yenikapu üçdür biri karada ikisi deryâda 22.Topkapu 23. Edirnekapusı 24. Egrikapu6.”

XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde, kara surlarının güney batısından baĢlamak üzere kuzey istikametine kadar, sicillerde adı geçen kara kapıları Ģunlardı: Yedikule Kapısı, Silivrikapı, Mevlevîhane Yenikapı, Topkapı, Edirnekapı, Eğrikapı, Eyüp/Ayvansaray Kapısı.

a. Yedikule Kapısı

Kapı, Yedikule hisarına bitiĢik olup halkın kente giriĢ ve çıkıĢı için kullanılırdı7

. Kulelerin sayısından dolayı önceleri “BeĢ Kule Kapısı” diye adlandırılmıĢtı8_{. Ġstanbul‟un fethinden dört beĢ yıl sonra Fatih Sultan Mehmed, bu}

civardaki harap olan surları tamir ettirmiĢ ve ilavelerle yedi adet kuleye

4 _{Salomon Schweigger, Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, Kitap Yayınevi, Ġstanbul 2004, s. 119.} 5 _{Ġnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul, çev. Andreasyan D. Hrand, Ġstanbul 1956, s. 10-12.}

6 _{Muhittin Eliaçık, “Bilinmeyen Bir Seyahatnâmede Tüm Yönleriyle Ġstanbul”, Osmanlı İstanbulu II,}

ed. Feridun M. Emecen, vd., Ġstanbul 29 Mayıs Üniversitesi; Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi Yay., Ġstanbul 2014, s. 254-255; Bahir Selçuk-Ġ. Halil Tuğluk, “Bir Mecmuanın IĢığında 18. Yüzyılda Ġstanbul”, Akademik Bakış, S. 16, Nisan 2009, s. 214-15.

7 _{Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. I, s. 98.} 8

tamamlatmıĢtı. Dolayısıyla kapı, bu tarihten itibaren Yedikule olarak adlandırılmıĢtır9

.

Yedikule hisarı, siyasi suçlular ile harp halinde bulunan yabancı memleket elçilerinin hapsedildiği; ayrıca devlet hazinesi ile resmî evrakların muhafaza edildiği bir yapıydı10

.

Yedikule kapısının yanında, ikinci surun hendeğinin içinde tokad11

olarak adlandırılan yerde büyükbaĢ hayvan barınakları olup Ġstanbul halkı, kıĢın ihtiyacı olan pastırmalık sığırları buradan temin ederdi12_{. Ayrıca kapı haricinde salhaneler ve}

salhanelerden beslenen debbağ, kiriĢçi ve mumcu esnaf grupları bulunurdu. Bu tür iĢletmelerin çevreye yaydığı kötü kokulardan dolayı kent dıĢında toplanması tercih edilmiĢti. Bu yüzden bu iĢletmelerin olduğu yerlerde hane yerleĢimi zayıf kalmıĢtır. Nitekim Evliya Çelebi de eserinde bu hususa temas etmiĢ ve Yedikule haricinde teĢekkül eden kasaba hakkında Ģu notu düĢmüĢtür: “Bir câmi„i ve yedi mescidi ve bir hānı ve bir hammāmı, yedi sebili, üç tekyesi vardır ve üç yüz „aded Ah-ı Evrān kārhānesi ya„ni tabbağ dükkānı vardır ve elli „aded dutkalca kārhānesi vardır ve leb- i deryāda yetmiş aded kirişçi kārhānesi vardır. Ammā müteehhil (evli) mahallesi azdır. Cümle mücerredāt (bekârlar) bāzārıdır.” Ayrıca Çelebi, Bizans döneminde Yedikule‟nin “Nazarata” diye bilindiğini; çünkü burasının karantina yeri olarak kullanıldığını ve Ġstanbul‟a gelen her yolcunun veba Ģüphesiyle 7 gün burada tutulduğunu belirtir13

.

