Nüfus ve Etnik Yapısı

Tacikler, Orta Asya’da İran kökenli tek millet olma özelliğine sahiptirler. Rus akademisyen Wilhelm Vasili Bartold’un ifade ettiği üzere; Tacik kelimesi köken olarak İranlı kişiler tanımlanırken kullanılan ‘‘Tat’’ kelimesinden gelmektedir. Diğer bir bakış açısına göre, ‘‘Tacik’’ eski Arap istilacılardan yalnızca Farsça konuşanları tabir eden ‘‘Tac’’ ya da ‘‘Taz’’ sözcüğünden ortaya çıkmıştır. Kırgızlar ve Özbekler ise, Tacikleri tanımlamak için ‘‘Sart’’ ifadesini kullanmaya başlamışlardır. Esasında Sart tabiri, etnik bir tanımlama olmanın dışında sosyal, iktisadi ve kültürel bir adlandırmadır.405 _Bu

kelime, ilk defa Timur döneminde Taciklere yakıştırılmış ve onlardan Türkçe konuşanlara ‘‘Sartlar’’ denilmiştir. Oysaki Tacikler çoğu zaman zanaat işleri ile uğraştıkları için, bu onlara yakıştırılan bir tabirdi. Bir süre sonra tüm kentli zanaatkâr sınıfına Sartlar denilmiştir.406 _{Sart, SSCB döneminden önce Türkistan halkını ifade}

etmiş olsa da, yinede 19. yüzyılda küçültücü olarak söylenildiği için, daha sonra kullanımdan kaldırılmıştır.407 _{SSCB, Taciklerin yerleşik kültüre alışık olmalarından}

dolayı, Kazaklar ve Kırgızlara nazaran Avrupa medeniyetini daha kolay benimseyeceklerine inanmıştır. Fakat, Tacikler bağnazlık derecesinde İran geleneklerine

402_{http://www.tajikistan.orexca.com/gorno_badakhshan_region.shtml, 20.12.2012.} 403_{http://www.globalsecurity.org/military/world/war/tajikistan.htm, 23.12.2012.}

404_{Anna Matveeva, ‘‘Tajikistan Stability First’’, Taiwan Journal of Democracy, Vol: 5, No: 1, July 2009,}

London, s.166.

405_{Paul Bergne, The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, (ed.) Carrol &}

Grafa, I. B Tauris, London, 2007, s.3-8.

406_{Rashid, Orta Asya’nın Dirilişi, s.195.} 407_{Kanlıdere, a.g.e.,182.}

bağlı kalmış ve SSCB’yi bu konuda hayal kırıklığına uğratmıştır.408 _{Tacikler, uzun}

yıllar Özbekler ile beraber yaşamışlardır. Bundan dolayı, kültür ve gelenek açısından Özbeklere yakındırlar. SSCB tarafından Tacikler üzerinde Özbekleştirme siyaseti uygulandığı için, onların milli özelliklerini kaybettikleri öne sürülmüştür. Örneğin, 19. yüzyılın sonunda Barthold tarafından şehirli Tacikler, Özbekleşmiş olarak kabul edilmiştir.409 _{Benzer şekilde Raşit; Tacikleri milliyetçi duyguları az olan bir millet}

olarak tanımlamıştır.410 _{Lakin, Tacikler karakteristik niteliklerini tarif ederken, milli}

onuru ve gururu yüksek, emsalsiz, hür ve özgür bir millet olduklarını ifade etmektedirler.411 _{Bu bağlamda onlar, Türklere benzetilebilir. Söz gelimi, Araplar}

tarafından Tacikler Farsça konuşan Türkler diye adlandırılmışlardır. Tacikler, fiziki yapı bakımından klasik bir melezleşme örneğidir. Afgan Tacikleri, Kafkas özelliklerine sahiplerdir. Ancak kuzey kesimlere gidildikçe, Moğol vasıfları ağır basmaktadır. Büyük İskender’in istilalarından kalan etkilerin sonucu olarak hâlâ sarışın, mavi gözlü ve kıvrık Grek burunlu Tacikler de ülkede varlığını sürdürmektedirler. Diğer yandan, SSCB onları Farisi mirasından uzaklaştırmaya çalışmıştır. Dolayısıyla, Taciklerin kökenlerine bağlılık ihtiyacı artmıştır.412 _{Tacikler, SSCB dağıldıktan sonra etnik}

bölünmeler ve sınır anlaşmazlıklarıyla karşılaşmışlardır. Birçok Tacik, kendini yaşadıkları bu topraklara ait hissetmiyordu. Böylece 1990’lı yıllarda Tacikistan, yoğun göç dalgalarına maruz kalmış ve dağınık bir etnik yapıya bürünmüştür.413

Grafik 1: 1989 Yılında Tacikistan’da Yer Alan Başlıca Etnik Grupların Yüzde Olarak Dağılımı (Kaynak:

http://maps.nationmaster.com/country/ti/, 26.11.2012).

408_{Bu konuda daha detaylı bilgi için ayrıca bkz. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türk İli (Türkistan) ve Yakın}

Tarihi, Enderun, (ty.), İstanbul, s.272-275).