Bölgenin kıyı kesiminde Makrihora Köyü ve Ġskender Çelebi Bahçesi vardı. Makrihora Köyü‟nde, hekim Panteleimon denilen kiĢiye ithaf edilen bir ayazma bulunuyordu. Bu köyün ilerisinde Hıristiyan Ģehidi Ayastefanos‟un adıyla anılan sahil köyü ve bunun ilerisinde de dinî amaçlarla ziyaret edilen Kalatarya denilen bir

9

Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. I, s. 102.

10 _{Ġnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul, s. 8; Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda}

İstanbul, trc. Hrand D. Andreasyan, Eren Yay., Ġstanbul 1988, s. 64-65.

11 _{Tokad; kale içi, siper, ahır ve ağıl yerleri için kullanılan bir tabirdir. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı}

Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, MEB, Ġstanbul 1972, s. 510.

12

Sarkis Sarraf Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, çev. Elmon Hançer, TVY Yay., Ġstanbul 1996, s. 31; Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, s. 25.

13 _{Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın}

Transkripsiyonu-Dizini, 1. Kitap, haz. Robert Dankoff, Seyyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, Yapı

yer mevcuttu. Sultan II. Mustafa zamanında bu civarda bir baruthane kurulmuĢtu. Diğer yandan bu sahada taĢ ocakları mevcut olup duvar ve kaldırım yapımı için bu ocaklardan çıkarılan taĢlar kullanılırdı14

.

b. Silivrikapı

Kapı, “Selivria” (Silivri)‟ye giden yolun baĢında bulunduğu için Bizans döneminden itibaren kapıya Silivrikapı denmeye baĢlanmıĢtı. Ancak Bizans döneminde kapının yaygın olarak kullanılan adı “Porta Pighi” idi. Kapı, Balıklı Ayazması yoluna açıldığı için bu isimle adlandırılmıĢtı15_{. Söz konusu ayazma}

kapının karĢısında yer alıyordu. 1509 depreminde kapı hasar görmüĢ ve Sultan II. Bâyezid tarafından tamir ettirilmiĢti16

.

Kapının iç ve dıĢ tarafında cami, mektep, hamam gibi yapılar inĢa edilmiĢ ve Müslümanlara ait mezarlıklar teĢekkül etmiĢti17_{. Kapının iç kısmında Veled-i}

KarabaĢ, Ġbrahim PaĢa18

ve Bâli Ağa19 mahalleleri yer alırken, dıĢ tarafında mahalle birimlerine tesadüf edilememiĢ; genelde çiftlik, bostan ve bahçe gibi tarımsal ve hayvansal üretimin yapıldığı arazilerin olduğu tespit edilmiĢtir20_{. Öte taraftan}

kalaycı, nalbant, kantarcı, yağcı (susam ve bezir yağı iĢleyen) gibi esnaf mensupları kapı civarında mesleklerini icra etmekteydi21

.

Eremya Çelebi, Balıklı Ayazması‟nın bulunduğu yerde Balıklı Ermeni Mezarlığı‟nın yer aldığını ve burada daha önce “Panaia” adında bir manastırın olduğunu yazar22_{. 1699 tarihli sicil kaydına bakıldığında, Balıklı Ayazma‟nın}

yakınında Murad Ağa ve Tekfurdağlı Mustafa PaĢa‟nın kızı Fatma Hanım‟ın

14

Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, s. 32.

15 _{Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, s. 182.} 16 _{“Ġstanbul Kapıları”, s. 11.}

17

Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. I, s. 116-118.

18 _{HRŞS, nr. 117, s. 19, 46; nr. 136, s. 18, nr. 142, s. 63 (13 Rebiülevvel 1104, 10 Receb 1104/22}

Rebiülevvel 1127/ 15 Muharrem 1133).

19 _{İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil (H. 1086-1087/ M. 1675-1676), haz.}

Salih Kahriman, vd., ĠSAM, Ġstanbul 2010, s. 565.

20

HRŞS, nr. 116, s. 10; nr. 128, s. 45; nr. 145, s. 9 ( 24 Muharrem 1111/2 Safer 1124/ gurre-i Zilkade 1131).

21 _{İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil (H. 1138-1151 / M. 1126-1738), haz.}

Fuat Recep, vd., ĠSAM, Ġstanbul 2010, s. 91, 101, 142, 260.

22

çiftlikleri ile Sultan Bâyezid vakfına ait bir bostan ve Müslümanlara ait mezarlıkların olduğu görülür23

. Yine Eremya Çelebi‟nin belirttiğine göre, Silivrikapı surları önünde “Ağa-çayırı” denilen bir mesire yeri ve buranın çevresinde bir veya iki katlı bahçeli evler vardı. Bir köĢesinde de “Çayır Tekkesi” veya “Pazar Tekkesi” denilen Sünbülî dergâhı ile bir mescit bulunuyordu. Ayrıca mesire alanında bir meydan çeĢmesi ve bir de kuyu mevcuttu24

.

c. Mevlevîhane Yenikapı

Kapının eski adı, beĢinci anlamına gelen “Pemtu” idi25_{. Kapıya “Rhegion”}

veya “Rhousiou” kapısı da denilmekteydi. Kapıdan batıya doğru Küçükçekmece‟ye (Rhegium) giden bir yol uzanıyordu ve bundan dolayı kapıya “Rhegion” ismi verilmiĢti. Ġkinci isim ise “kırmızı” manasına gelmekteydi. Kırmızılar adında bir zümre26

surların tamirinde görev almıĢtı ve bu zümrenin hizmetinden dolayı kapıya “Rhousiou” isminin verildiği varsayılmaktadır27_{. Bir görüĢe göre de kapı son}

kuĢatma esnasında Bizanslılar tarafından kapatılmıĢ, fetihten sonra yeniden açılmıĢ ve bu sebepten kapıya “Yenikapı” denilmiĢti28_{. Sicillerde kapının “Yenikapı}29_{” ya da}

“Mevlevîhâne Yenikapı30_{” Ģeklinde ifade edildiği görülmektedir.}

Yenikapı‟nın dıĢ tarafında Merkez Efendi31, Salih Çelebi32, Ġlyaszâde33, Emânî Çelebi34

ve Hacı Mahmud35 mahalleleri ile taĢ ocakları36 vardı. Kapının iç tarafında Sadrazam Çorlulu Ali PaĢa‟nın çeĢmesi ve Emine Sultan‟ın, Mimar Camii

23 _{HRŞS, nr. 116, s. 10, 24 Muharrem 1111.}

24 _{Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, s. 68.} 25 _{Ġnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul, s. 12.}

26

Bizans döneminde hipodromda yapılan araba yarıĢlarında mavi, yeĢil, kırmızı renkli sınıflar olup bunların her biri siyasi bir partiyi temsil ederdi ve yılın belirli günlerinde yarıĢırlardı. Ġmparator da bunlardan birini tutardı. Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. I, s. 122.

27

Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, s. 180-81.

28 _{Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. I, s. 124.} 29 _{HRŞS, nr. 122, s. 10, 13 Cemaziyelâhir 1116.} 30 _{HRŞS, nr. 122, s. 60, 14 Ramazan 1116.} 31 _{HRŞS, nr. 128, s. 68, 10 Rebiülâhir 1124.} 32 HRŞS, nr. 124, s. 21, 9 Rebiülâhir 1118. 33 _{HRŞS, nr. 140, s. 22, 20 Muharrem 1131.} 34 _{HRŞS, nr. 124, s. 27, 22 Rebiülâhir 1118.} 35 _{HRŞS, nr. 122, s. 60, 14 Ramazan 1116.} 36 HRŞS, nr. 121, s. 7, 8 Rebiülâhir 1113.

kabristanında kabri bulunmaktadır37_{. Evliya Çelebi‟nin verdiği bilgiye göre,}

Yenikapı‟nın dıĢında bir kasaba vardı. Burada aĢağı yukarı 500 kadar bağlı-bahçeli saray ve evler mevcuttu. Sur dıĢındaki bu mahalde en önemli ibadet yeri Merkez Efendi Camii‟dir. Yine Çelebi‟nin belirttiğine göre burada yedi zaviye, bir hamam ve bir mevlevîhane vardı38. Mevlevîhane, XVI. yüzyılın son çeyreğinde yeniçeriler kâtibi Malkoç Mehmed Efendi tarafından tesis edilmiĢti39