409_{Bergne, a.g.e., s.8.} 410_{Rashid, Jihad, s.89.}

411_{http://www.tajikembassytr.org/www/tr/Icerik.ASP?ID=1005, 13.12.2012.} 412_{Rashid, Orta Asya’nın Dirilişi, s.95-203.}

Özbekler ve Ruslar, ülkede büyük bir nüfus meydana getirmişlerdir. Söz gelimi, 1989 yılında Duşanbe’de nüfusun önemli bir kısmını Ruslar oluşturuyordu. Tacikler, kırsal kesimlerde yaşamaya mecbur kalmışlardı.414 _{Bağımsızlıktan sonra, ülkedeki}

Özbek ve Rus nüfus giderek azalmıştır. 1989’da 1.197.091 olan Özbek nüfus 2000’de 936.703’e, 386.630 olan Rus nüfus ise aynı dönemde 68.171’e düşmüştür. Tacik nüfus ise, sürekli artmıştır. 3.172.420 olan miktar, 2000’de 4.898.382’ye yükselmiştir.415

Tacikistan’da halkın geneli kırsal bölgelerde yaşamaktadır. 2010 yılında, Tacikistan’da nüfusun yüzde 26,5’i şehir merkezlerinde yaşarken, yüzde 73,5’lik bölümü ise kırsal kesimlerde hayat sürmüştür.416 _{Tacikistan’da nüfus yoğunluğunun en yüksek olduğu yer}

Karategin bölgesidir. Örneğin; 2009 sayımında, Duşanbe’nin nüfusu 704.000417 _olarak

belirlenmiştir.418 _{2007’de 7.200.000 olan Tacikistan nüfusu, 2012 yılında 7.800.000’e}

ulaşmıştır. 2012 itibarıyla Tacikistan’da Rusların varlığı yok denilecek kadardır. Fakat ülkedeki işsizlikten dolayı, genç Taciklerin geneli yurtdışına çalışmaya gitmektedir. Bu durum, Tacikistan’da etnik dağılımı etkilemektedir.419

Grafik 2: 2012 Yılında Tacikistan Nüfusunun Etnik Gruplara Göre Yüzde Olarak Dağılımı (Kaynak:

http://www.indexmundi.com/tajikistan/demographics_profile.html, 25.07.2013).

Ülke genelinde nüfus yoğunluğu oldukça azdır. Şöyle ki, kilometrekareye 48 kişi düşmektedir. Bu sayı, Bedehşan bölgesinde daha da azalmaktadır. Burada 2,5

414_{1989 yılı nüfus sayımına göre, Duşanbe’nin nüfusu 602.000 idi. Bunu Tacikler (yüzde 39,1), Ruslar}

(yüzde 32,4), Özbekler (yüzde 10), Tatarlar (yüzde 4,1) ve Ukraynalılar (yüzde 3,5) meydana getiriyordu (bkz. http://maps.nationmaster.com/country/ti/, 26.11.2012; Program for Cultural and Conflict Studies, ‘‘Tajikistan Country Profile’’, Department of National Security Affairs, No:3, Monterey, July 2009).

415_{Aynı yerde.}

416_{http://www.britannica.com/EBchecked/topic/581047/Tajikistan, 06.01.2013.} 417_{http://www.indexmundi.com/tajikistan/demographics_profile.html, 06.01.2013.}

418_{2007 sayımına göre, bu bölgede 2.286.300 kişi yaşamaktaydı. Ayrıca Soğd bölgesinde 2.132.100,}

Hatlan bölgesinde 2.579.300 nüfus hesaplanmıştır. Bu dönemde Tacikistan’ın toplam nüfusu 7.215.700 olarak açıklanmıştır (bkz. Program for Cultural and Conflict Studies, a.g.e., s.4).

kilometrekarede bir kişi yaşamaktadır. Kışların oldukça soğuk geçtiği Bedehşan bölgesinin dağlarında yaşam koşulları çok zordur. İç savaş döneminde Kırgızlar göç etmiş ve bölgede Pamiriler hâkim olmuştur.420 _{Bu halk, İsmaili mezhebini}

benimsemiştir. Tacikistan’ın genel dini yapısı ise, Sünni İslam’dır. Nüfusun yüzde 80’i Sünni Müslüman, yüzde 10’u Ortodoks ve Yahudiler, yüzde 5’i ise İsmaililerdir.421

Tacikistan’ı Orta Asya ülkeleri arasında farklı kılan en önemli özellik dildir. Farsça’nın bir diyalekti olan Tacikçe, diğer Orta Asya dillerinden tamamen ayrılmaktadır.422

Ülkede Tacikçe dışında kullanılan diller; Rusça ve Özbekçedir. Tacikistan’ın eğitim ve resmi kurumlarında Rusça yaygındır. Halk arasında genel olarak Tacikçe tercih edilmektedir. Tacikçe, İran ve Afganistan’da konuşulan Darice’ye çok yakındır. Bunun dışında, Soğd bölgesinde yaşayan Yağnobilerin dili ve Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Sughnice ile İran’ın güneydoğusunda kullanılan Vakhice, Tacikçe içinde kaybolmuştur. Son yıllarda hükümet tarafından Tacikçeye büyük önem verilmektedir. Tacikler arasında 15 yaş üzerinde olan hemen herkes okuma yazma bilmektedir. Nüfusun yüzde 99’u okuryazardır.423 _{Fakat, Tacikistan’ın eğitim sisteminde önemli}

altyapı eksiklikleri vardır. Ülkenin bu alandaki öncelikli problemlerinden birisi okullarda öğretmenlerin az olmasıdır. Tacikistan’da giderek artan nüfus karşısında öğretmen sayısı yetersiz kalmaktadır. Diğer yandan Tacikistan, Orta Asya ülkeleri arasında anne ve bebek ölüm oranlarının en yüksek olduğu ülkedir.424 _{BM raporuna}

göre 2011 yılında Tacikistan’da ortalama insan ömrü tahmini olarak erkeklerde 65, kadınlarda 71’dir.425