. Bu tarihten sonra kapı “Mevlevîhane Yenikapı” adıyla anılmaya baĢlanmıĢtır.

d. Topkapı

Halkın girip çıktığı kapılardan olan Topkapı‟nın eski adı St. Romen Kapısı‟dır40_{. Fethin en önemli stratejik noktalarından birisi Topkapı ve Edirnekapı}

arasındaki mevkidi. Fetih sırasında Fatih, otağını Topkapı‟nın karĢısındaki tepede kurdurmuĢ ve hücumlarını surların alçak bulunduğu bu iki kapı arasındaki mevkiden yapmıĢtı. En Ģiddetli çarpıĢmalar burada cereyan etmiĢ ve son Bizans Ġmparatoru Kostantin XI. Topkapı‟nın iç taraflarında yapılan çarpıĢmada ölmüĢtü41

.

Ġnciciyan, Sultan II. Murad ve sonrasında Fatih tarafından bu kısımdaki surların topla dövülmesinden ve aynı yerde harp aletlerinin bulunmasından dolayı buraya “Topkapı” adının verilmiĢ olduğunu söyler42

.

Topkapı haricinde Ġlyaszâde, Emânî Çelebi ile TakyecibaĢı mahalleleri yer alırdı43_{. Topkapı haricinden Edirnekapı‟ya kadar olan arazide meyve ve sebze}

üretiminin yapıldığı bostanlar bulunmaktaydı. Yine kapı haricinde “küçük taĢlık” denilen mevkide bir taĢ ocağı mevcuttu44. Kapının karĢısında ise II. Bâyezid‟ın sadrazamı olan Davud PaĢa‟nın sarayı vardı. Ayrıca PaĢa, bu mevkide bir cami, mektep ve imaret yaptırmıĢtı. Bu yüzden, Eyüp‟ün güneybatısında kalan bu tepe

37 _{Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. I, s. 124.} 38 _{Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 1. Kitap, s. 166.}

39 _{Halil Ġnalcık, “Ġstanbul”, DİA, C. 23, Ġstanbul 2001, s. 128.} 40

Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. I, s. 129.

41 _{Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, s. 179-180.} 42 _{Ġnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul, s. 12.}

43 _{HRŞS, nr. 121, s. 53; nr. 122, s. 18; nr. 124, s. 32 (Muharrem 1114/ 23 Cemaziyelâhir 1116).} 44

DavutpaĢa Sahrası olarak adlandırılmaktaydı. Ayrıca burası Rumeli‟ye sefere çıkacak ordunun hareket noktasıydı45

.

Kapının güney ve kuzey yönünde dağınık vaziyette birçok köy vardı. Bu yerleĢim yerlerinin birinde Rum Çingeneler ikamet ederdi46

. Kapının iç ve dıĢ taraflarında Ermeni Çingeneler sakindi. Ayrıca Edirne‟ye gidip gelen, yük taĢıyan Ermeni katırcılar da bu kapı civarında ikamet ederdi47

. Rumeli‟den yük hayvanları ile gelen mekkâreciler, Ġstanbul‟a gelip giderken sadece bu kapıdan geçerlerdi48

.

e. Edirnekapı

Topkapı ve Eğrikapı arasındaki mevkide yer alan kapı, Edirne‟ye giden yolunun baĢladığı kapı olması hasebiyle “Edirnekapı” olarak bilinmektedir49

. Bizans döneminde kapının dıĢına ölüler defnedildiği için kapıya “Mezarlık Kapısı” anlamına gelen “Miriandron” denilmekteydi50

.

Osmanlı döneminde Ġstanbul‟a Rumeli tarafından kara yoluyla gelen buğday, arpa, darı, ot gibi mallar Edirnekapı, Yenikapı ve Topkapı‟dan Ģehre girerdi51

. Bu sebeple Edirnekapı‟dan az ilerde Karagümrük denilen yerde bir gümrük noktası vardı. GümrükçübaĢı burada oturur; Ġstanbul‟a girip çıkan malları denetler ve bu mallardan gümrük alırdı52.

Edirnekapı, ticarî iĢlevinin yanı sıra resmî törenler için de kullanılagelmekteydi. Eyüp‟te kılıç kuĢanan yeni hükümdar Edirnekapı‟dan Ģehre giriĢ yapardı. Ayrıca elçiler de Ģehre bu kapıdan giriĢ yapardı. Önce Galata‟ya çıkan elçiler, sonra alayla Haliç etrafını dolaĢır ve Edirnekapı‟dan Ġstanbul‟a geçerlerdi. Bu

45 _{Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. II, s. 225.} 46 _{Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, s. 30.}

47 _{Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, s. 21.}

48 _{Ahmet Refik Altınay, Eski İstanbul, ĠletiĢim Yay., Ġstanbul 1998, s. 48.} 49

Bürhâneddin Olker, “Edirnekapı”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 9, Ġstanbul 1968, s. 4923.

50 _{“Edirnekapı”, DBİA, C. 3, Ġstanbul 1994, s. 131.}

51 _{Saim Çağrı Kocakaplan, 18. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve İstanbul Gümrüğü, Ötüken NeĢriyat,}

Ġstanbul 2017, s. 214.

52

gelenek sadece Batı‟dan gelen elçiler için değil Anadolu üzerinden kara yolu ile gelen Ġran elçileri için de uygulanırdı53

.

Kapı haricinde Emir Buhârî Mahallesi yer alıyordu. Bu yerleĢim biriminin merkezinde Kanûnî Sultan Süleyman tarafından yaptırılan ve Mimar Sinan eseri olan Emir Buhârî Camii ve Tekkesi vardı54_{. Ayrıca BayrampaĢa bostanı, Ġbrahim Ağa}

bostanı gibi sebze ve meyve üretimi yapılan tarımsal araziler de kapının haricinde bulunuyordu. Kapı dâhilinde ise Ali PaĢa-yı Âtik55_{, Hacı Muhyiddin}56

, Hoca Hayreddin57 mahalleleri yer alıyordu. Diğer yandan Balat‟lı Ermenilere ait mezarlık ile bir Rum mezarlığı da bu kapı yakınındadır58_{. Ayrıca Yahudilere ait terk edilmiĢ}

bir mezarlık da bulunmaktaydı59

.

f. Eğrikapı

II. Theodosios surlarının en son kapısı olup kapı kanatlarının eĢitsizliğinden ve eğriliğinden dolayı kapıya “Eğrikapı” adı verilmiĢtir60

. Bizans devrinde, kapının yakınında askerî ayakkabı (caliga) imalathanesi vardı ve bu yüzden kapı “Kaligaria” olarak adlandırılmıĢtı61

. Ayrıca bu devirde Eğrikapı‟nın dâhilinde ve surlara yakın bir mesafede Tekfur Sarayı vardı62_{. Osmanlı döneminde, bu sarayın kalıntılarının}

bulunduğu yerdeki teras üzerine XVI. yüzyılın sonlarına doğru Kazasker Ġvaz Efendi Camii inĢa edilmiĢtir63

.

XVIII. yüzyılın baĢlarında kapının dıĢ tarafında Hacı Hüsrev64_{, CebecibaĢı}65

mahalleleri ve Otakçılar köyü66

ile salhane, mumhane, ĢiĢehane gibi iĢletmeler vardı.

53 _{Olker, “Edirnekapı”, s. 4924.} 54

Ġhtifalci Mehmed Ziya Bey, İstanbul ve Boğaziçi, C. I, s. 239.

55 _{HRŞS, nr. 140, s. 75, 2 Cemaziyelâhir 1131.} 56 _{HRŞS, nr. 122, s. 27.}

57

HRŞS, nr. 123, s. 38, 2 Cemaziyelevvel 1117.

58 _{Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, s. 21; Ġnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul, s. 15.} 59 _{Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, s. 29.}

60 _{Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, s. 26.} 61 _{Ġnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul, s. 119.}

62

Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, s. 28.

63 _{Semavi Eyice, “Ġvaz Efendi Camii”, DİA, C. 23, Ġstanbul 2001, s. 490-492.} 64 _{HRŞS, nr. 130, s. 16, 26 Receb 1124.}

65 _{HRŞS, nr. 126, s. 9, Muharrem 1121.} 66

Ayrıca surların haricinde kapıya yakın bir mevkide kare planlı, taĢtan yapılmıĢ bir su deposu olup Ġstanbul‟un ihtiyacı olan su bu maksemden Ģehre dağıtılırdı67

. Diğer taraftan kapı haricinde Müslüman mezarlığı ve sur hendeğinin yanında da bir Rum mezarlığı vardı68

.

g. Eyüp Kapısı

Schweigger‟in seyahatnamesinde, Ģehrin kara tarafında yer alan kapılar içerisinde 6. sırada Eyüp Kapısı (Eiup capı) ve 7. sırada ise Ayvansaray Kapısı‟nın (Eiubasar capı) bulunduğu daha önce ifade edilmiĢti69_{. Schweigger, her iki kapıyı}

ayrı kapı olarak değerlendirmiĢtir. Trabzonlu ÂĢık Mehmed‟in Menâzırü‟l-Avâlim adlı eserinde Ġstanbul‟un karaya ve denize açılan yirmi beĢ kapısının bulunduğu ve bu kapılardan ilkinin de Eyüp Kapısı olduğu kaydedilmiĢ70

; ancak Ayvansaray adında ikinci bir kapıdan bahsedilmemiĢtir. J. H. Mordtmann, Ayvansaray adının Eyyûb Ensârî‟den geldiğini ve Haliç surlarında açılan bir gediğin kapı kabul edilerek Eyüp‟e giden yolun baĢında olan bu kapıya “Eyyûb Ensârî Kapısı” denildiğini, bu adın zamanla Ayvansaray kapısına dönüĢtüğünü ileri sürmüĢtür71_{. Ġnciciyan ise,}

Ayvansaray Kapısı‟nı Haliç kıyısında yer alan kapılar arasında göstermiĢtir. Kapının adının aziz Ay Mamas‟a atfedilen “Ay Mam Saray” kapısı olduğu ihtimali üzerinde durur ve kapının eski adının ise “Ksilokerkos” daha sonra “Ksiloporta” yani “Tahta Kapı” olduğunu söyler72. Evliya Çelebi, kara surları boyunca Yedikule‟den Eyyûb Ensârî Kapısı‟na kadar mesafenin 8.810 adım olduğunu ve surlarda 6 adet kapı bulunduğunu yazar. Çelebi, batıya, Edirne tarafına bakan 6 adet kapıyı Ģu Ģekilde sıralar: Yedikule Kapısı, Silivrikapı, Yenikapı, Topkapı, Edirnekapı, Eğrikapı. Bu kapılardan sonra Haliç tarafındaki kapıları sayar ve Eğrikapı‟nın ardından Ayvansaray Kapısı‟nı zikreder73_{. AnlaĢılan o ki, Çelebi Ayvansaray Kapısı ile Eyüp}

Kapısı‟nı tek bir kapı olarak göstermektedir.

67 _{Kazım Çeçen, “Eğrikapı Maksemi”, DBİA, C. 3, Ġstanbul 1994, s. 144-45.} 68 _{Hovhannesyan, Payitaht İstanbul‟un Tarihçesi, s. 27.}

69

Schweigger, Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, s. 119.

70 _{ÂĢık Mehmed, Menâzırü‟l- Avâlim, C. III, haz. Mahmut Ak, TTK, Ankara 2007, s. 1092.} 71 _{Semavi Eyice, “Ayvansaray”, DBİA, C.1, Ġstanbul 1993, s. 493.}

72 _{Ġnciciyan, XVIII. Asırda İstanbul, s. 11.} 73

Eyüp Kapısı‟na hangi tarihte “Ayvansaray Kapısı” denildiğini tespit etmek zor olsa da XVI. ve XVII. yüzyılda gerek Eyüp Kapısı ve gerekse Ayvasaray Kapısı adının birlikte kullanıldığı anlaĢılmaktadır74_{. Bu yüzyılları ihtiva eden mahkeme}

kayıtlarına bakıldığında bilhassa “Hazret-i Ebâ Eyyûb el-Ensârî Kapısı” ifadesine sıklıkla rastlanılmaktadır75_{. Örneğin 1587 tarihli mahkeme kaydın da “Hazret-i Ebâ}

Eyyûb el-Ensârî Kapısı” haricinde bir mescit ve mescit altında Ayasofya vakfına ait, birbirine bitiĢik berber ve bakkal dükkânlarının bulunduğu kaydedilmiĢtir76

. 1679 tarihli sicil kaydında da Hazret-i Ebâ Eyyûb el-Ensârî Kapısı haricinde ġiĢeci Mehmed Çelebi ve Korucu Mehmed Çelebi mahallelerinin yer aldığı yazılıdır77

. Ele aldığımız dönemi içeren mahkeme kayıtlarında “Eyyûb Kapısı78_{”, “Eyyûb}

Ensârî Kapısı79_{”, “Ayvansaray Kapısı}80_{” adının birlikte kullanılmaya devam ettiği}

görülür. Bu dönemde Eyüp/Ayvansaray Kapısı çevresi hem yerleĢimin olduğu hem de bazı esnaf gruplarının yoğunlaĢtığı bir alandı. Kapı haricinde has ekmek imal eden büyük bir fırın vardı81_{. Yine kapı yakınında eskiden beri ĢiĢeci esnafı da faaliyet}

göstermekteydi82_{. Ayrıca kapı ticarî amaçlar için kullanırdı. Eyüp‟te hâsıl olan bazı}

ürünler Ġstanbul‟a bu kapıdan sevk edilirdi83

.

Eyüp/Ayvansaray Kapısı dâhilinde Mustafa PaĢa Mahallesi84

, Bizans kilisesinden dönüĢtürüldüğü düĢünülen Toklu Dede Mescidi‟nin çevresinde kurulan

74 _{İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 993-995/ M. 1585-}

1587), haz. Baki Çakır, vd., ĠSAM, Ġstanbul 2011, s. 159; İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H. 1090-1091/ M. 1679-1680), haz. Fuat Recep, vd., ĠSAM,

Ġstanbul 2011, s. 93, 119, 120, 171; İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi 46 Numaralı Sicil ( H.

1096-1097/ M. 1685-1686), haz. Sabri Atay vd., ĠSAM, Ġstanbul 2011, s. 145, 160, 165, 175, 191,

281.

75 _{İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1027/ M. 1618), haz. Yılmaz}

Karaca, vd., ĠSAM, Ġstanbul 2010, s. 196; İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil, s. 328, 351, 816;

İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (H. 1073-1074/ M. 1663-1664), haz.

Rasim Erol, vd., ĠSAM, Ġstanbul 2010, s. 239, 250, 253, 308.

76

Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 3 Numaralı Sicil, s. 198.

77 _{Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 90 Numaralı Sicil, s. 93, 348.} 78 _{HRŞS, nr. 116, s. 56, 17 ġaban 1111.}

79 _{HRŞS, nr. 116, s. 56, 24 ġaban 1111; nr. 135, s. 34.}

80 _{HRŞS, nr. 116, s. 56; nr. 123, s.16; nr. 135, s. 34 (17 ġaban 1111/ 22 Safer 1117/ Rebiülevvel 1128).} 81

HRŞS, nr. 116, s. 56, 17 ġaban 1111.

82 _{Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 3 Numaralı Sicil, s. 192; İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil,}

s. 191.

83 _{İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil, s. 329.} 84

Toklu Dede Mahallesi85; haricinde ise Yavedûd Mahallesi yer alıyordu86. Eyüp Kapısı haricinde Arslan adında bir iskele de mevcuttu87

Belgede XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Eyüp’te sosyal ve ekonomik hayat (sayfa 30-40)